Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 20 grudnia 2012 r.

Sąd Apelacyjny w Szczecinie I Wydział Cywilny

w składzie następującym:

po rozpoznaniu w dniu 13 grudnia 2012 r. na rozprawie w Szczecinie

sprawy z powództwa głównego Skarbu Państwa – Ministra Skarbu Państwa i Wojewody (...)

przeciwko (...) spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w P.

o zapłatę

oraz z powództwa wzajemnego (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w P.

przeciwko Skarbowi Państwa – Ministrowi Skarbu Państwa i Wojewodzie (...)

o nakazanie

na skutek apelacji pozwanej - powódki wzajemnej

od wyroku Sądu Okręgowego w Szczecinie

z dnia 17 czerwca 2010 r., sygn. akt I C 522/08

I.  zmienia zaskarżony wyrok:

1.

1.

1.

1.  w punkcie pierwszym w ten sposób, że oddala powództwo główne,

2.  w punkcie trzecim w ten sposób, że znosi wzajemnie koszty procesu;

II.  oddala apelację w pozostałej części;

III.  zasądza od powoda (pozwanego wzajemnego) Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa na rzecz pozwanej (powódki wzajemnej) (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w P. kwotę 44.754 zł (czterdzieści cztery tysiące siedemset pięćdziesiąt cztery złote) tytułem zwrotu kosztów sądowych w postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym;

IV.  znosi wzajemnie koszty zastępstwa procesowego stron w postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym.

SSA M. Iwankiewicz SSA D. Rystał SSA E. Skotarczak

Sygn. akt I ACa 247/12

UZASADNIENIE

Skarb Państwa - Minister Skarbu Państwa wniósł o zasądzenie od (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w S. kwoty 514.149,85 zł wraz z kosztami procesu. Uzasadniając swoje stanowisko wskazał, iż powyższej kwoty dochodzi od pozwanej jako dłużnika hipotecznego, który w dniu 19 lutego 1998 r. na podstawie umowy sprzedaży nabył nieruchomości obciążone hipoteką zabezpieczającą należności wynikające z umowy przeniesienia z dnia 10 kwietnia 1992 r. zawartej między Skarbem Państwa a (...) S.A. w S.. W księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości wpisana jest hipoteka zwykła w kwocie 950.969,91 zł na rzecz Skarbu Państwa - Wojewody (...). Powód podał, iż zadłużenie wynosi na dzień 26 lipca 2005 r. 514.149,85 zł.

Pozwana wniosła o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie kosztów procesu oraz wniosła powództwo wzajemne, w którym domagała się, aby w celu uzgodnienia stanu prawnego księgi wieczystej nr (...), nakazać wykreślenie wpisu hipoteki zwykłej w kwocie 950.969,91 zł wpisanej na rzecz Skarbu Państwa - Wojewody (...). Pozwana stwierdziła, iż zobowiązanie opisane hipoteką wygasło na skutek zapłaty, gdyż w dniu 4 marca 1998 r. uiściła na rzecz powódki kwotę 570.044,11 zł ze wskazaniem, iż winna zostać ona zostać zarachowana na poczet zaległych rat kapitałowych, zaś to jej oświadczenie w myśl art. 451 § 1 k.c. było dla dłużnika wiążące i wykluczało zaliczenie dokonanej wpłaty na poczet innych należności głównych, w tym opłat dodatkowych. W toku procesu podniosła, iż wierzytelność zabezpieczona hipotecznie przestała istnieć, co skutkowało również wygaśnięciem przedmiotowej hipoteki.

Po ponownym rozpoznaniu sprawy wyrokiem z dnia 17 czerwca 2010r., sygn. akt I C 522/08, Sąd Okręgowy w Szczecinie uwzględnił powództwo główne w całości, oddalił powództwo wzajemne, orzekł o kosztach postępowania.

Na skutek apelacji pozwanej Sąd Apelacyjny w Szczecinie wyrokiem z dnia 23 lutego 2011 r., sygn. akt I ACa 578/10, zmienił wyrok Sądu Okręgowego w Szczecinie z pozwu głównego w ten sposób, że zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 380.925,80 zł, oddalił powództwo w pozostałej części, dalej idącą apelację pozwanej oddalił i orzekł o kosztach procesu.

Sąd ustalił, że w dniu 11 grudnia 1991 r. Skarb Państwa oddał na rzecz (...) S.A. w S. do odpłatnego korzystania mienie likwidowanego przedsiębiorstwa państwowego - (...) w S., przy czym w § 7 pkt 2 i 3 tej umowy wskazano, że jej czas trwania zaczyna się od dnia 1 marca 1991 r. Umową z dnia 10 kwietnia 1992 r. Skarb Państwa mienie to, w tym użytkowanie wieczyste oraz własność budynków posadowionych na gruncie obciążonym tym użytkowaniem, przeniósł na rzecz tej Spółki. Ustanowiono hipotekę, ostatecznie na kwotę 950.969,91 zł, dla zabezpieczenia rat kapitałowych, opłat dodatkowych oraz opłat dodatkowych odroczonych. Umową z dnia 19 lutego 1998 r. mienie nabyte od Skarbu Państwa (...) S.A. sprzedało pozwanej spółce. Z kwoty zabezpieczonej hipoteką pozwana zapłaciła powodowi kwotę 570.044,11 zł. Postanowieniem z dnia 26 kwietnia 2001 r. ogłoszono upadłość (...) S.A., a postanowieniem z dnia 22 sierpnia 2007 r. wykreślono tę Spółkę z Krajowego Rejestru Sądowego.

Na gruncie tych ustaleń Sąd Apelacyjny wyraził pogląd, że nie jest uprawnione stanowisko pozwanej, która wygaśnięcie wierzytelności upatruje w fakcie utraty bytu prawnego dłużnika osobistego poprzez jego wykreślenie z Krajowego rejestru Sądowego w dniu 22 sierpnia 2007r. Kwestię wygaśnięcia wierzytelności regulują przepisy prawa materialnego. Ustawodawca wprost określa sytuacje, które prowadzą do wygaśnięcia wierzytelności. Dla przykładu wierzytelność wygasa w razie spłaty, zwolnienia z długu (art. 508 k.c.), potrącenia (art. 498 k.c.), spełnienia za zgodą wierzyciela innego świadczenia (art. 453 k.c.), złożenia przedmiotu do depozytu sądowego (art. 470 k.c.). Żaden z przepisów nie stanowi, że utrata bytu prawnego dłużnika osobistego skutkuje wygaśnięciem wierzytelności. Sytuacja ta powoduje jedynie, że zobowiązania nie można dochodzić od zlikwidowanej spółki, nie wpływa natomiast na istnienie długu. Żądanie jego zapłaty może być dochodzone od dłużników odpowiedzialnych za dług z tytułu udzielonych zabezpieczeń. Takim przypadkiem jest odpowiedzialność rzeczowa dłużnika hipotecznego. Hipoteka jako prawo akcesoryjne związane jest z wierzytelnością, a nie z dłużnikiem osobistym. Ponieważ żaden z przypadków wygaśnięcia wierzytelności nie zaistniał zarzut naruszenia art. 94 ustawy o księgach wieczystych i hipotece uznano za chybiony.

