Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 3 listopada 2022 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach V Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 24 października 2022 r. w Katowicach

na rozprawie

sprawy z powództwa Syndyka Masy Upadłości (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w upadłości w M.

przeciwko (...) Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w R.

o zapłatę

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Gliwicach

z dnia 10 listopada 2021 r., sygn. akt X GC 272/21,

1)  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że:

a)  zasądza od pozwanej na rzecz powoda kwotę 1 377 584,30 (jeden milion trzysta siedemdziesiąt siedem tysięcy pięćset osiemdziesiąt cztery 30/100) złote
z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od 8 stycznia 2021 r.,

b)  oddala powództwo w pozostałej części,

c)  zasądza od pozwanej na rzecz powoda kwotę 546,81 zł (pięćset czterdzieści sześć 81/100) złotych tytułem kosztów procesu,

d)  nakazuje pobrać na rzecz Skarbu Państwa (Sądu Okręgowego w Gliwicach) od powoda z zasądzonego w punkcie 1a) roszczenia kwotę 63 962,46 (sześćdziesiąt trzy tysiące dziewięćset sześćdziesiąt dwa 46/100) złotych i od pozwanej kwotę 68 877,54 (sześćdziesiąt osiem tysięcy osiemset siedemdziesiąt siedem 54/100) złote tytułem opłaty od pozwu, od uiszczenia której powód został zwolniony;

2)  oddala apelację w pozostałym zakresie;

3)  zasądza od pozwanej na rzecz powoda kwotę 26 859, 75 (dwadzieścia sześć tysięcy osiemset pięćdziesiąt dziewięć 75/100) złotych tytułem kosztów postępowania apelacyjnego;

4)  nakazuje pobrać na rzecz Skarbu Państwa (Sądu Okręgowego w Gliwicach) od powoda z zasądzonego w punkcie 1a) roszczenia kwotę 39 405,96 (trzydzieści dziewięć tysięcy czterysta pięć 96/100) złotych tytułem części przypadającej na niego opłaty od apelacji, od uiszczenia której powód został zwolniony;

5)  nakazuje pobrać na rzecz Skarbu Państwa (Sądu Okręgowego w Gliwicach) od pozwanej kwotę 42 434,04 (czterdzieści dwa tysiące czterysta trzydzieści cztery 04/100) złote tytułem części przypadającej na nią opłaty od apelacji, od uiszczenia której powód został zwolniony.

Sygn. akt V AGa 22/22

UZASADNIENIE

Powód Syndyk Masy Upadłości (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w upadłości w M. (dalej: Syndyk) wniósł o zasądzenie od pozwanej (...) z ograniczoną odpowiedzialnością w R. 2 656 800 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od 6 stycznia 2021 r. i koszty procesu.

Pozwana wniosła o oddalenie powództwa i zasądzenie na jej rzecz kosztów procesu.

Wyrokiem z 10 listopada 2021 r. Sąd Okręgowy w Gliwicach oddalił powództwo (punkt 1) i zasądził od powoda na rzecz pozwanej 15 017 zł z tytułu kosztów zastępstwa procesowego (punkt 2).

Podstawą tego orzeczenia są następujące ustalenia faktyczne.

