Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 486/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 marca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa Bogdana W.
przeciwko Skarbowi Państwa - Zakładowi Karnemu w Ł.
o ochronę dóbr osobistych,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 17 marca 2010 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 kwietnia 2008 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód Bogdan W. wniósł o zasądzenie od pozwanego Skarbu Państwa –
Zakładu Karnego w Ł. zadośćuczynienia w kwocie 150.000 zł za naruszenie dóbr
osobistych. W uzasadnieniu wskazał, że w trakcie odbywania kary pozbawienia
wolności został osadzony w celi przeludnionej i niedostatecznie wyposażonej, w
warunkach urągających godności i prawa do intymności.
Sąd Okręgowy w Ł. wyrokiem z dnia 8 listopada 2007 r. oddalił powództwo w
całości. Sąd ten ustalił, że powód skazany został na karę 15 lat pozbawienia
wolności za przestępstwo rozboju popełnione w warunkach recydywy. Karę tę,
której koniec upływa w 2011 r., od 3 października 2005 r. odbywa w Zakładzie
Karnym w Ł. Powód osadzony tam został w celi o powierzchni 33,82 m2
,
przeznaczonej dla 11 skazanych. Faktycznie w celi tej w różnych okresach od
końca 2005 r. do lipca 2007 r. przebywało 15 lub 16 osób. Każda z nich miała
osobne miejsce do spania i własną szafkę. Cela wyposażona była w podstawowy
sprzęt kwaterunkowy, dwa telewizory, magnetofon, a kącik do załatwiania potrzeb
fizjologicznych był odgrodzony murkiem 1m/1m i miał zainstalowane drzwi. Powód
nie zgłaszał skarg dotyczących warunków bytowych oraz stanu swojego zdrowia.
Nie skorzystał z propozycji administracji Zakładu Karnego przeniesienia do oddziału
półotwartego. W Zakładzie tym występowało okresowe przeludnienie w celach,
sięgające 130% dopuszczalnej normy (3 m2
na skazanego), o czym powiadomiono
sędziego penitencjarnego.
Oceniając tak ustalony stan faktyczny Sąd Okręgowy uznał, że warunki,
w jakich przebywał powód, spełniały wymogi określone w art. 40, 41 i 47
Konstytucji, a ograniczenia, których doznawał, nie naruszały jego godności ani
innych dóbr osobistych, lecz były normalnym następstwem wykonania kary.
Przeludnienie w celi, w której przebywał powód, miało charakter wyjątkowy (art.
248 k.k.w.), przy czym przekroczenie normy powierzchniowej na jednego
skazanego nie było nadmierne. Warunków tych nie można uznać za niegodziwe.
Sam powód nie chciał skorzystać z możliwości ich poprawy, odmawiając zgody na
3
przeniesienie do oddziału półotwartego. W konsekwencji Sąd Okręgowy stwierdził,
że powód nie doznał krzywdy moralnej ani uszczerbku na zdrowiu w związku z
pobytem w przeludnionej celi, stad tez nie może skutecznie poszukiwać ochrony
przewidzianej w art. 23 i 24 k.c.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 22 kwietnia 2008 r. oddalił apelację powoda
od wyroku Sądu Okręgowego. Aprobując przyjęte za podstawę zaskarżonego
ustalenia faktyczne i ich ocenę prawną podkreślił, że umieszczenie powoda w
przeludnionej celi było działaniem zgodnym z prawem
Zgodnie z wymogiem przewidzianym w art. 248 § 1 k.k.w. powiadomiono
sąd penitencjarny o konieczności umieszczenia w celi dodatkowych skazanych
i decyzja ta została zaakceptowana. Niezakreślenie czasu odbywania kary przez
powoda w warunkach przeludnienia nie stanowił uchybienia, skoro art. 248 § 1
k.k.w. nie zakreśla ram czasowych zastosowania takiego rozwiązania. Sąd
Apelacyjny zaakcentował również, że osadzony w zakładzie karnym musi liczyć się
z dolegliwościami i ograniczeniami wynikającymi z pozbawienia wolności.
Do naruszenia dóbr osobistych dochodzi jedynie wówczas, gdy cierpienie
i upokorzenie przekraczają nieunikniony element cierpienia wpisanego
w odbywanie kary pozbawienie wolności (orzeczenia ETPC nr 38812/97 i 50390/99
z 29 kwietnia 2003 r.). W rozpoznawanej sprawie sytuacja taka nie wystąpiła,
o czym świadczy także rezygnacja powoda z możliwości poprawy warunków
odbywania kary.