Skarga kasacyjna pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego - oparta na obu podstawach z art. 398 ³ k.p.c. - zawierała zarzut naruszenia art. 37 ust. 1 i art. 39 ust. 2 ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz. U. Nr 51, poz. 298 ze zm.), art. 84, 94 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.), art. 58 k.c., art. 316 § 1 k.p.c., i zmierzała do uchylenia zaskarżonego wyroku oraz przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.

Wyrokiem z dnia 10 lutego 2012 r., II CSK 325/11, Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok w pkt I (pierwszym) w zakresie uwzględniającym powództwo oraz orzekającym o kosztach zastępstwa procesowego, a także w pkt II (drugim) oddalającym apelację i pkt III (trzecim), i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

W uzasadnieniu Sąd Najwyższy wskazał, że art. 94 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.) wyraża zasadę akcesoryjności hipoteki w stosunku do wierzytelności, którą zabezpiecza, w takim zakresie, w jakim hipoteka jest uzależniona od zabezpieczonej wierzytelności. To oznacza, że wygaśnięcie hipoteki na podstawie tego przepisu dotyczy wszystkich przypadków wygaśnięcia wierzytelności niezależnie od przyczyny, czy to na skutek zaspokojenia interesu wierzyciela, czy wygaśnięcia mimo niezaspokojenia. Do wygaśnięcia hipoteki nie jest potrzebny wpis jej wykreślenia w księdze wieczystej, nie ma on bowiem, w przeciwieństwie do ustanowienia hipoteki, charakteru konstytutywnego. W interesie właściciela nieruchomości obciążonej leży jednak to, aby wyłączyć działanie rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. Do czasu wykreślenia działa zgodnie z art. 3 ust. 1 u.k.w.h. domniemanie prawne istnienia hipoteki. W literaturze i orzecznictwie wskazuje się, że wygaśnięcie hipoteki powodują określone zdarzenia prawne, w tym spłacenie wierzytelności, zrzeczenie się hipoteki (art. 96 u.k.w.h.), zwolnienie z długu (art. 508 k.c.), potrącenie (art. 498 k.c.), spełnienie za zgodą wierzyciela innego świadczenia - datio in solutum (art. 453 k.c.), złożenie przedmiotu do depozytu sądowego (art. 470 k.c.), niektóre przypadki odnowienia (art. 507 k.c.), konfuzja (art. 241 k.c.). Nie oznacza to jednak, że wskazane zdarzenia prawne wyczerpują przyczyny wygaśnięcia wierzytelności.

Sąd Najwyższy zauważył, że w rozpoznawanej sprawie dłużnik osobisty, to jest (...) S.A. uległ likwidacji, a w jej konsekwencji wykreśleniu z rejestru skutkującym utratą bytu prawnego. Niewątpliwie, Sąd Apelacyjny zasadnie uznał, że utrata bytu prawnego dłużnika z reguły nie oznacza wygaśnięcia wierzytelności obciążającej go osobiście, ma miejsce bowiem następstwo prawne, zatem następca prawny przejmuje całość bądź część (w zależności od rodzaju sukcesji) praw i obowiązków. Niemniej uszło uwagi tego Sądu, że skarżąca w postępowaniu z pozwu głównego, jak i z pozwu wzajemnego o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym zmierzała do wykazania, że nie istnieje jej zobowiązanie osobiste z tytułu rat kapitałowych, opłat dodatkowych oraz opłat dodatkowych odroczonych, gdyż w kontrakcie sprzedaży nie przejęła tego długu. I dalej, że w okolicznościach faktycznych sprawy brak podstaw do przyjęcia, że istnieje inny dłużnik osobisty w następstwie sukcesji (singularnej, uniwersalnej). Twierdziła zatem, że nie istnieje wierzytelność zabezpieczona hipoteką, a skutkiem tego wygasła - jak stanowi art. 94 u.k.w.h. - hipoteka, a treść księgi wieczystej, w której ona formalnie nadal figuruje, jest - od chwili wygaśnięcia tej wierzytelności - niezgodna z rzeczywistym stanem prawnym. Z uwagi na powyższe stanowisko skarżącej w postępowaniu z pozwu głównego, a tym bardziej z pozwu wzajemnego, zachodziła potrzeba precyzyjnego ustalenia okoliczności faktycznych pozwalających na ocenę prawną, czy doszło, a w przypadku pozytywnym na czyją rzecz, do przejścia pod tytułem szczególnym (sukcesja singularna), bądź ogólnym (sukcesja uniwersalna) długu osobistego (...) S.A.

Postanowieniem z dnia 16 maja 2012 r. Sąd Apelacyjny w Szczecinie wezwał do udziału w sprawie Wojewodę (...) jako statio fisci Skarbu Państwa.

Strony podtrzymały swe dotychczasowe stanowiska w sprawie.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja pozwanej okazała się zasadna jedynie częściowo, tj. w zakresie powództwa głównego, prowadząc do zmiany zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie tego powództwa w całości. Natomiast argumentacja apelującej nie podlegała uwzględnieniu w zakresie powództwa wzajemnego i w tej części zaskarżony wyrok jako prawidłowy musiał się ostać, choć z innych przyczyn aniżeli wyrażał Sąd pierwszej instancji.

Na wstępie wspomnieć trzeba o specyfice niniejszej sprawy, wynikającej stąd, iż Sąd Apelacyjny procedował powtórnie z uwagi na wydanie przez Sąd Najwyższy wyroku kasatoryjnego z dnia 10 lutego 2012 r., sygn. akt II CSK 325/11. Natomiast zgodnie z art. 398 ²⁰ k.p.c. sąd, któremu sprawa została przekazana, jest związany wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy. Ustalenie znaczenia przepisów prawa dokonane przez Sąd Najwyższy wiąże zatem sąd, któremu sprawa została przekazana, chyba, że zmianie uległy okoliczności faktyczne w sprawie. W przytoczonym wyroku Sąd Najwyższy, odmiennie aniżeli uznał to Sąd Apelacyjny w uchylonym wyroku z dnia 23 lutego 2011 r., sygn. akt I ACa 578/10, przyjął, iż wygaśnięcia hipoteki na zasadzie art. 94 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.) nie powodują jedynie określone zdarzenia prawne, jak spłata wierzytelności, zrzeczenie się hipoteki, zwolnienie z długu, potrącenie, spełnienie za zgodą wierzyciela innego świadczenia, złożenie przedmiotu do depozytu sądowego, niektóre przypadki odnowienia, konfuzja, lecz może do tego prowadzić również utrata bytu prawnego dłużnika osobistego. Z reguły co prawda ma miejsce następstwo prawne, a zatem następca prawny przejmuje całość bądź część (w zależności od rodzaju sukcesji) praw i obowiązków. Jednakże w rozpoznawanej sprawie powód dochodził zapłaty od pozwanej jako od dłużnika rzeczowego, natomiast pozwana zmierzała do wykazania, że nie istnieje jej zobowiązanie osobiste ani nie istnieje inny dłużnik osobisty w następstwie sukcesji (syngularnej bądź uniwersalnej), a w konsekwencji, że nie istnieje wierzytelność zabezpieczona hipoteką i wobec tego w myśl art. 94 u.k.w.h. hipoteka wygasła.