(...) Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w M. (dalej: (...)) oraz (...) Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w R. (dalej: (...)) 19 lipca 2016 r. zawarły umowę – kontrakt numer (...), którego przedmiotem były roboty budowlane, dostawy i usługi w ramach realizacji Budynku (...)dla bloku energetycznego, o mocy 910 MW w Elektrowni (...) w zakresie kotła parowego, turbozespołu, budynku głównego, części elektrycznej i AKPiA, opiewający na łączną kwotę wynagrodzenia 21 600 000 zł netto. Zgodnie z § 14.5.1 w przypadku opóźnienia w terminie realizacji kontraktu, za które wykonawca ponosi odpowiedzialność, wykonawca zobowiązany będzie zapłacić karę umowną. W przypadku opóźnienia terminów realizacji kontraktu określonych w załączniku nr 2 do kontraktu (Harmonogram Realizacji Kontraktu), za które wykonawca ponosi odpowiedzialność, wykonawca zapłaci karę umowną w wysokości 0,1 % ceny kontraktu za każdy dzień takiego opóźnienia. Zapłata kary umownej nie zwalniała wykonawcy z realizacji przedmiotu kontraktu, przy czym wykonawca gwarantował możliwość wywiązania się z realizacji kontraktu z podaniem obustronnie akceptowalnego terminu. Zapłata kary nie zwalniała wykonawcy z obowiązku naprawienia szkody wywołanej takim opóźnieniem na zasadach ogólnych. Wykonawca miał zapłacić karę umowną nie później niż 14 dni od daty doręczenia wykonawcy stosownej noty obciążeniowej (§ 14.11). Jeżeli wykonawca nie zapłaci kar umownych w powyższym terminie będą one potrącane przez zamawiającego z należnych wykonawcy płatności lub pobrane z zabezpieczenia należytego wykonania kontraktu. Ustalono maksymalny limit kar umownych z wszystkich tytułów, które łącznie mogą obciążyć wykonawcę, na 20 % ceny kontraktu. Aneksem nr (...) z 20 kwietnia 2017 r. zmieniono wartość ilości stali zbrojeniowej oraz wartość całego kontraktu do kwoty 23 614 122,98 zł netto oraz wydłużono planowany termin podpisania protokołu przejęcia Bloku do eksploatacji z dnia 15 marca 2019 r. do 20 listopada 2019 r. (...), w związku z opóźnieniem terminów realizacji prac wskazanych pod pozycją 3, 4, 8, 11, 14 i 18 Harmonogramu Realizacji Kontraktu (305 dni), w dniu 23 listopada 2017 r., wystawił notę obciążeniową numer 1/11/2017 na podstawie której obciążył (...)karą umowną w wysokości 5 194 784,60 zł, na podstawie § 14.5.1, przy czym kara została naliczona przy uwzględnieniu maksymalnego limitu kar. Termin płatności kary umownej został określony na 14 dni od daty otrzymania noty. (...) za powstałe opóźnienia ponosił odpowiedzialność. Nie dysponował właściwym potencjałem technicznym oraz organizacyjnym do realizacji przyjętych do wykonania robót oraz posiadał niewystarczającą liczbę pracowników do ich realizacji. Aneksem nr (...) z 2 lutego 2018 r. ograniczono zakres prac (...) i określono łączne wynagrodzenie za realizację kontraktu na 22 753 848,72 zł netto. Ustalono, że zawarcie aneksu nie wyłącza ani nie ogranicza praw i roszczeń związanych z dotychczasową realizacją kontraktu nabytych przez strony do dnia jego zawarcia, w szczególności w zakresie konieczności usuwania wad. (...) potwierdziła otrzymanie całości ceny za zrealizowanie przedmiotu kontraktu oraz oświadczyła, że potwierdza zasadność i wysokość naliczonych przez zamawiającego kar umownych za opóźnienia w wykonaniu przedmiotu kontraktu. Zgodnie z protokołem zakończenia etapu realizacji (PZER) z 28 listopada 2017 r. nr (...), na dzień 23 listopada 2017 r. wartość pozostała do zrealizowania całości projektu stanowiła 1 069 563,85 zł, co świadczy, że na dzień 23 listopada 2017 r. kontrakt został zrealizowany w 95,47%. Zgodnie z protokołem zakończenia etapu realizacji (PZER) z 28 listopada 2017 r. nr (...), na dzień 23 listopada 2017 r. wartość pozostała do zrealizowania całości projektu stanowiła 955 922,75 zł co świadczy, że na dzień 23 listopada 2017 r. kontrakt został zrealizowany w 95,95%. Zgodnie z protokołem zakończenia etapu realizacji (PZER) z 28 listopada 2017 r. nr (...), na dzień 23 listopada 2017 r. wartość pozostała do zrealizowania całości projektu stanowiła 860 274,26 zł, co świadczy o tym, że na dzień 23 listopada 2017 r. kontrakt został zrealizowany w 96,36 %. Umowa stron została zabezpieczona gwarancją ubezpieczeniową należytego wykonania umowy w okresie realizacji i w okresie gwarancji i rękojmi przez (...) Spółkę Akcyjną (dalej: gwarant), nr (...), z której (...), w dniu 18 stycznia 2018 r., uzyskała zaspokojenie kwoty 2 656 800 zł tytułem kary umownej. Gwarant w zgłoszeniu wierzytelności w postępowaniu upadłościowym (...), zgłosiła wierzytelność w kwocie 1 668 800 zł, wynikającą z umowy gwarancji należytego wykonania umowy i usunięcia wad lub usterek nr (...). Syndyk w całości uznał zgłoszoną wierzytelność. (...) nie uiściła wynagrodzenie należnego podwykonawcom, realizującym na jej zlecenie prace wchodzące w zakres przedmiotu kontraktu. (...) zawarła 21 ugód z podwykonawcami (...), w wyniku których uiściła na ich rzecz wynagrodzenie w łącznej kwocie 2 022 267,67 zł, a nadto na podstawie przepisu art. 647 ^{( 1 )}k.c. wypłaciła na rzecz (...) Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 400 000 zł ,stanowiące wynagrodzenie za wykonane na zlecenie (...) prace stanowiące część kontraktu. Roszczenie o zapłatę, wypłaconej przez pozwaną podwykonawcom, 2 231 086,54 zł zostało zgłoszone do listy wierzytelności w toku toczącego się postępowania upadłościowego przez pozwaną. Syndyk uznał zgłoszoną wierzytelność. Postanowieniem z 12 kwietnia 2018 r., wydanym w sprawie o sygn. akt (...), Sąd Rejonowy (...) ogłosił upadłość (...). Syndyk wezwał (...) do zapłaty 2 656 800 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od 6 stycznia 2021 r. tytułem bezpodstawnego wzbogacenia. Pismem z 21 września 2018 r. Syndyk wystąpił z wnioskiem do sędziego komisarza o uznanie w całości za bezskuteczną w stosunku do masy upadłości kary umownej naliczonej przez (...), wynikającej z opóźnienia terminów realizacji przedmiotu kontraktu nr (...) z 19 lipca 2016 r., w kwocie 5 194 784,60 zł. W powyższej sprawie nie zapadło rozstrzygnięcie.