Powód w skardze kasacyjnej opartej na podstawie określonej w art. 3983
§ 1
pkt 1 zarzucił naruszeniu art. 248 § 1 k.k.w. przez jego błędna wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie oraz art. 110 § 2 k.k.w., art. 24 w związku z art. 448
k.c., art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w związku z art. 40 i 41 ust. 4
Konstytucji RP przez ich niezastosowanie. W konkluzji wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania, ewentualnie o uchylenie tego orzeczenia i wydanie rozstrzygnięcia co
do istoty sprawy zgodnie z żądaniem pozwu.
4
Pozwany Skarb Państwa – Zakład Karny w Ł., zastąpiony przez Prokuratorię
Generalną Skarbu Państwa, w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniósł o jej
oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Apelacyjny, uznając żądanie zapłaty zadośćuczynienia za bezzasadne,
wskazał na brak przesłanek usprawiedliwiających twierdzenie, że umieszczenie
powoda przez administrację pozwanego Zakładu Karnego w przeludnionej celi
naruszało jego godność i prawo do prywatności, a także pozwalających przyjąć,
iż podjęta w tym przedmiocie decyzja była działaniem bezprawnym.
Podniesionym w skardze kasacyjnym zarzutom, kwestionującym powyższą ocenę,
nie można odmówić słuszności.
W judykaturze (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 28 lutego 2007 r.,
V CSK 431/06, OSNC 2008, nr 1, poz. 13 oraz z dnia 2 października 2007 r.,
II CSK 269/07, OSNC-ZD 2008, nr 3, poz. 75) trafnie zwrócono uwagę, że wymóg
zapewnienia przez Państwo godziwych warunków odbywania kary pozbawienia
wolności jest jednym z podstawowych obowiązków demokratycznego państwa
prawnego, wynikającym z norm prawa międzynarodowego. Zgodnie bowiem z art.
10 ust. 1 ratyfikowanego przez Polskę międzynarodowego paktu praw osobistych
i publicznych z dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167 i 169)
oraz art. 3 e.k.p.c., każda osoba pozbawiona wolności musi być traktowana
w sposób humanitarny i z poszanowaniem przyrodzonej godności człowieka.
Zasady powyższe zostały recypowane do polskiego porządku prawnego
i wyrażone w art. 40, 41 ust. 4 i art. 47 Konstytucji.
Prawo do godnego odbywania kary pozbawienia wolności niewątpliwie
należy zaliczyć do katalogu dóbr osobistych podlegających ochronie. Działania
naruszające te dobra mogą zatem rodzić odpowiedzialność Skarbu Państwa
na podstawie art. 24 i 448 k.c.
Z przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku ustaleń faktycznych wynika,
że powód - w związku z okresowym przeludnieniem występującym w pozwanym
Zakładzie Karnym - przez 18 miesięcy przebywał w celi o powierzchni 33,82 m2
wespół z 14-15 innymi skazanymi. W celi tej na jednego skazanego przypadało
5
zatem 2,11-2.25 m2
. Korzystanie z tego pomieszczenia ograniczone było, rzecz
jasna, przez miejsca do spania, kącik sanitarny oraz inne sprzęty. Trudno więc
zgodzić się z oceną Sądu Apelacyjnego – co trafnie podniesiono w skardze
kasacyjnej - że tak znaczące i długotrwałe odstępstwo od standardu określonego
w art. 11 § 2 k.k.w. (3m2
na jedna osobę) nie naruszyło godności i prawa do
prywatności powoda.
Trzeba zauważyć, że Europejski Trybunał Praw Człowieka, wypowiadając się
w kwestii wielkość celi, w jakiej powinni przebywać więźniowie, w wyroku z dnia
9 marca 2006 r. w sprawie Cenbauer przeciwko Chorwacji (skarga nr 73786/01)
uznał powierzchnię 2.8 m2
, która przypadała na osadzonego w rozpoznawanej
sprawie, za sprzeczną ze standardami Europejskiego Komitetu Zapobiegania
Torturom. Również Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z dnia 26 maja
2008 r., SK 25/07, OTK-A 2008, nr 4, poz. 62, wyraził pogląd – podzielany przez
skład orzekający - że nadmierne zagęszczenie celi może samo w sobie
kwalifikowane jako traktowanie niehumanitarne. Sąd Apelacyjny zapatrywanie to
a priori odrzucił, co nie pozwala skutecznie odeprzeć zarzutu naruszenia art. 24
w związku z art. 448 k.c.