W świetle takich okoliczności faktycznych kwestią pierwszorzędną stanowiło rozstrzygnięcie, czy w przedmiotowym przypadku doszło do przejścia pod tytułem szczególnym, bądź ogólnym długu osobistego (...) S.A. Ustalenie bowiem, że nie doszło do takiej sukcesji długu osobistego musiałoby skutkować stwierdzeniem, iż wobec braku dłużnika osobistego nie istnieje również zabezpieczający go dług hipoteczny, a w rezultacie, że pozwana (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w P. nie jest dłużnikiem rzeczowym powoda – Skarbu Państwa, na którym to twierdzeniu opierał powództwo w niniejszej sprawie.

Sąd Najwyższy analogiczną ocenę prawną wyrażał już także w przeszłości, nie podzielając stanowiska, że z chwilą wykreślenia spółki z Krajowego Rejestru Sądowego nie gasną jej zobowiązania. Zgodnie z art. 353 § 1 k.c., zobowiązanie polega bowiem na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić. Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym, w którym występują dwa podmioty: wierzyciel i dłużnik. Wierzycielowi przysługuje wierzytelność, przez którą należy rozumieć sytuację prawną wierzyciela wobec dłużnika, który zobowiązany jest do spełnienia świadczenia. Dług zaś to sytuacja prawna dłużnika polegająca na obowiązku spełnienia świadczenia wobec oznaczonego wierzyciela. Uprawnienia wierzyciela, składające się na jego wierzytelność, skierowane są tylko przeciwko jednemu podmiotowi - dłużnikowi, stąd też wierzytelność to prawo podmiotowe względne. Skoro wierzytelność to określona sytuacja prawna wobec oznaczonego dłużnika, a dług to określona powinność zachowania dłużnika wobec wierzyciela, uzasadniony jest więc wniosek, że nie może istnieć dalej zobowiązanie, w sytuacji utraty bytu prawnego przez jedną ze stron zobowiązania i braku następstwa prawnego tej strony. O powyższym nie stanowi żaden przepis obowiązującego prawa. Skutek taki wyprowadzić należy z istoty stosunku prawnego w postaci zobowiązania, a określonego w art. 353 § 1 k.c. Ponadto stosunek zobowiązaniowy łączy się z możliwością wykonywania określonych uprawnień przez wierzyciela jako podmiotu tego stosunku prawnego takich jak: dochodzenie roszczeń wynikających z posiadanej wierzytelności, korzystanie z praw kształtujących, czy też żądanie przymusowej realizacji zasądzonego od dłużnika świadczenia. Realizacja tych uprawnień nie jest możliwa w przypadku utraty bytu prawnego przez dłużnika. Nie istnieją przy tym instytucje prawa materialnego ani procesowego umożliwiające - w przypadku utraty bytu prawnego przez osobę prawną - realizację tych uprawnień przez wierzyciela (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 2008 r., I CSK 204/08, LEX nr 484664).

W wyroku z dnia 7 października 2008 r., III CSK 112/08 (LEX nr 658199) Sąd Najwyższy potwierdził, że hipoteka jest ograniczonym prawem rzeczowym na nieruchomości, związanym z oznaczoną wierzytelnością i służącym do jej zabezpieczenia (art. 65 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, Dz. U. Nr 19 poz. 147 ze zm., zwanej dalej - u.k.w.h.), jest prawem akcesoryjnym, tzn. może istnieć tylko o tyle, o ile istnieje wierzytelność. Zabezpieczenie musi dotyczyć wierzytelności oznaczonej sumą pieniężną, przysługującej wobec określonego dłużnika osobistego. Zasadniczą kwestią jest zatem, czy istnieje zabezpieczona hipoteką wierzytelność, jej wygaśnięcie bowiem pociąga za sobą, o ile ustawa nie stanowi inaczej, wygaśnięcie hipoteki (art. 94 u.k.w.h). Wierzyciel hipoteczny może mieć dwóch dłużników: osobistego i rzeczowego. Może do tego dojść w drodze zbycia przez dłużnika osobistego nieruchomości obciążonej hipoteką, bądź też w drodze obciążenia hipoteką nieruchomości przez jej właściciela na zabezpieczenie cudzego długu. Dłużnik osobisty ponosi odpowiedzialność wobec wierzyciela z całego swojego majątku, zaś dłużnik hipoteczny (rzeczowy) ponosi odpowiedzialność wobec wierzyciela, któremu przysługuje wierzytelność zabezpieczona hipoteką, tylko z nieruchomości obciążonej hipoteką. Jeżeli dłużnik hipoteczny jest zarazem dłużnikiem osobistym, wierzyciel może wytoczyć powództwo na podstawie stosunku obligacyjnego, a uzyskany wyrok można wykonać z całego majątku dłużnika. Nieistnienie dłużnika osobistego prowadzi zaś do wygaśnięcia wierzytelności.

W realiach rozpoznawanej sprawy powód – Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Skarbu Państwa dochodził zapłaty od pozwanej (...) sp. z o.o. w P. jako od dłużnika rzeczowego, albowiem w księdze wieczystej KW nr (...) prowadzonej przez Sąd Rejonowy (...) w S. XI Zamiejscowy Wydział Ksiąg Wieczystych z siedzibą w P. wpisana jest hipoteka zwykła w kwocie 950.964,91 zł ustanowiona na rzecz Skarbu Państwa - Wojewody (...), tytułem niespłaconych należności z umowy przeniesienia płatne do dnia 30 każdego miesiąca następującego po kwartale, wpisana w dniu 6 marca 1998 roku na wniosek z dnia 20 lutego 1998 roku (Dz. (...)).

Natomiast dla wyjaśnienia genezy powyższej umowy przeniesienia należy cofnąć się do dnia 11 grudnia 1991 r., kiedy to Skarb Państwa oddał – na podstawie art. 37 ust. 1 pkt 3 i art. 39 ówcześnie obowiązującej ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz. U. Nr 51, poz. 298 ze zm.) - na rzecz (...) Spółki Akcyjnej w S. do odpłatnego korzystania i pobierania pożytków, zespół składników materialnych i niematerialnych oraz praw, w postaci zorganizowanych części mienia likwidowanego przedsiębiorstwa państwowego - (...) w S., wymienionych w „zestawieniu aktywów i pasywów (...) w likwidacji stanowiących wartość firmy” i w „protokole z przekazania składników majątkowych (...) w S. i przejęcia ich przez (...) S.A. w S.”. Przedmiot umowy obejmował również szczegółowo wymienione w umowie nieruchomości położone w Ś., w S., w T. oraz w P. przy ul. (...) oraz przy ul. (...). W § 4 umowy strony postanowiły, iż Skarb Państwa przeniesie na Spółkę - po podpisaniu niniejszej umowy - prawo wieczystego użytkowania gruntów i własność obiektów na nich zbudowanych.