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy oddalił powództwo, uznając że powodowi nie przysługiwało w stosunku do pozwanej roszczenie na podstawie art. 405 k.c. Wskazał, że nie ziściła się żadna z przesłanek wystąpienia bezpodstawnego wzbogacenia, w tym przesłanka w postaci uzyskania korzyści majątkowej kosztem innej osoby. W ocenie Sądu Okręgowego spełnione zostały wszystkie przesłanki warunkujące ustalenie prawa do kary umownej, wynikające z art. 483 k.p.c. i nast., jak również wynikające z regulacji umownych łączących strony. Podstawą naliczenia kary umownej były opóźnienia (...) w realizacji przedmiotu kontraktu, które nastąpiły z przyczyn leżących po stronie wykonawcy, który nie dysponował właściwym potencjałem technicznym oraz organizacyjnym do realizacji przyjętych do wykonania robót oraz posiadał niewystarczającą liczbę pracowników do ich realizacji, co potwierdza korespondencja: pismo z 6 lutego 2017 r. k. 298, pismo z 5 lipca 2017 r. k. 301, pismo z 14 lipca 2017 r. k. 303, pismo z 4 sierpnia 2017 r. k. 304-305, notatka k. 314, wyliczenie kary umownej k. 375 oraz zeznania świadka powoda M. S.. Powód nie wykazał, aby opóźnienia robót wynikły z nieterminowego przekazania dokumentacji technicznej, na podstawie której (...) miał realizować prace oraz opóźnień w wydaniu frontu robót. (...), w art. III ust 5 aneksu nr (...), uznał zasadność i wysokość naliczonej przez pozwaną kary umownej. Sąd Okręgowy nie znalazł podstaw do miarkowania kary umownej. (...) w związku z nienależytym wykonaniem kontraktu przez (...) poniosła znaczną szkodę majątkową, stanowiącą uiszczone wynagrodzenie podwykonawcom (...) oraz koszty związane z przygotowaniem, negocjowaniem i zawarciem ugód z podwykonawcami, jak również wiele kosztów związanych z obsługą placu budowy, najmem sprzętu, nadzorem nad pracownikami w czasie opóźnienia w realizacji przedmiotu kontraktu przez (...), które to koszty trudno jest konkretnie oszacować, a które z założenia miały zostać zrekompensowane poprzez karę umowną. Sąd Okręgowy uznał, że nie miało znaczenia – dla miarkowania kary umownej – wykonanie zobowiązania w 96,36%, wskazując że możliwość miarkowania kary umownej ze względu na wykonanie zobowiązania w znacznej części z reguły powinna ograniczać się do przypadków, gdy kara umowna ustalona jest w stałej wysokości bez względu na zakres uchybień dłużnika; jeżeli zaś strony w umowie zróżnicowały karę umowną w zależności od stopnia niewykonania zobowiązania lub rodzaju i wagi konkretnego uchybienia, to dłużnik co do zasady nie może powoływać się na wykonanie zobowiązania w znacznej części jako na przesłankę miarkowania. Kara umowna ustalona została w postaci stawki dziennej – w wysokości 0,1% ceny kontraktu za każdy dzień takiego opóźnienia. Zdaniem Sądu Okręgowego naliczona kara umowna nie była rażąco wygórowana – stanowiła 20% wynagrodzenia brutto wynoszącego 25 113 648 zł. Ponadto z chwilą dokonania zapłaty kary umownej prawo żądania jej miarkowania wygasa. (...) zasadnie obciążyła (...) karą umowną i w sposób uprawniony zgłosiła żądanie wypłaty z gwarancji. (...) nie otrzymała korzyści majątkowej kosztem (...) (zleceniodawcy gwarancji), lecz kosztem majątku gwaranta, który spełnił świadczenie wynikające z umowy gwarancji bankowej zawartej z (...). Gwarant w postępowaniu upadłościowym (...) zgłosił wierzytelność w kwocie 1 668 800, wynikającą z umowy gwarancji należytego wykonania umowy i usunięcia wad lub usterek nr (...). Powód nie wykazał zubożenia po swojej stronie. Powód nie poniósł szkody w wyniku wypłaty świadczenia z gwarancji, bowiem istotne jest, czy zgłoszone do masy upadłości roszczenie przez gwaranta zostanie zrealizowane przez powoda, który został postawiony w stan upadłości likwidacyjnej i jak wynika z oświadczenia pełnomocnika powoda (k. 600) w postępowaniu upadłościowym jest prawomocna lista wierzytelności na kwotę około 10 000 000 zł a majątek trwały (...) nie ma dużej wartości, jest objęty zabezpieczeniami, a w toku jest z powództwa syndyka kilka postępowań sądowych spornych o łącznej wartości przekraczającej 10 000 000 zł. Budzi zatem poważne wątpliwości czy w ogóle nastąpi zaspokojenie gwaranta. Powód nie wykazał i nie przedłożył umowy o ustanowienie kaucji nr (...) z 23 grudnia 2016 r. oraz potwierdzenia zapłaty kaucji i nie wykazał, że wpłacił kwotę 998 000 zł tytułem kaucji zabezpieczającej gwarancję. (...) nie jest bezpodstawnie wzbogacona. Posiada wobec (...) uznaną wierzytelność w wysokości 2 231 086,54 zł, która to – biorąc pod uwagę aktualną sytuację majątkową upadłej – nie zostanie zaspokojona, lub zostanie zaspokojona w niewielkiej części. (...) posiada również wobec upadłej wierzytelności: 2 537 984,60 zł z tytułu pozostałej do zapłaty części kary umownej oraz 81 910,85 zł z tytułu odsetek od noty obciążeniowej. (...) nie jest już wzbogacona z kary umownej, którą przeznaczyła na spłatę wynagrodzeń podwykonawców, a z obowiązkiem jej zwrotu nie musiała się liczyć wobec treści aneksu nr (...) i uznania przez (...) kary umownej. O kosztach procesu Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 98 k.p.c.