Trafne okazały się też zarzuty kwestionujące ocenę zgodności z prawem
działania pozwanego w płaszczyźnie art. 110 § 2 i 248 § 1 k.k.w. (omyłkowo
oznaczonych w skardze kasacyjnej jako przepisy kodeksu postępowania karnego)
Sąd Apelacyjny badając legalność działań pozwanego, w istocie nie
rozważył, czy w okolicznościach rozpoznawanej sprawy wystąpił „szczególnie
uzasadniony wypadek”, pozwalający na umieszczenie powoda w celi, w której na
jedną osobę przypadała powierzchnia mniejsza niż 3 m2
. Powołanie się na fakt
występowanie w zakładzie karnym okresowego przeludnienia, bez wskazanie
przyczyn tego stanu rzeczy, nie stanowi dostatecznej przesłanki
usprawiedliwiającej – w oparciu o art. 248 k.k.w. - odstępstwo od normy
powierzchniowej przewidzianej w art. 110 § 2 k.k.w.
Obowiązujący w okresie pobytu powoda w przeludnionej celi art. 248 § 1
k.k.w. pozwalał dyrektorowi zakładu karnego lub aresztu śledczego umieścić
skazanego w celi o powierzchni mniejszej niż 3 m2
na jedną osobę, ale tylko
6
w szczególnie uzasadnionych wypadkach i jedynie na czas określony. Przepis ten,
jako wprowadzający wyjątek od zasady przewidzianej w art. 110 § 2 k.k.w.,
podlegał ścisłej interpretacji. Tym samym ocena, czy zostały spełnione przesłanki
uzasadniające umieszczenie skazanego w przeludnionej celi, powinna być
dokonywana ze szczególną wnikliwością. Pod pojęciem „szczególnie uzasadniony
wypadek” należało rozumieć przypadek nadzwyczajny, szczególny, a nie każdą,
dowolną sytuację (por. uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego,
SK 25/07). Pod pojęcie to mogły podpadać takie sytuacje jak np. wzrost liczby
przestępstw i wyroków skazujących na bezwzględne kary izolacyjne, wprowadzenie
stanu wojennego, wyjątkowego lub klęski żywiołowej, wystąpienie stanu epidemii
lub zagrożenia epidemiologicznego w zakładzie karnym (por. art. 110 § 2a i 2b
k.k.w. w brzmieniu obowiązującym od dnia 6 grudnia 2009 r.). Do stwierdzenia
wystąpienia „szczególnie uzasadnionego wypadku” nie wystarcza zatem
ogólnikowe powołanie się na istniejący w kraju stan przeludnienia zakładów
karnych.
Zgodnie z art. 248 § 1 k.k.w., umieszczenie osadzonego w celi
o powierzchni nie odpowiadającej standardom określonym w art. 110 § 2 k.k.w.
mogło nastąpić jedynie na czas określony. Rozwiązanie takie mogło być więc
zastosowane na czas ściśle określony, nie nadmiernie długi (por. uzasadnienie
wyroku Sądu Najwyższego z 28 lutego 2007 r., V CSK 431/06). Wbrew stanowisku
Sądu Apelacyjnego, brak sprecyzowania w treści art. 248 k.k.w. maksymalnego
okresu umieszczenia osadzonego w celi nie zapewniającej 3 m2
na osobę, nie
stanowił argumentu usprawiedliwiającego odstępstwo od obowiązującej normy
powierzchniowej na czas nieoznaczony. Taki wniosek pozostaje w oczywistej
sprzeczności ze znaczeniem użytego przez ustawodawcę zwrotu „czas określony”
oraz dyrektywą nakazującą dokonywanie ścisłej wykładni przepisu przewidującego
wyjątek od reguły.
Zgodnie z art. 30 Konstytucji, przyrodzona i niezbywalna godność człowieka
jest wartością nienaruszalną, a jej poszanowanie i ochrona stanowi obowiązek
władz publicznych. Konieczność przestrzegania tego obowiązku nabiera
szczególnego znaczenia wtedy, kiedy Państwo – w ramach swojego imperium –
realizuje zadania represyjne. Wykonywanie tych zadań nie może ograniczać
7
godności osób odbywających karę pozbawienia wolności i prawa do traktowania
w sposób humanitarny, gdyż prawa te mają charakter absolutny. Powołana przez
Sąd Apelacyjny okoliczność rezygnacji powoda z możliwości przeniesienia
do oddziału półotwartego nie może być zatem traktowana jako wyłączająca
bezprawność działania strony pozwanej.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł, jak
w sentencji.