Umową z dnia 10 kwietnia 1992 r. Skarb Państwa rzeczywiście przeniósł na rzecz (...) S.A. w S. mienie postawionego w stan likwidacji przedsiębiorstwa - (...) w S. obejmujące ww. nieruchomości. Wartość mienia strony ustaliły na kwotę 16.968.742.000 zł (przed denominacją) z czego zapłacono 1.661.547.000 zł (przed denominacją). Resztę należności w kwocie 15.307.195 zł (przed denominacją) (...) S.A. zobowiązało się zapłacić Skarbowi Państwa na warunkach ustalonych w § 7 umowy z dnia 11 grudnia 1991 r. w ratach kwartalnych. Celem zabezpieczenia niespłaconych należności tytułem wartości mienia (...) S.A. w S. ustanowiło na nabytej nieruchomości w P. hipotekę zwykłą w kwocie 15.307.195.000 zł (przed denominacją). Hipoteka obejmowała raty kapitałowe z tytułu wartości przedsiębiorstwa oraz opłaty dodatkowe. Następnie zmniejszono wysokość powyższej hipoteki do kwoty 950.969,91 zł.

Z kolei umową z dnia 19 lutego 1998 r. zawartą pomiędzy (...) Spółką Akcyjną w S. a pozwaną w niniejszym procesie (...) Spółką z ograniczoną odpowiedzialnością w S. doszło do sprzedaży za cenę 1.513.427,30 zł prawa wieczystego użytkowania gruntu stanowiącego działki nr (...), o łącznym obszarze 3 ha 65 a 29 m ² wraz z własnością budynków, opisanych w § 1 „A” tego aktu, obciążonych hipoteką zwykłą w kwocie 950.969,91 zł na rzecz Skarbu Państwa – Wojewody (...), oraz prawa wieczystego użytkowania gruntu stanowiącego działki nr (...) o łącznym obszarze 82 a 40 m ² wraz z własnością budynków i budowli, opisanych w § 1 „B” tego aktu położonych w P. przy ul. (...), z których działki nr (...) łączyły się pod względem terytorialnym i funkcji budynków. Strona kupująca zobowiązała się zapłacić stronie sprzedającej cenę w ten sposób, że m.in. kwotę 570.044,11 zł miała uiścić przelewem na konto Ministerstwa Skarbu Państwa tytułem zobowiązania strony sprzedającej w stosunku do Skarbu Państwa zabezpieczonego hipoteką. W nowo założonej księdze wieczystej nr (...) wpisano w dziale IV hipotekę zwykłą w kwocie 950.964,91 zł na rzecz Skarbu Państwa – Wojewody (...) tytułem niespłaconych należności z umowy przeniesienia z dnia 10 kwietnia 1992 r. W dniu 4 marca 1998 r. pozwana na mocy postanowień umowy zapłaciła powodowi kwotę 570.044,11 zł, o czym Skarb Państwa został poinformowany przez (...) S.A. pismem z dnia 19 marca 1998 r. ze wskazaniem, iż kwota ta zostaje zaliczona na poczet zabezpieczonych hipoteką rat kapitałowych stanowiących zobowiązanie tej Spółki.

Następnie postanowieniem z dnia 26 kwietnia 2001 r. Sąd Rejonowy w S. ogłosił upadłość (...) S.A. w S.. Sąd wydał początkowo zezwolenie na sprzedaż całego przedsiębiorstwa z wolnej ręki, lecz wobec braku zainteresowania taką ofertą sąd upadłościowy zezwolił syndykowi na sprzedaż upadłej spółki częściami. W toku postępowania upadłościowego zostało zbyte m.in. prawo wieczystego użytkowania gruntu stanowiącego działki nr (...), a w akcie notarialnym strony wniosły – zgodnie z treścią art. 120 Prawa upadłościowego i art. 1003 k.p.c. – o wykreślenie z księgi wieczystej Kw nr (...) (dawna Kw nr (...)) hipoteki zwykłej w kwocie 950,969,91 zł, co następnie zostało uczynione. W dniu 13 stycznia 2006 r. powód zgłosił wierzytelność w kwocie 1.294.846,81 zł z tytułu umowy przeniesienia własności po zlikwidowanym przedsiębiorstwie państwowym z dnia 10 kwietnia 1992 r. zawartej pomiędzy Skarbem Państwa a upadłą spółką. Po sprzedaży majątku upadłego została sporządzona lista wierzytelności. Postanowieniem z dnia 7 kwietnia 2006r. Sąd Rejonowy w S. uznał wierzytelność Skarbu Państwa – Ministra Skarbu Państwa w kwocie: 293.000 zł w kategorii II B, 697.640,87 zł w kategorii VI oraz 304.205,94 zł w kategorii VII, odmawiając uznania w kategorii II B kwoty 570.708,60 zł. Postanowieniem z dnia 30 października 2006 r. stwierdzono ukończenie postępowania upadłościowego, zaspokojeniu podlegały jednak wyłącznie wierzytelności w kategorii I. Postanowieniem z dnia 22 sierpnia 2007 roku (...) Spółka Akcyjna w S. zostało wykreślone z Krajowego Rejestru Sądowego.

Natomiast szczególnego zaakcentowania wymaga okoliczność, iż na dzień ponownego orzekania przez Sąd drugiej instancji, na który to moment sąd ocenia stan sprawy w myśl art. 316 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., dział IV księgi wieczystej nr (...) (dawna Kw nr (...)) nie zawiera już wpisu hipoteki zwykłej na kwotę 950.969,91 zł z tytułu niespłaconych należności z umowy przeniesienia, w oparciu o który powód dochodził swego roszczenia w niniejszym procesie. Wpis hipoteki został bowiem wykreślony na podstawie oświadczenia samego wierzyciela o wygaśnięciu hipoteki z dnia 10.06.2011 r., wystawionego przez Delegaturę Ministra Skarbu Państwa w S. (vide: odpisy księgi wieczystej – aktualny i zupełny z przeglądarki ksiąg wieczystych za pośrednictwem oficjalnego portalu Ministerstwa Sprawiedliwości na stronie internetowej http://ekw.ms.gov.pl – k. 1008a). Rozpoznając niniejszą sprawę Sąd Apelacyjny był natomiast zobligowany ustalić stan wpisów w przedmiotowej księdze wieczystej, w szczególności w jej dziale IV. Przy tym fakty powszechnie znane, wynikające z takiego oficjalnego dostępnego elektronicznie rejestru, mogą stanowić źródło ustalenia podstawy faktycznej sprawy, bez potrzeby powoływania się na nie przez strony (art. 213 § 1 k.p.c.). Sąd nie musi uprzedzać stron, że dany fakt powszechnie znany będzie brał pod uwagę przy rozstrzyganiu sprawy.