Apelację od wyroku złożył powód i zarzucił:

1)  nierozpoznanie istoty sprawy przez pominięcie oceny złożenia przez pozwaną (...) skutecznego oświadczenia o obciążeniu karą umowną, niezbędnego do powstania wymagalności wierzytelności o zapłatę kary umownej, uprawniającego do żądania jego wykonania przez gwaranta, podczas gdy pozwana takiego oświadczenia nie złożyła, przesłała jedynie notę obciążeniową nr (...) z 23 listopada 2017 r. należności z tytułu kary umownej za opóźnienia, bez wskazania o jakie opóźnienia chodzi, pomimo że strony zastrzegły kary umowne za zwłokę, co winno prowadzić do ustalenia przez Sąd pierwszej instancji, że po stronie pozwanej nie powstało wymagalne roszczenie o zapłatę kary umownej;

2)  naruszenie art. 405 k.c. poprzez jego błędną wykładnię polegającą na bezpodstawnym przyjęciu, że do czasu aż podmiot, na którego zlecenie zostanie ustanowiona gwarancja nie dokona na rzecz gwaranta zwrotu wypłaconej beneficjentowi gwarancji bez podstawy prawnej kwoty, zleceniodawca gwarancji nie jest uprawniony do żądania jej zwrotu od beneficjenta gwarancji, gdyż nie następuje to jego kosztem a kosztem gwaranta, podczas gdy z prawidłowej wykładni tego przepisu wynika, że dochodzi do powstania roszczenia gwaranta wobec zleceniodawcy ustanowienia gwarancji, odpowiadającej wypłaconej kwocie, co skutkuje tym, że nieuprawniona korzyść majątkowa beneficjenta gwarancji następuje kosztem zleceniodawcy gwarancji, ponieważ gwarant uzyskuje roszczenie do zleceniodawcy gwarancji;

3)  naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dowolną, częściowo stronniczą ocenę materiału dowodowego, polegającą na przyjęciu że przedłożenie przez (...): a) dokumentu gwarancji, b) potwierdzenia wystąpienia do gwaranta przez beneficjenta gwarancji (pozwaną) z żądaniem wypłaty z gwarancji, wskazującym podstawę żądania i kwotę, c) dowodu wypłaty przez gwaranta pełnej kwoty gwarancji na rzecz beneficjenta gwarancji (pozwaną), d) wyciągu z listy wierzytelności wskazującego wysokość zgłoszonego przez gwaranta roszczenia z tytułu wypłaconej kwoty gwarancji – nie jest wystarczające do wykazania bezpodstawnego wzbogacenia pozwanej kosztem powoda w kwocie odpowiadającej wypłaconej kaucji dochodzonej pozwem, podczas gdy wskazane dokumenty potwierdzają, że: a) na rzecz pozwanej została wypłacona kwota gwarancji w wysokości 2 656 800 zł, b) gwarant zwrócił się do (...) z żądaniem zwrotu wypłaconej gwarancji i częściowo zaspokoił swoje roszczenie z kaucji (988 000 zł), a w pozostałym zakresie domaga się zaspokojenia w postępowaniu upadłościowym (...), co zostało uznane przez powoda i zatwierdzone przez sędziego-komisarza, d) pozwana uzyskała korzyść w postaci świadczenia z gwarancji bez podstawy prawnej, kosztem powoda, gdyż gwarant z tego tytułu uzyskał świadczenie ekwiwalentne wobec powoda o zwrot wypłaconej kwoty – co skutkowało błędem w ustaleniach faktycznych i nieprawidłową oceną materiału dowodowego;

4)  błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę wyroku, mający istotny wpływ na wynik sprawy, polegający na bezpodstawnym przyjęciu, że zapłata przez pozwaną wynagrodzenia podwykonawcom (...) stanowiła szkodę pozwanej wynikającą z nieterminowej realizacji umowy o roboty budowlane, podczas gdy nie mogła stanowić szkody, gdyż stanowiła ustawowy obowiązek pozwanej jako inwestora, zrealizowany z wynagrodzenia (...), a pozwana otrzymała z tego tytułu świadczenie ekwiwalentne w postaci robót budowlanych, a nadto zapłata ta nie została uznana za szkodę przez pozwaną, gdyż pomimo uzyskania kary umownej w wysokości zapłaconego podwykonawcom wynagrodzenia nadal dochodziła roszczeń z tego tytułu w postępowaniu upadłościowym;

5)  naruszenie art. 484 § 2 k.c. poprzez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że ostateczne rozliczenie kontraktu wynosi 25 113 648,72 zł, z czego powód otrzymał 24 968 363,02 zł, co stanowi 99,42% nie uzasadnia miarkowania kary umownej do różnicy kwoty pomiędzy wynagrodzeniem należnym za całość robot a kwotą wykonanych robót oraz że kara umowna nie jest rażąco wygórowana, podczas gdy kara umowna powinna zostać zmniejszona do 145 285,70 zł.

Skarżący wniósł o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Gliwicach do ponownego rozpoznania, ewentualnie zmianę wyroku poprzez zasądzenie dochodzonej należności i zasądzenie na rzecz powoda kosztów postępowania apelacyjnego.

Pozwana, w odpowiedzi na apelację, wniosła o jej oddalenie i zasądzenie na jej rzecz od powoda kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny rozpoznając sprawę na skutek apelacji powoda, w granicach zaskarżenia i podniesionych zarzutów, zważył co następuje.

Apelacja częściowo zasługiwała na uwzględnienie.

Zasadny jest zarzut naruszenia art. 405 k.c.

