Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 314/09
POSTANOWIENIE
Dnia 18 marca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Antoni Górski
w sprawie z wniosku PSE - Operatora S.A. w W. (obecnie: Polskie Sieci
Elektroenergetyczne Operator S.A. w K.)
przy uczestnictwie H. D. i Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta
B.
o stwierdzenie zasiedzenia służebności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 18 marca 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w B.
z dnia 19 lutego 2009 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w B. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wnioskodawca – Polskie Sieci Elektroenergetyczne S.A. w W. (w toku
postępowania sądowego wnioskodawca zmieniał nazwę na: „PSE – Operator S.A.
w W.” oraz Polskie Sieci Elektroenergetyczne Operator S.A. w K.) domagał się
stwierdzenia, że nabył w 1980 r. przez zasiedzenie służebność gruntową na
nieruchomości położonej w Z. (działka nr 499/29 wpisana do Kw nr [...]), polegającą
na zapewnieniu każdoczesnemu właścicielowi linii energetycznej 220 kv relacji „B.
– M.” prawa przejazdu i przechodu w celu konserwacji, naprawy oraz wymiany
słupa i innych elementów linii przesyłowej.
Uczestniczka H. D., będąca właścicielką nieruchomości „obciążonej”,
wniosła o oddalenie wniosku, przede wszystkim dlatego, że wystąpiła do Sądu
Okręgowego w B. z żądaniem wykupu działki przez wnioskodawcę (art. 231 § 2
k.c.).
Postanowieniem z dnia 24 czerwca 2008 r. Sąd Rejonowy w C. stwierdził
nabycie przez wnioskodawcę z dniem 1 stycznia 1981 r. – w następstwie
zasiedzenia – służebności gruntowej (przesyłowej) opisanej szczegółowo w treści
orzeczenia.
Sąd ustalił, że bezsporny i oczywisty jest fakt wybudowania oraz
eksploatowania przez wnioskodawcę i jego poprzedników prawnych w latach 1960
– 1980 linii energetycznej relacji „B. – M.”. Byli oni samoistnymi posiadaczami
urządzeń energetycznych w złej wierze, w związku z czym nabyli służebność
przesyłową po 20-letnim okresie posiadania (art. 172 k.c. w związku z art. 292 i 336
k.c.).
Po wniesieniu przez uczestniczkę apelacji, Sąd Okręgowy w B. wezwał do
udziału w sprawie, jako uczestnika, Skarb Państwa – Prezydenta Miasta B., a
następnie – postanowieniem z dnia 19 lutego 2009 r. – zmienił zaskarżone
postanowienie i oddalił wniosek o zasiedzenie oraz orzekł o kosztach postępowania
sądowego.
Sąd II instancji potwierdził możliwość nabycia przez przedsiębiorstwo
energetyczne służebności przesyłowej w wyniku samoistnego posiadania
3
nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności. Wskazał jednak, że
zasiedzenie – w ustalonych okolicznościach rozpoznawanej sprawy – mogło
nastąpić z dniem 1 stycznia 1985 r. na rzecz Skarbu Państwa jako właściciela
mienia ogólnonarodowego (art. 128 k.c.). Jednocześnie przyjął, że Sąd Rejonowy
nie mógł z urzędu stwierdzić zasiedzenia na rzecz Skarbu Państwa, bo odesłanie
z art. 610 k.p.c. nie sięgało tak daleko.
Sąd Okręgowy zgłosił ponadto zastrzeżenia co do treści wniosku, zwracając
uwagę na nieprecyzyjne określenie treści służebności, niedające się skorygować
z urzędu przez sąd. Sąd Rejonowy mógł wprawdzie zażądać sprecyzowania
wniosku (art. 187 k.p.c. i art. 130 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.), ale tych
braków nie można naprawić w postępowaniu apelacyjnym, nie jest również możliwa
wówczas zmiana wniosku (art. 383 k.p.c.).
Sąd odwoławczy wskazał również na niedostatki postępowania dowodowego