Kolejne rozważania należało zatem rozpocząć od wskazania, iż zgodnie z art. 321 § 1 k.c. sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie. Przepis ten daje wyraz tradycyjnej zasadzie wyrokowania statuującej zakaz orzekania ponad żądanie, a także zasadzie dyspozycyjności, która przejawia się w tym, że sąd jest związany granicami żądania powództwa i nie może w tym wypadku dysponować przedmiotem procesu przez określenie jego granic niezależnie od zakresu żądania ochrony przez powoda. Zgodnie z art. 321 § 1 k.p.c. sąd ma obowiązek orzec bądź to negatywnie, bądź to pozytywnie o całym przedmiocie sporu (żądania). Samo pojęcie żądania określa art. 187 § 1 k.p.c., stanowiąc, że pozew powinien m.in. zawierać dokładnie określone żądanie oraz przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie. Sąd powinien dbać o prawidłowe sformułowanie żądania pozwu, aby wiadomym był zakres rozpoznania i orzekania w sprawie. Nie budzi wątpliwości wyrażony w art. 321 § 1 k.p.c. zakaz orzekania ponad żądanie. Zgodnie przyjmuje się, że granice żądania określa m.in. wysokość dochodzonych roszczeń. Oznacza to, że sąd nie może zasądzić ponad żądanie, a więc uwzględnić roszczenie w większej wysokości niż żądał powód, również wtedy, gdy z okoliczności sprawy wynika bez wątpienia, że powodowi przysługuje świadczenie w większym rozmiarze. Art. 321 § 1 k.p.c., określając granice wyrokowania, wskazuje jednak także, że nie można wyrokować co do rzeczy która nie była przedmiotem żądania, czyli zasądzić coś innego niż strona żądała. Żądanie powództwa określa więc nie tylko jego przedmiot, lecz również jego podstawa faktyczna. Zasądzenie sumy pieniężnej, która wprawdzie mieści się w granicach kwotowych powództwa, lecz z innej podstawy faktycznej, stanowi orzeczenie ponad żądanie (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 1949 r. Wa.C. 163/49, DPP 1950, nr 3, poz. 61). Wyrok uwzględniający powództwo na zasadzie faktycznej, na której powód ani w pozwie, ani w postępowaniu przed sądem I instancji nie opierał powództwa, stanowi zasądzenie ponad żądanie (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2007 r., II CSK 344/07, LEX nr 388844). Przykładem takiego kierunku wykładni art. 321 § 1 k.p.c. jest wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 października 1993 r., I CRN 156/93 (LEX nr 518175), w którym stwierdzono, iż sąd nie może uwzględnić powództwa w oparciu o inną podstawę faktyczną, niż wskazana w pozwie, negując możliwość uwzględnienia przez sąd powództwa w oparciu o przyjęcie, że pozwany zajmuje lokal na podstawie stosunku najmu, który został wypowiedziany, choć stan faktyczny uzasadniający żądanie sprowadzał się do tezy powoda, iż pozwany korzysta z lokalu bezumownie, a więc bez jakiegokolwiek tytułu prawnego.

Przenosząc przedstawiony wyżej – w sposób syntetyczny - stan prawny do realiów przedmiotowej sprawy stwierdzić należało, że powód wyraźnie w pozwie (a następnie w toku dotychczasowego postępowania) dochodził zapłaty od pozwanego jako swego dłużnika rzeczowego (hipotecznego). Wyraźnie wskazywał przecież, iż to (...) S.A. w S. nie spłaciło wymaganych należności, a zatem „powód dochodzi ww. kwot od pozwanej Spółki jak od dłużnika hipotecznego, gdyż pozwana Spółka w dniu 19.02.1998 roku odkupiła na podstawie umowy sprzedaży nieruchomości obciążone hipoteką zabezpieczającą należności wynikające z umowy przeniesienia zawartej z (...) S.A. w S.” (str. 3 pozwu). Nadto, podnosił, że „z odpisu księgi wieczystej Nr (...) (dawny Nr (...)) prowadzonej przez Sąd Rejonowy w S. Zamiejscowy Wydział w P. wynika, iż po wyłączeniu z księgi wieczystej Kw (...) działek Nr (...) na wniosek z 20.02.1998 roku wpisano je do księgi w dniu 6.03.1998 roku. W dziale IV nadal wpisana jest hipoteka zwykła w kwocie 950.964,91 złotych na rzecz Skarbu Państwa - Wojewody (...) tytułem niespłaconych należności z umowy przeniesienia z dnia 10.04.1992 roku Rep A Nr (...).

Tymczasem w momencie powtórnego orzekania przez Sąd drugiej instancji wpis takiej hipoteki uległ już wykreśleniu– jak wynika z odpisu zupełnego przedmiotowej księgi wieczystej - w oparciu o oświadczenie samego powoda o wygaśnięciu hipoteki. Przy tym, co trzeba zaznaczyć, w niniejszym procesie powód nie wyjaśniał okoliczności złożenia takiego oświadczenia o wygaśnięciu hipoteki. Fakt ten nie mógł natomiast pozostać bez wpływu na toczące się w rozpoznawanej sprawie postępowanie, skoro zobowiązanie hipoteczne pozwanej spółki aktualnie nie istnieje wobec wykreślenia takiej hipoteki, a przecież powód swe roszczenia wywodził właśnie z tej podstawy. Na dzień zamknięcia rozprawy przez Sąd Apelacyjny stan prawny przedstawia się więc w ten sposób, że spółka (...) nie jest już dłużnikiem rzeczowym powoda. Na korzyść pozwanej działa domniemanie, iż prawo wykreślone nie istnieje (art. 3 ust. 2 ustawy o księgach wieczystych i hipotece), a którego powód nie obalił. Z kolei sąd nie może wyrokować w oparciu o inną podstawę faktyczną, niż wskazana w pozwie (art. 321 § 1 k.p.c.), a tę stanowiło wedle tez samego powoda: istnienie długu rzeczowego pozwanej względem niego, powstałego na podstawie umowy sprzedaży nieruchomości z dnia 19 lutego 1998 r. Takie zajmowane przez siebie stanowisko strona powodowa w toku procesu konsekwentnie podtrzymywała, powód nie dochodził roszczenia od pozwanej na podstawie stosunku obligacyjnego. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, wobec omówionej wcześniej zmiany treści działu IV przedmiotowej księgi wieczystej oraz twierdzeń samego powoda, iż w wyniku kontraktu sprzedaży nieruchomości pozwana stała się tylko jego dłużnikiem rzeczowym, niedopuszczalne stałoby się uwzględnienie powództwa w oparciu o inne założenia faktyczne. Wymaga również zaakcentowania, na co zwracał uwagę Sąd Najwyższy, że do czasu wykreślenia wpisu zgodnie z art. 3 ust. 1 u.k.w.h. działa domniemanie prawne istnienia hipoteki, a zatem w interesie właściciela nieruchomości obciążonej leży to, aby wyłączyć działanie rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. W obliczu jednak faktu wykreślenia hipoteki w niniejszej sprawie doszło do uwolnienia się pozwanej od obowiązku dowodzenia nieistnienia hipoteki, a ciężar udowodnienia zasadności powództwa spoczywał w całości na powodzie, którego jednak w ocenie Sądu Apelacyjnego nie podźwignął.