(...) Spółkę Akcyjną łączyła umowa gwarancji ubezpieczeniowej, w której Towarzystwo (...) występowało jako gwarant. Przepisy obowiązującego prawa nie regulują umowy gwarancji ubezpieczeniowej, jej udzielanie jest jednak przedmiotem działalności zakładów ubezpieczeń (por. wyrok Sądu Najwyższego z 16 kwietnia 1996 r., II CRN 38/96, OSNC 1996, nr 9, poz. 122). Na podstawie umowy gwarancji ubezpieczeniowej gwarant zobowiązał się zapłacić gwarantariuszowi (beneficjentowi) świadczenie pieniężne w postaci sumy gwarancyjnej w przypadku wystąpienia wypadku gwarancyjnego. Umowie gwarancji ubezpieczeniowej towarzyszą zazwyczaj dwa dodatkowe stosunki prawne: tzw. stosunek podstawowy pomiędzy dłużnikiem i wierzycielem - beneficjentem gwarancji oraz umowa zlecenia gwarancji ubezpieczeniowej zawierana pomiędzy dłużnikiem ze stosunku podstawowego albo osobą trzecią i zakładem ubezpieczeń - gwarantem (por. wyrok Sądu Najwyższego z 14 stycznia 2004 r., I CK 102/03, niepubl.). Ze stosunku podstawowego wynika obowiązek udzielenia wierzycielowi gwarancji ubezpieczeniowej, której celem jest zabezpieczenie wykonania zobowiązania dłużnika ze stosunku podstawowego. Wykonanie obowiązku udzielenia wierzycielowi zabezpieczenia przez ustanowienie gwarancji ubezpieczeniowej następuje przez zlecenie - przez dłużnika ze stosunku podstawowego albo osobę trzecią - udzielenia gwarancji ubezpieczeniowej przez zakład ubezpieczeń. W wykonaniu tego zobowiązania gwarant, będący zakładem ubezpieczeń, zawiera umowę gwarancji ubezpieczeniowej z gwarantariuszem, a zarazem wierzycielem ze stosunku podstawowego. W ramach swobody umów strony umowy gwarancji ubezpieczeniowej ukształtowały tę umowę jako umowę o charakterze abstrakcyjnym. Wskazuje na to użyte w dokumencie gwarancyjnym, zawierającym postanowienia umowy, sformułowanie, że gwarancja ubezpieczeniowa jest bezwarunkowa, Umowie gwarancji ubezpieczeniowej nadano cechy zobowiązania abstrakcyjnego. Taka cecha gwarancji ubezpieczeniowej powoduje, że żadna ze stron umowy gwarancji ubezpieczeniowej nie może podnosić zarzutów nieważności causae bądź jej odpadnięcia (por. wyrok Sądu Najwyższego z 14 stycznia 2004 r., I CSK 102/03), niezależnie od tego, czy przyczyny prawnej powstania zobowiązania gwaranta upatruje się w umowie zlecenia gwarancji ubezpieczeniowej, czy też w treści stosunku podstawowego. Zobowiązanie gwaranta z umowy gwarancji ubezpieczeniowej nie jest zobowiązaniem akcesoryjnym (por. wyroki Sądu Najwyższego z 25 czerwca 1999 r., II CKN 402/98, OSNC 2000, nr 1, poz. 16 oraz z 14 stycznia 2004 r., I CSK 102/03); ma charakter zobowiązania samodzielnego, którego istnienie i zakres nie zależy - od istnienia i zakresu innego zobowiązania, w szczególności zobowiązania dłużnika ze stosunku podstawowego. Istnienie i zakres samodzielnego zobowiązania gwaranta określa sama umowa gwarancji ubezpieczeniowej; gwarant płaci własny, a nie cudzy dług (por. wyroki Sądu Najwyższego z 12 kwietnia 2006 r., III CSK 25/06, oraz z 14 stycznia 2004 r., I CSK 102/03). Konsekwencją braku cechy akcesoryjności zobowiązania gwaranta jest to, że gwarant nie może wobec gwarantariusza podnosić zarzutów z innego stosunku prawnego, w szczególności zarzutów ani z umowy zlecenia gwarancji ubezpieczeniowej, ani też zarzutów ze stosunku podstawowego, w tym zarzutów, które przysługują dłużnikowi ze stosunku podstawowego wobec beneficjenta gwarancji - wierzyciela ze stosunku podstawowego.

Umowa gwarancji zawarta przez (...) z (...) Spółką Akcyjną miała charakter umowy o charakterze abstrakcyjnym, gdyż z treści dokumentu gwarancji wynikało, że jest to gwarancja bezwarunkowa. Zobowiązanie gwaranta było zobowiązaniem samodzielnym, a nie akcesoryjnym w stosunku do zobowiązania dłużnika wynikającego ze stosunku podstawowego. Dla bytu i zakresu zobowiązania gwaranta wynikającego z umowy gwarancji zawartej z (...) nie miało znaczenia istnienie i wysokość zobowiązania wykonawcy z umowy łączącej (...) z zamawiającym ( (...)). W przypadku bezzasadnej realizacji przez zamawiającego gwarancji ubezpieczeniowej byłoby usprawiedliwione żądanie przez dłużnika ze stosunku podstawowego (wykonawcę) zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia na podstawie art. 405 k.c., jeżeli dłużnik byłby jednocześnie zleceniodawcą gwarancji. Dłużnik może dochodzić od pozwanej zwrotu zapłaconej sumy gwarancyjnej. Świadczenie gwaranta z umowy gwarancyjnej, mimo że stanowi spełnienie samodzielnego zobowiązania gwaranta wobec gwarantariusza i służy umorzeniu jego własnego długu, jest jednocześnie zarachowywane przez wierzyciela ze stosunku podstawowego na poczet świadczenia dłużnika z tego stosunku prawnego.