(pominięcie dowodu z oględzin oraz z opinii biegłego geodety), utrudniające
wytyczenie działki niezbędnej do korzystania ze służebności przesyłowej. Zwrócił
również uwagę na uprawnienia wnioskodawcy umożliwiające dostęp do urządzeń
przesyłowych, wynikające z art. 124 ust. 6 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2004 r. Nr 261, poz. 1603 ze zm.).
Wnioskodawca w skardze kasacyjnej domagał się uchylenia tego
postanowienia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Skarżący powołał się na naruszenie przepisów postępowania, a mianowicie
art. 187, 321 § 1, 382 i 383 k.p.c., oraz przedstawił zarzut błędnej wykładni
i niewłaściwego zastosowania art. 282 i 353 k.c. w związku z art. 172-176 k.c.
Wniosek o zasiedzenie – zdaniem skarżącego – był sformułowany
prawidłowo, dostosowany do treści służebności, a ewentualne zaniechania Sądu
I instancji w zakresie jego uzupełnienia nie mogą obciążać wnioskodawcy.
Ponadto, w postępowaniu o stwierdzenie zasiedzenia sądy podejmują czynności
z urzędu, także w postępowaniu odwoławczym mającym merytoryczny charakter.
Sąd Okręgowy w zasadzie potwierdził istnienie przesłanek zasiedzenia, nie mógł
więc oddalić wniosku.
4
Uczestniczka postępowania H. D. wniosła o oddalenie skargi kasacyjnej,
odwołując się do stanowiska Sądu II instancji.
Uczestnik postępowania – Skarb Państwa wniósł o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Wyraził przy tym
pogląd, że jest beneficjentem zasiedzenia służebności jako właściciel urządzeń
przesyłowych przed zmianą art. 128 k.c. W konsekwencji niewezwanie go do
udziału w postępowaniu pierwszoinstancyjnym oznacza nieważność tego
postępowania z mocy art. 379 pkt 5 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie jest uzasadniona sugestia wnioskodawcy o możliwości zastosowania
w rozpoznawanej sprawie przepisów dotyczących służebności przesyłu (art. 3051
3054
k.c.), które weszły w życie z dniem 3 sierpnia 2008 r. Przy braku przepisów
przejściowych w ustawie nowelizującej z dnia 30 maja 2008 r. (Dz.U. Nr 116, poz.
731), mają zastosowanie zasady określone w art. XXXVII i XLI przep. wpr. k.c.,
z których wynika, że przepisy o służebnościach przesyłu nie mają mocy wstecznej.
W tej sprawie ważne jest przede wszystkim bezsporne, oczywiste ustalenie, że
zasiedzenie służebności gruntowej (przesyłowej) nastąpiło przed dniem 1 lutego
1989 r. t.j. przed zmianą art. 128 k.c. Rozbieżność między sądami co do daty
zasiedzenia (1 stycznia 1980 r. bądź 1 stycznia 1985 r.) nie ma tu praktycznego
znaczenia. Zasadnie zatem Sąd Okręgowy przyjął, iż przy obowiązywaniu
niezmienionego art. 128 k.c. właścicielem urządzeń przesyłowych mógł być tylko
Skarb Państwa, zatem korzystanie przez przedsiębiorstwo z nieruchomości
w sposób odpowiadający treści służebności gruntowej, prowadzące do jej
zasiedzenia przed dniem 1 lutego 1989 r., stanowiło podstawę do nabycia tej
służebności przez Skarb Państwa (zob. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 17
września 1993 r., II CRN 76/93, niepubl., z dnia 11 grudnia 2008 r. II CSK 314/08,
niepubl. z dnia 16 września 2009 r., II CSK 103/09, niepubl. oraz z dnia
22 października 2009 r., III CZP 70/09, niepubl.).
Nie można jednak podzielić stanowiska Sądu Okręgowego, że niemożliwe
było stwierdzenie zasiedzenia na rzecz niewnioskodawcy bądź na rzecz uczestnika
nieobjętego wnioskiem. W tej kwestii przeważa w judykaturze pogląd wskazujący
5
na obowiązek sądu ustalenia uprawnionego beneficjenta, chociażby nie była to