W rezultacie, z racji już tylko omówionych powyżej przyczyn powództwo główne podlegało oddaleniu w całości.

Abstrahując zaś nawet od takiego stanowiska, Sąd Odwoławczy doszedł do wniosku, że nie doszło do przejęcia (czy to pod tytułem ogólnym czy to pod tytułem szczególnym) długu osobistego (...) S.A., wobec czego powództwo główne nie mogło zostać uwzględnione w jakiejkolwiek części.

Stosownie do treści art. 40 ust. 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (Dz.U.2002.171.1397 j.t. ze zm.) kupujący lub przejmujący przedsiębiorstwo wstępuje we wszelkie prawa i obowiązki przedsiębiorstwa państwowego, bez względu na charakter stosunku prawnego, z którego te prawa i obowiązki wynikają. W rozpatrywanym przypadku umowa przeniesienia została zawarta w dniu 10 kwietnia 1992 r., pod rządami poprzednio obowiązującej ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U.1990.51.298 ze zm.), a zatem cytowany przepis nie miał zastosowania w niniejszej sprawie, choć wówczas należałoby sięgnąć do dyspozycji art. 526 k.c. Istotniejsze jednak, że choć (...) S.A. na podstawie umowy przeniesienia z 10 kwietnia 1992 r. rzeczywiście stało się z ustawy następcą prawnym likwidowanego przedsiębiorstwa państwowego (...), to przecież przedmiotem niniejszego sporu nie jest zobowiązanie przejmowanego przedsiębiorstwa państwowego. Jest nim wszak samoistne zobowiązanie samej Spółki Akcyjnej z tytułu odpłatnego korzystania a następnie przeniesienia na jej własność takiego mienia przedsiębiorstwa państwowego.

Niewątpliwie również postanowieniem z dnia 22 sierpnia 2007 roku (...) Spółka Akcyjna w S. zostało wykreślone z Krajowego Rejestru Sądowego, co skutkowało utratą bytu prawnego tego dłużnika. To z kolei nie oznaczałoby wygaśnięcia wierzytelności obciążającej go osobiście w sytuacji, gdyby miało miejsce następstwo prawne, co w rozpatrywanym przypadku nie zaistniało.

(...) S.A. w S. została ogłoszona w dniu 26 kwietnia 2001 r. i wobec tego postępowanie upadłościowe toczyło się na podstawie Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 października 1934 r. Prawo upadłościowe (Dz.U.1991.118.512 j.t. ze zm.), zwanego dalej „rozporządzeniem”, stosownie do treści art. 536 obecnie obowiązującej obecnie ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U.2012.1112 j.t.).

Pod rządami Prawa upadłościowego z 1934 r., w sprawach, w których postanowienia o ogłoszeniu upadłości zostały wydane po dniu 2 stycznia 1998 r., do oceny skutków prawnych sprzedaży rzeczy miał zastosowanie art. 120 w brzmieniu wynikającym z art. 1 pkt 30 ustawy z dnia 31 lipca 1997 r. o zmianie Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe i niektórych innych ustaw - Dz. U. Nr 117, poz. 751 (art. 5 ww. ustawy). W odniesieniu do sprzedaży nieruchomości z wolnej ręki, różnica na tle uregulowania w art. 120 obowiązującego poprzednio wyrażała się w tym, że od dnia 3 stycznia 1998 r. skutki sprzedaży obejmowały także wygaśnięcie hipotek obciążających te nieruchomości. Jest to skutek tożsamy z tym, jaki przewidziany jest przy sprzedaży w postępowaniu egzekucyjnym (art. 120 § 1 Prawa upadłościowego w zw. z art. 1000 § 1 k.p.c. zd. pierwsze). Prawa wierzycieli hipotecznych do zaspokojenia się z nieruchomości będącej przedmiotem sprzedaży z wolnej ręki w postępowaniu upadłościowym są zabezpieczone przez umożliwienie tym wierzycielom domagania się uwzględnienia ich wierzytelności w planie podziału funduszów masy upadłości (art. 120 § 2 w zw. z art. 118 § 2 i art. 204, 207-210 Prawa upadłościowego) (vide: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 2004 r., V CK 84/04, LEX nr 141162).

Stosownie zatem do treści art. 113 § 1 i 2 cyt. rozporządzenia nabywca upadłego przedsiębiorstwa nie odpowiada za długi upadłego, także zabezpieczone hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym i wpisem w rejestrze statków. W myśl art. 118 § 1 rozporządzenia nieruchomość będą sprzedane przez licytację publiczną według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego o egzekucji; jednak za zezwoleniem rady wierzycieli mogą być sprzedane z wolnej ręki. Zgodnie zaś z art. 120 rozporządzenia sprzedaż dokonana w postępowaniu upadłościowym ma te same skutki prawne, jakie ma sprzedaż w postępowaniu egzekucyjnym; jednakże zaspokojenie osób uprawnionych, w tym wierzycieli, których wierzytelności były zabezpieczone na rzeczach wchodzących w skład masy upadłości, następuje według przepisów niniejszego prawa; nabywca nieruchomości, sprzedanej z wolnej ręki, odpowiada tylko za należności podatkowe z nieruchomości stosownie do przepisów podatkowych. Analogiczne uregulowania zawierają obecnie art. 313, 317 i 318 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze.

Z powyższego wynika więc jednoznaczny wniosek, że nawet sprzedaż przedsiębiorstwa w całości (czy też w części) w toku postępowania upadłościowego odbywa się bez przejęcia przez takiego nabywcę odpowiedzialności za długi upadłego. Wynika to z natury postepowania upadłościowego obejmującego likwidację masy upadłości, w którym sprzedaż przedsiębiorstwa następuje w celu zaspokojenia wierzycieli z uzyskanej ceny. Także w przypadku sprzedaży samych nieruchomości gasną wszelkie (z niewielkimi wyjątkami) prawa i obciążenia na niej, dotyczy to w szczególności hipoteki (vide: art. 1000 i art. 1003 k.p.c.), a w to miejsce wierzyciel hipoteczny uzyskuje prawo do żądania zaspokojenia swej wierzytelności w ramach planu podziału funduszów masy upadłości wedle kolejności przysługującej wierzytelnościom hipotecznym. Nabycie prawa podmiotowego w drodze egzekucji sądowej bez żadnych obciążeń wynika z samego charakteru takiego nabycia. Wyłączona została tym samym po dniu 2 stycznia 1998 r. odpowiedzialność tak osobista, jak i rzeczowa, nabywcy mienia upadłego w toku postępowania upadłościowego.