W niniejszej sprawie powód domagał się od pozwanej zwrotu wypłaconej jej kwoty 2 656 800 zł, stanowiącej część naliczonej kary umownej, z gwarancji bankowej. Świadczenie gwaranta z umowy gwarancyjnej, mimo że stanowi spełnienie jego samodzielnego zobowiązania wobec gwarantariusza i służy umorzeniu jego własnego długu, jest jednocześnie zarachowywane przez wierzyciela ze stosunku podstawowego na poczet świadczenia dłużnika z tego stosunku prawnego. W razie zapłaty przez gwaranta na rzecz gwarantariusza sumy gwarancyjnej, mimo braku uzasadnienia materialno-prawnego w stosunku podstawowym, rozliczenie korzyści majątkowej następuje pomiędzy stronami tego stosunku. W takiej sytuacji podstawą żądania zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia przez dłużnika ze stosunku podstawowego (wykonawcę), jeżeli dłużnik jest jednocześnie zleceniodawcą gwarancji, jest art. 405 k.c. (...) (wykonawca – dłużnik) była zleceniodawcą gwarancji. W przypadku bezzasadnej realizacji przez beneficjanta gwarancji, usprawiedliwione jest żądanie przez dłużnika ze stosunku podstawowego (wykonawcę) zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia na podstawie art. 405 k.c., jeżeli dłużnik był jednocześnie zleceniodawcą gwarancji (por. wyrok Sądu Najwyższego z 10 lutego 2010 r., V CSK 233/09).

Istotą sporu było ustalenie, czy pozwana uprawniona był w świetle stosunku podstawowego do żądania od (...) kwoty pobranej z gwarancji bankowej, tj. czy pozwana był uprawniona do żądania od (...) należności z tytułu naliczonych kar umownych oraz czy odmowa jej zapłaty przez (...) uprawniała pozwaną do skorzystania z gwarancji bankowej.

W umowie strony zastrzegły karę umowną za opóźnienie. Obowiązek zapłaty kary umownej za opóźnienie powstaje wówczas, gdy naruszenie zobowiązania powstało na skutek okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność (por. wyroki Sądu Najwyższego z 9 listopada 1965 r., I CR 545/63, z 2 czerwca 1970 r., II CR 167/70, z 27 stycznia 1972 r., I CR 458/71, z 13 czerwca 2003 r., III CKN 50/01, z 21 września 2007 r., V CSK 139/07, z 26 stycznia 2011 r., II CSK 318/10). Kara umowna co do zasady wpisana jest w reżim odpowiedzialności odszkodowawczej zatem stanowiąc ryczałtowe odszkodowanie za niewykonanie (niewłaściwe wykonanie) zobowiązania, nie powinna być oderwana od przesłanek odpowiedzialności kontraktowej. Dłużnik może się zwolnić od obowiązku jej zapłaty wykazując, że niewykonanie zobowiązania było następstwem okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności. Powód mógł się zatem zwolnić od obowiązku jej zapłaty poprzez wykazanie, że niewłaściwe wykonanie zobowiązania było następstwem okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności. (...) opóźniła się w realizacji zakresów prac. Twierdzenia powoda, że opóźnienia były spowodowane zachowaniem pozwanej nie zostały wykazane. Ze zgromadzonej w aktach sprawy korespondencji, pomiędzy (...) a pozwaną, wynikają przyczyny opóźnień. Zresztą powstania tych opóźnień i ich przyczyn (...) nie kwestionowała.

Pozwana, wystawiając notę obciążeniową nr (...) w dniu 23 listopada 2017 r., złożyła (...) oświadczenie stanowiące wezwanie do zapłaty kary umownej. We wskazanej nocie pozwana w sposób dostateczny określiła żądanie zapłaty oraz źródło zobowiązania. Powołała podstawę prawną naliczenia kary umownej (art. 14.5.1 w związku z art. 14.11 kontraktu numer (...)) oraz wskazała wysokość naliczonej kary umownej. Wraz z notą pozwana złożyła (...) pismo z 23 listopada 2017 r. (k. 69). W treści pisma jako załącznik została wymieniona nota obciążeniowa nr (...). (...) pismo i notę otrzymała 24 listopada 2017 r., co potwierdza pieczęć (...) wraz z datą odebrania pisma i podpisem. W piśmie tym pozwana wskazała przyczyny naliczenia kary umownej (opóźnienia w realizacji pozycji 3, 4, 8, 11, 14 i 18 Harmonogramu realizacji kontraktu, stanowiącego załącznik nr 2 do Kontraktu). Pozwana wskazała w nocie termin zapłaty kary umownej (14 dni od otrzymania noty). Po dojściu do wiadomości (...) wezwania pozwanej o spełnienie świadczenia, miał on obowiązek spełnienia tego świadczenia i winien był to uczynić w wyznaczonym 14 dniowym terminie. Bezskuteczny upływ tego okresu spowodował, że roszczenie pozwanej stało się wymagalne.

Należy jednakże wskazać, że pozwana naliczyła (...) karę umowną za opóźnienie w realizacji, a nie za niezrealizowanie (niewykonanie) robót (punkt 14.5.1.). W wyliczeniu kary umownej (k. 375) pozwana podała poszczególne pozycje, wskazane w Harmonogram Realizacji Kontraktu, za opóźnienie w realizacji których obciążyła (...) karą umowną (poz. 3, 4, 8, 11, 14 i 18). W wyliczeniu kary umownej podano również, że na dzień 23 listopada 2017 r. (...) nie zakończyła realizacji poz. 14 i 18. Tylko poz. 3, 4, 8 i 11 zostały wykonane z opóźnieniem. Pozostałe zarówno na dzień wyliczenia kary umownej, jak i w późniejszym okresie, nie były zrealizowane. Zaznaczeniu wymaga, że obciążenie (...) karą za opóźnienie w wykonaniu prac, których (...) ostatecznie nie miało w ogóle realizować było niezasadne. (...) może ponosić jedynie konsekwencje nienależytego wykonania zobowiązania (z uchybieniem terminu), a nie niewykonania zobowiązania. Inaczej rzecz ujmując, skoro kara umowna w umowie stron została zastrzeżona za opóźnienie dłużnika, to brak podstaw do dochodzenia tej kary, gdy w ogóle nie doszło do wykonania zobowiązania, a nie do wykonania tego zobowiązania z uchybieniem terminu.