osoba wskazana przez wnioskodawcę (art. 610 k.p.c. w związku z art. 670 i 677 § 1
k.p.c.). W sprawach o zasiedzenie związanie granicami żądania (art. 321 § 1
k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.) nie dotyczy osoby, która nabyła prawo
w drodze zasiedzenia, ani chwili, w której nabycie te nastąpiło. Są to bowiem
przesłanki prawa materialnego pozostające w wyłącznej kognicji sądu. Przesłanki
te są nierozerwalnie związane z treścią orzeczenia i oznaczają nie tylko to,
że nabywcą prawa jest osoba wskazana w sentencji orzeczenia, ale i to, że nie było
w chwili zamknięcia rozprawy innych uprawnionych nabywców z tytułu zasiedzenia
(por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 1986 r., III CZP 28/86,
OSNC 1987, nr 5-6, poz. 74, z dnia 16 stycznia 1997 r., I CKU 55/96, niepubl.,
z dnia 18 września 1998 r., III CKN 608/97, niepubl., z dnia 10 stycznia 2002 r.,
I CZ 194/01, niepubl. oraz z dnia 7 października 2005 r., IV CK 133/05, niepubl.).
Na rzecz tego poglądu przemawia również argument, iż orzeczenia o zasiedzeniu
korzystają z rozszerzonej prawomocności i są skuteczne erga omnes.
Z przedstawionych przyczyn w rozpoznawanej sprawie dopuszczalne było
stwierdzenie zasiedzenia na rzecz Skarbu Państwa.
Skutki procesowe związane z nieuczestnictwem tego uprawnionego
podmiotu w postępowaniu pierwszoinstancyjnym trafnie zostały przedstawione
przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa. Niewątpliwie wystąpiła nieważność
tego postępowania z mocy art. 379 pkt 5 k.p.c. (zob. też orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 10 maja 1966 r., II CR 78/66, OSNC 1967, nr 5, poz. 83
iż dnia 10 listopada 2004 r., II CK 1875/04, niepubl.). Wprawdzie nie może być
mowy o nieważności postępowania odwoławczego z racji udziału w nim Skarbu
Państwa, ale brak reakcji Sądu Okręgowego na nieważność postępowania przed
Sądem Rejonowym oznacza rażące naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. (w związku z art.
379 pkt 5 k.p.c.), co uzasadnia skuteczność skargi kasacyjnej (por. również
orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 2002 r., III CKN 948/00, OSNC
2003, nr 5, poz. 68 oraz z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008,
nr 6, poz. 55).
Sąd Okręgowy zgłosił zastrzeżenie wobec treści wniosku oraz wobec
nieprecyzyjnego określenia treści służebności w postanowieniu Sądu Rejonowego.
6
Gdyby nawet zastrzeżenia te były istotne, to istniały instrumenty procesowe
umożliwiające stosowne korekty (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia
30 września 2008 r., II CSK 147/08, niepubl.). Nie było natomiast podstaw do
merytorycznego oddalenia wniosku, oznaczającego, że nie wystąpiły
materialnoprawne przesłanki orzeczenia. Doszło tu do sprzeczności między treścią
uzasadnienia, w którym Sąd Okręgowy wskazał osobę beneficjenta i datę
zasiedzenia służebności, a sentencją zaskarżonego postanowienia.
Nieuzasadnione było również odwołanie się do art. 124 ust. 6 ustawy z dnia
21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2004 r., Nr 261, poz.
2603 ze zm.), regulującego uprawnienia administracyjnoprawne nie mające
żadnego związku z sądowym postępowaniem o stwierdzenie zasiedzenia
służebności gruntowej.
Z przedstawionych przyczyn należało uchylić zaskarżone postanowienie
i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c. i art. 108 § 2
k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.).

V CSK 314/09

Powołane przepisy:

Informacje o źródle orzeczenia:

Dodatkowe informacje:

Pełny tekst orzeczenia