W realiach rozpoznawanej sprawy oznacza to, że w wyniku wykreślenia (...) S.A. z Krajowego Rejestru Sądowego doszło do ustania jej bytu prawnego i utraty zdolności prawnej tego dłużnika, a nie miało miejsca następstwo prawne skutkujące przejęciem jego praw i obowiązków. Z chwilą prawomocnego wykreślenia spółki z rejestru sądowego przestały istnieć prawa i obowiązki przysługujące spółce wynikające ze stosunków zobowiązaniowych z jej udziałem. Przy tym przepisy k.s.h. nie przewidują w takim wypadku żadnej sukcesji innych podmiotów w prawa i obowiązki tej spółki wynikające ze stosunków obligacyjnych. Uregulowania postępowania upadłościowego wykluczają następstwo prawne w zakresie długów upadłego po stronie nabywcy całości czy części przedsiębiorstwa bądź pojedynczych składników majątkowych. Doskonale potwierdza to w tej sprawie przykład umowy sprzedaży z dnia 17 lipca 2002 r. prawa wieczystego użytkowania gruntu stanowiącego działki nr (...), w oparciu o którą doszło zgodnie z treścią art. 120 rozporządzenia i art. 1003 k.p.c. do wykreślenia z księgi wieczystej Kw nr (...) (dawna Kw nr (...)) hipoteki zwykłej w kwocie 950,969,91 zł (w rezultacie z urzędu wykreślono w przedmiotowej księdze wieczystej zastrzeżenie „do łącznej odpowiedzialności z Kw (...) (dawniej (...))”). Nadto, w ustawie z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (Dz.U.2002.171.1397 j.t. ze zm.), czy w ustawie z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U.1990.51.298 ze zm.), brak jest szczególnych regulacji prawnych w zakresie następstwa prawnego w razie upadłości podmiotu przejmującego likwidowane przedsiębiorstwo państwowe.

Wreszcie też analiza akt sprawy, a w szczególności umowy sprzedaży i ustanowienia hipoteki z dnia 19 lutego 1998 r., wskazuje, że nie doszło do przejęcia przez pozwaną osobistego długu (...) S.A. w S. z tytułu umowy przeniesienia z dnia 10 kwietnia 1992 r. Wyraźnie przecież wskazano w tej umowie, że spółka sprzedała a pozwana kupiła prawo wieczystego użytkowania gruntu stanowiącego działki nr (...) wraz z własnością budynków, opisanych w § 1 „A” tego aktu notarialnego oraz prawa wieczystego użytkowania gruntu stanowiącego działki nr (...) wraz z własnością budynków i budowli, opisanych w § 1 „B” tego aktu. Analogicznie w pozwie sam powód twierdził, że była to umowa sprzedaży nieruchomości, obciążonych hipoteką, dzięki czemu pozwana miała się stać jego dłużnikiem hipotecznym. Zaś już wcześniej prowadziła działalność związaną z produkcją i montażem konstrukcji stalowych. Innymi słowy, przedmiotem umowy były składniki materialne – prawo wieczystego użytkowania gruntu wraz z własnością budynków. Natomiast, aby można było zasadnie mówić o sprzedaży przedsiębiorstwa czy jego zorganizowanej części koniecznym jest to, żeby obejmowała ona zespół składników materialnych i niematerialnych. Za zorganizowaną część przedsiębiorstwa uznaje się w judykaturze i doktrynie jednostkę tego przedsiębiorstwa, która spełnia następujące warunki: wchodzi w skład przedsiębiorstwa jako jego wewnętrzna część, stanowi pewien organizacyjnie wyodrębniony kompleks składników o charakterze materialnym i niematerialnym, powiązanych ze sobą w funkcjonalny sposób, tzn. mających zdolność do realizacji określonych zadań gospodarczych (vide: Prawo cywilne – część ogólna, System Prawa Prywatnego tom 1, pod red. prof. dr hab. Marek Safjan, C.H.Beck, wyd. 1, 2007; wyrok Sądu Najwyższego z 9 lutego 2011 r., V CSK 213/10, LEX nr 786681). Zgodnie z art. 55 ¹ k.c. można wyróżnić niematerialne i materialne składniki przedsiębiorstwa. Składnikami niematerialnymi są m.in. oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części objęte terminem "nazwa przedsiębiorstwa", wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne; koncesje, licencje i zezwolenia; patenty i inne prawa własności przemysłowej; majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne; tajemnice przedsiębiorstwa oraz księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Natomiast materialne składniki przedsiębiorstwa to m.in. własność nieruchomości i ruchomości oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości i ruchomości, prawa wynikające z umów najmu lub dzierżawy nieruchomości i ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych. Zorganizowana część przedsiębiorstwa to zatem pewien zespół składników, co oznacza, iż składniki te musi spajać więź organizacyjna, jakiś czynnik organizacji, ale nie jest to wystarczające, gdyż w skład tego zespołu muszą wchodzić co najmniej dwa składniki: jeden materialny i jeden niematerialny. Tym samym nie stanowiło podstawy do przejścia zobowiązań zbywcy z mocy ustawy w myśl art. 526 k.c. na pozwaną nabycie jedynie pewnych nieruchomości, czyli składników materialnych, jak twierdził zresztą sam powód, nawet jeśli zachodziłaby jakaś więź organizacyjna między nimi, bez jednak zbycia choćby jednego składnika niematerialnego, a temu przeczy literalna treść umowy sprzedaży prawa wieczystego użytkowania gruntów z dnia 19 lutego 1998 r. Wobec zaś braku działania domniemania z art. 3 ust. 1 u.k.w.h. ciężar dowodu spoczywał na powodzie. Ponadto, nie doszło również do przejęcia długu przez pozwaną poprzez zobowiązanie się przez nią jako kupującą w § 6 umowy do zapłaty ceny stronie sprzedającej w ten sposób, że m.in. kwotę 570.044,11 zł miała uiścić przelewem na konto Ministerstwa Skarbu Państwa. Był to bowiem jedynie ustalony przez obie strony umowy sposób zapłaty ceny, zaś jak potwierdza treść pisma (...) S.A. z 19 marca 1998 r. kwota ta, choć została wpłacona przez spółkę (...), to uczyniono to na poczet długu (...) S.A. zabezpieczonego hipoteką.

Reasumując, nawet gdyby uznać, że hipoteka (aktualnie – wykreślona) nadal istnieje, to wobec ustalenia, iż nie doszło do sukcesji singularnej bądź uniwersalnej przedmiotowego długu osobistego (...) S.A. w S. hipoteka i tak wygasłaby, zgodnie z wykładnią art. 94 u.k.w.h. dokonaną przez Sąd Najwyższy, którą Sąd Apelacyjny jest w tej sprawie związany.

Z tych przyczyn, mimo że w pozostałym zakresie Sąd Odwoławczy w niniejszym składzie podziela argumentację prawną Sądu Apelacyjnego poprzednio rozpoznającego sprawę, to zaskarżony wyrok Sądu I instancji w zakresie rozstrzygnięcia o powództwie głównym i kosztach procesu nie mógł się ostać.