Brak zatem podstaw do obciążenia (...) karą umowną za opóźnienie w wykonaniu poz. 14 i 18, których (...) nigdy nie zrealizowała. Roboty z poz. 14 i 18 aneksem nr (...) (k. 81 i n.) – art. II punkt 1 – zostały wyłączone z realizacji przez (...). W punkcie 3 aneksu nr (...) wykreślono z Harmonogramu m. in. poz. 17 i 18. Należy przy tym zauważyć, że faktycznie poz. 14 z zestawienia opóźnień wykonawcy (k. 375) stanowi poz. 17 z Harmonogramu (k. 84). Łącznie opóźnienie w realizacji robót z poz. 3, 4, 8 i 11 wyniosło 197 dni. Pozwana była zatem uprawniona do naliczenia (...) kary umownej, na podstawie art. 14.5.1. umowy w wysokości 5 116 862,82 zł (0,1% ceny kontraktu x 197 dni).

Rację ma skarżący, że Sąd Okręgowy w sposób nieuprawniony uznał, że powód nie wykazał że wpłacił kwotę 998 000 zł tytułem kaucji zabezpieczającej gwarancję. To, że gwarant częściowo zaspokoił swoje roszczenie z kaucji (988 000 zł) wynika z uzasadnienia uznania wierzytelności (...) Spółki Akcyjnej (k. 104), w którym wskazano, że gwarant do kwoty 988 000 zł zaspokoił się z kaucji.

Zasadny jest także zarzut naruszenia art. 484 § 2 k.c. Przesłankami miarkowania kary umownej zgodnie z art. 484 § 2 k.c. są: wykonanie w znacznej części zobowiązania, z którym powiązana jest kara umowna oraz rażąco wygórowana wysokość kary.

Istotnym kryterium miarkowana jest relacja kary umownej do odszkodowania należnego wierzycielowi na zasadach ogólnych, przyczyny opóźnienia, przyczynienie się wierzyciela, stopień winy dłużnika, relacja do należnego wynagrodzenia lub ocena stopnia naruszenia interesu wierzyciela wskutek opóźnionego wykonania (por. wyrok Sądu Najwyższego z 22 stycznia 2015 r., I CSK 690/13). Sąd Apelacyjny miał na uwadze stosunek pomiędzy wysokością kary umownej a wartością całego zobowiązania głównego, stosunek wartości kary umownej do wartości świadczenia spełnionego przez dłużnika z opóźnieniem oraz brak szkody powstałej po stronie wierzyciela wskutek nienależytego wykonania zobowiązania, tj. opóźnienia (...) w wykonaniu poz. 3, 4, 8 i 11.

Pozwana nie wykazała, aby poniosła szkodę w związku z opóźnieniem (...) w wykonaniu poz. 3, 4, 8 i 11.

Twierdzenia pozwanej o poniesieniu kosztów związanych z obsługą placu budowy, najmem sprzętu, nadzorem nad pracownikami w czasie opóźnienia w realizacji przedmiotu kontraktu przez (...) nie tylko nie zostały wykazane, ale nawet nie została podana ich wysokość, pomimo spoczywającemu na niej obowiązkowi udowodnienia wysokości szkody (art. 6 k.c.). Wbrew twierdzeniom pozwanej, w załączniku nr 1 do aneksu nr (...) do umowy ustalono, że wszelkie koszty związane ze zmiana miejsca pracy żurawia ponosi wykonawca – (...) a nie pozwana (k. 66).

Natomiast ani kosztów związanych z przygotowaniem, negocjowaniem i zawarciem ugód z podwykonawcami (zresztą nie wykazanych) ani też szkody pozwanej związanej z wypłatą wynagrodzeń podwykonawcom (...) Sąd Apelacyjny nie uwzględnił przy ocenie, czy kara umowna jest rażąco wygórowana. Przede wszystkim pozwana przyczyniła się do powstania tej szkody. W art. X punkt 10.6.5 umowy ustalono, że pozwana w przypadku niedostarczeniu oświadczeń podwykonawców o braku zaległości w płatnościach (...) ma prawo do dokonania płatności bezpośrednio na rzecz podwykonawców bądź wstrzymania się z płatnością wobec (...). Pozwana nie realizując tego uprawnienia przyczyniła się do powstania szkody polegającej na wystąpieniu uszczerbku spowodowanego koniecznością spełnienia na rzecz podwykonawców świadczenia, do którego był zobowiązany wykonawca (zapłata wynagrodzenia). Przyczynienie się wierzyciela do powstania szkody w rozumieniu art. 362 k.c. nie stanowi co prawda samoistnej podstawy zmniejszenia kary umownej, nie oznacza jednakże, że jest to okoliczność, która nie jest brana pod uwagę przy ocenie, czy kara umowna jest rażąco wygórowana. Dotyczy to odpowiednio także oceny rozmiaru szkody, której doznał wierzyciel (por. wyrok Sądu Najwyższego z 14 października 2015 r., V CSK 32/15). Ponadto zapłata wynagrodzenia podwykonawcom (...) nie była skutkiem nienależytego wykonania tego zobowiązania, za które strony ustaliły karę umowną. Stanowiła negatywną konsekwencję nieuiszczenia wynagrodzenia podwykonawcom przez (...), nie miała natomiast związku z opóźnieniem (...) w realizacji prac.

W ocenie Sądu Apelacyjnego kara umowna stanowiąca 20% wynagrodzenia prowadzi do nieuzasadnionego wzbogacenia pozwanej i w istocie jest nadmiernym i nieuzasadnionym obniżeniem wynagrodzenia (...) za zrealizowane prace. Sąd Apelacyjny uznał, że zarówno zachwiana relacja pomiędzy wysokością wynagrodzenia a wysokością kary umownej oraz brak szkody materialnej po stronie pozwanej (związanej z opóźnieniem z realizacji robót, czyli z tym za co została zastrzeżona kara umowna)e przemawiają za uznaniem, że kara umowna jest rażąco wygórowana. Istnienie przesłanki miarkowania kary umownej oznacza, że kara umowna zastrzeżona na rzecz pozwanej powinna zostać miarkowana w znacznym zakresie. Mając na względzie te okoliczności w ocenie Sąd Apelacyjnego uzasadnione jest zmiarkowanie należnej pozwanemu kary umownej jako rażąco wygórowanej do 1/4 jej wysokości, tj. do kwoty 1 279 215,70 zł.

Sąd Apelacyjny miarkując karę umowną miał również na uwadze z jednej strony w jaki sposób opóźnienie (...) oddziaływało na realizację całego zadania, a z drugiej w jakim stosunku pozostawała liczba dni opóźnienia do liczby dni ustalonej na realizację poszczególnych pozycji z harmonogramu. Ostatecznie zadanie zostało wykonane w terminie (po jego uprzednim przedłużeniu). Termin końcowy realizacji całego zadania nie został przekroczony. Natomiast opóźnienie przekroczyło dwukrotnie czas na wykonanie poszczególnych etapów.

Pozwana uprawniona była w świetle stosunku podstawowego do żądania od (...) z gwarancji bankowej kary umownej w wysokości 1 279 215,70 zł. Wobec bezzasadnej realizacji gwarancji ubezpieczeniowej w wysokości 1 377 584,30 zł (2 656 800 zł minus 1 279 215,70 zł) zasadne jest żądanie zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia, na podstawie art. 405 k.c., co do tej kwoty.

Pozwana, pomimo zapłaty wynagrodzenia podwykonawcom, jest wzbogacona o zasądzoną kwotę. Z ugruntowanej linii orzeczniczej wynika, że wzbogacony jest nadal ten , kto zużył korzyść na pokrycie wydatków koniecznych, takich jak zapłata wymagalnego długu (np. zapłata wynagrodzenia, do której pozwana była zobowiązana na podstawie ustawy) czy podatku.

O odsetkach Sąd Apelacyjny orzekł na podstawie art. 481 § 1 k.c. Pozwana była wzywana do zapłaty dochodzonej pozwem należności w terminie 7 dni od doręczenia jej wezwania (pisma z 28 grudnia 2020 r.). Wezwanie pozwana odebrała 31 grudnia 2020 r. (k. 109v), a zatem należność stała się wymagalna w dniu 8 stycznia 2021 r.

Z podanych wyżej względów zaskarżony wyrok został zmieniony na podstawie art. 386 § 1 k.p.c., zaś w dalej idącym zakresie apelacja powoda, na podstawie art. 385 k.p.c., podlegała oddaleniu.

Zmiana rozstrzygnięcia co do istoty sporu skutkowała też zmianą orzeczenia o kosztach procesu za pierwszą instancję, o których orzeczono na podstawie art. 100 k.p.c. dokonując ich stosunkowego rozdzielenia. W ostatecznym rezultacie powód wygrał spór w 51,85% i w takim zakresie w sumie kosztów procesu wynoszącej 30 017 zł (z tego powód poniósł 15 000 zł koszty zastępstwa procesowego, zaś pozwana 15 000 zł koszty zastępstwa procesowego i 17 zł opłaty skarbowej od pełnomocnictwa) winna partycypować pozwana. Powód ma ponieść 48,15% kosztów procesu tj. 14 453,19 zł z 30 017 zł. Ponieważ poniósł 15 000 zł do zasądzenia na jego rzecz od pozwanej pozostała kwota 546,81 zł.

Ze Skarbu Państwa została wydatkowana kwota 132 840 zł stanowiąca opłatę od pozwu, od uiszczenia której powód został zwolniony. Z tej kwoty, zgodnie ze stosunkowym rozdziałem kosztów, powód ma ponieść 63 962,46 zł (art. 113 ust. 2 punkt 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w związku z art. 100 k.p.c.) a pozwana 68 877,54 zł (art. 113 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w związku z art. 100 k.p.c.).

Tę samą zasadę stosunkowego rozdzielenia kosztów Sąd Apelacyjny zastosował orzekając o kosztach postępowania apelacyjnego. Powód wygrał postępowanie apelacyjne w 51,85%, a zatem ma ponieść 48,15% kosztów tego postępowania, które wyniosły łącznie 73 500 zł. Na kwotę tę składa się poniesiona przez powoda opłata od apelacji 51 000 zł oraz wynagrodzenia pełnomocników procesowych każdej ze stron po 11 250 zł – ustalone na podstawie § 2 punkt 8 i § 10 ust. 1 punkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie w brzmieniu obowiązującym w dacie wniesienia apelacji. Powód powinien ponieść 48,15% kosztów postępowania apelacyjnego, tj. 35 390,25 zł. Poniósł 62 250 zł, a zatem zasądzono na jego rzecz od pozwanej 26 859,75 zł.

Ze Skarbu Państwa w toku postępowania apelacyjnego została wydatkowana kwota 81 840 zł stanowiąca część opłaty od apelacji, od uiszczenia której powód został zwolniony. Z tej kwoty, zgodnie ze stosunkowym rozdziałem kosztów, powód ma ponieść 39 405,96 zł (art. 113 ust. 2 punkt 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w związku z art. 100 k.p.c.) a pozwana 42 434,04 zł (art. 113 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w związku z art. 100 k.p.c.).

SSA Katarzyna Żymełka