W tym stanie rzeczy, uwzględniwszy również zakres wyroku kasatoryjnego Sądu Najwyższego wydanego w niniejszej sprawie, Sąd Apelacyjny stosownie do treści art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok w punkcie pierwszym poprzez całkowite oddalenie powództwa głównego, o czym orzekł w punkcie I.1. sentencji wyroku.

Jeśli zaś chodzi o zaskarżone rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego o oddaleniu powództwa wzajemnego, to w tym zakresie wyrok jest prawidłowy, choć z innych przyczyn aniżeli przyjmował Sąd pierwszej instancji. Apelacja pozwanej w tej części na zasadzie art. 385 k.p.c. podlegała więc oddaleniu jako bezzasadna, o czym orzeczono w punkcie II. sentencji wyroku. Pozwana w pozwie wzajemnym domagała się bowiem uzgodnienia treści księgi wieczystej nr (...) prowadzonej przez Sąd Rejonowy (...) w S. XI Zamiejscowy Wydział Ksiąg Wieczystych z siedzibą w P. z rzeczywistym stanem prawnym poprzez nakazanie wykreślenia wpisu hipoteki zwykłej w kwocie 950.969,91 zł wpisanej na rzecz Skarbu Państwa - Wojewody (...). Stosownie do treści art. 25 ¹ ust. 1 u.k.w.h. księgi wieczyste mogą być obecnie zakładane i prowadzone także w systemie informatycznym. Tymczasem treść działu IV ww. księgi wieczystej, której został nadany w systemie informatycznym numer (...), z którą można zapoznać się za pośrednictwem portalu Ministerstwa Sprawiedliwości na stronie internetowej http://ekw.ms.gov.pl, nie zawiera już wpisu hipoteki zwykłej na kwotę 950.969,91 zł z tytułu niespłaconych należności z umowy przeniesienia, gdyż został wykreślony na podstawie oświadczenia wierzyciela o wygaśnięciu hipoteki z dnia 10.06.2011 r., wystawionego przez Delegaturę Ministra Skarbu Państwa w S.. W rezultacie nie ma potrzeby uzgadniania treści księgi wieczystej, jak domagała się tego pozwana, skoro przedmiotowa hipoteka została już wykreślona na wniosek samego wierzyciela. Z tego względu powództwo wzajemne strony pozwanej, jako aktualnie bezprzedmiotowe, musiało zostać oddalone, o czym – choć przy innej argumentacji – orzekł już Sąd pierwszej instancji.

Natomiast zmiana zaskarżonego wyroku co do rozstrzygnięcia o powództwie głównym implikowała konieczność jego modyfikacji w zakresie orzeczenia o kosztach procesu, przy uwzględnieniu, że w zakresie powództwa głównego wygrała pozwana, lecz w zakresie powództwa wzajemnego wygrał powód. Wyjaśnić trzeba, że pozwana nadal przecież popierała powództwo wzajemne, mimo, że nie istniała już niezgodność treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, której wyeliminowania się domagała. Strony poniosły identyczne koszty zastępstwa procesowego w postępowaniu w pierwszej instancji, natomiast nie należał się pozwanej zwrot uiszczonych przez nią kosztów sądowych od pozwu wzajemnego, albowiem w tej części sprawę przegrała. Stosownie zaś do dyspozycji art. 100 k.p.c. w razie częściowego tylko uwzględnienia żądań koszty będą wzajemnie zniesione lub stosunkowo rozdzielone. Kierując się powyższymi przesłankami Sąd Apelacyjny zniósł wzajemnie koszty procesu w postępowaniu pierwszoinstancyjnym, o czym orzekł w punkcie I.2. sentencji wyroku.

Analogicznie, biorąc pod uwagę wynik sprawy i na podstawie art. 100 k.p.c., orzeczono o kosztach postępowania apelacyjnego i kasacyjnego. Koszty powstałe po obu stronach w zakresie zastępstwa procesowego były identyczne, wobec czego zostały wzajemnie zniesione. Natomiast koszty sądowe w tych postępowaniach podlegały stosunkowemu rozdzieleniu. Powód – Skarb Państwa nie poniósł żadnych kosztów sądowych, natomiast pozwana w zakresie powództwa głównego (tj. w części, w której sprawę wygrała) uiściła opłatę sądową od apelacji w kwocie 25.707 zł oraz opłatę od skargi kasacyjnej w kwocie 19.047 zł. Łącznie zatem należny był jej od powoda Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Skarbu Państwa zwrot kosztów sądowych w kwocie 44.754 zł i taka suma została zasądzona na rzecz pozwanej w punkcie III. sentencji wyroku.

W tym miejscu wyjaśnienia wymagała kwestia statio fisci Skarbu Państwa w niniejszej sprawie. W myśl art. 67 § 2 k.p.c. za Skarb Państwa czynności procesowe podejmuje organ państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej. Ugruntowany od dawna w judykaturze i doktrynie jest zaś pogląd, że stosownie do art. 33 i 34 k.c. Skarb Państwa stanowi jednolity podmiot i niezależnie od wielości wskazanych w pozwie oraz orzeczeniu sądowym państwowych jednostek organizacyjnych, stroną jest zawsze Skarb Państwa, a nie wskazane jednostki. Orzeczenie nie może też mieć dwoistego charakteru, tj. zawierać rozstrzygnięcia o uwzględnieniu roszczenia w stosunku do jednej jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa i oddaleniu w stosunku do innych jednostek. W rozpoznawanej sprawie Skarb Państwa był reprezentowany pierwotnie przez Ministra Skarbu Państwa. Następnie jednak pismem procesowym z dnia 30 kwietnia 2012 r. (k. 941) ta jednostka organizacyjna wniosła o jej zwolnienie od udziału w sprawie i wezwanie do udziału w niej Wojewody (...), powołując się na jego właściwość w sprawie. Postanowieniem z dnia 16 maja 2012 r. Sąd Apelacyjny wezwał zgodnie z tym wnioskiem do udziału w sprawie Wojewodę (...) jako statio fisci Skarbu Państwa, nie zwalniając jednocześnie z udziału w niej Ministra Skarbu Państwa. Niemniej jednak Sąd Odwoławczy ostatecznie podzielił argumentację Wojewody (...) zaprezentowaną w piśmie procesowym z dnia 5 września 2012 r. (k. 957), której zasadność potwierdziło zresztą Ministerstwo Skarbu Państwa w piśmie z dnia 14 sierpnia 2012 r. (k. 959), uznając wyłącznie Ministra Skarbu Państwa za legitymowanego w dalszym ciągu do reprezentowania Skarbu Państwa w przedmiotowej sprawie. Wyraz takiemu stanowisku Sąd Apelacyjny dał w punkcie III. sentencji wyroku, w którym zasądził na rzecz pozwanej od powoda Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa stosowny zwrot kosztów sądowych w postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym.

SSA M. Iwankiewicz SSA D. Rystał SSA E. Skotarczak