Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 kwietnia 2010 r.
I UK 345/09
Organ rentowy ponosi odpowiedzialność za odmowę przyznania świad-
czenia, jeżeli niezbędne okoliczności faktyczne uzasadniające nabycie prawa
zostały ustalone w postępowaniu przed tym organem a odmowa przyznania
świadczenia jest wynikiem błędu w wykładni lub zastosowaniu prawa material-
nego. W takim przypadku późniejsze wydanie prawomocnego wyroku sądu
ubezpieczeń społecznych przyznającego świadczenie i wpływ tego wyroku do
organu rentowego nie mają znaczenia dla biegu terminu do wydania decyzji, od
upływu którego ubezpieczonemu przysługują odsetki (art. 85 ust. 1 ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, jednolity
tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm. w związku z art. 118 ust. 1 i 1a
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.).
Przewodniczący Prezes SN Walerian Sanetra, Sędziowie SN: Teresa
Flemming-Kulesza, Józef Iwulski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 7 kwietnia
2010 r. sprawy z odwołania Andrzeja S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w N.S. o odsetki, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonego od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 11 marca 2009 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Krakowie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania ka-
sacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 25 lipca 2008 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Nowym Sączu oddalił odwołanie wnioskodawcy Andrzeja S. od decy-
zji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w N.S. z dnia 21 grudnia 2007 r.,
2
odmawiającej mu wypłaty odsetek z tytułu opóźnienia w ustaleniu prawa do renty w
związku z wypadkiem w drodze z pracy.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że organ rentowy dwiema decyzjami (z 12
marca i 16 kwietnia 2002 r.) odmówił wnioskodawcy prawa do jednorazowego od-
szkodowania z tytułu wypadku w drodze z pracy oraz prawa do renty z tytułu niezdol-
ności do pracy w związku z tym wypadkiem. Organ rentowy uznał bowiem, że wypa-
dek, jakiemu uległ wnioskodawca w dniu 14 marca 2001 r. (zasłabł w czasie jazdy,
przez co stracił panowanie nad pojazdem) nie mógł być uznany za wypadek w dro-
dze z pracy, gdyż nie został wywołany przyczyną zewnętrzną. Dodatkowo, wniosko-
dawcę uznano winnym spowodowania tego wypadku, a sąd warunkowo umorzył wo-
bec niego postępowanie karne na dwuletni okres próby.
Rozstrzygnięcie, czy zdarzenie z dnia 14 marca 2001 r. było wypadkiem w
drodze z pracy, było przedmiotem postępowania przed Sądem Rejonowym dla Kra-
kowa-Nowej Huty w Krakowie, toczącego się na skutek odwołania wnioskodawcy od
decyzji organu rentowego z dnia 12 marca 2002 r. co do jednorazowego odszkodo-
wania. W tym postępowaniu Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 21 listopada 2002 r. od-
dalił odwołanie, uznając, że zdarzenie z dnia 14 marca 2001 r. nie było wypadkiem w
drodze z pracy. Według Sądu, utrata przez wnioskodawcę panowania nad pojazdem,
w wyniku czego doszło do czołowego zderzenia z nadjeżdżającym z przeciwka in-
nym samochodem, była spowodowana wyłącznie złym samopoczuciem wniosko-
dawcy (w szczególności bólem zęba). Ten skutek nie został wywołany ani nadmier-
nym wysiłkiem fizycznym (dźwiganiem ciężkich przedmiotów), ani też złą organizacją
pracy, dlatego nie został spowodowany przyczyną zewnętrzną. Taką samą ocenę
przyjął Sąd drugiej instancji, oddalając apelację wnioskodawcy wyrokiem z dnia 30
maja 2003 r. W wyniku uwzględnienia przez Sąd Najwyższy (wyrokiem z dnia 28
kwietnia 2005 r.) kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu odwoławczego, sprawa zo-
stała przekazana Sądowi Okręgowemu w Krakowie do ponownego rozpoznania. Sąd
Okręgowy wyrokiem z dnia 29 maja 2006 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji
oraz poprzedzającą go decyzję organu rentowego i przyznał wnioskodawcy jednora-
zowe odszkodowanie odpowiadające 60% uszczerbku na zdrowiu z tytułu wypadku,
jakiemu uległ on w dniu 14 marca 2001 r. w drodze z pracy.
Opierając się na tych samych ustaleniach faktycznych i ocenach prawnych
Sąd Okręgowy - orzekający tym razem jako Sąd pierwszej instancji w sprawie o
prawo do renty wypadkowej - wyrokiem z dnia 17 kwietnia 2007 r. zmienił decyzję
3
organu rentowego z dnia 16 kwietnia 2002 r. w ten sposób, że przyznał wniosko-
dawcy prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy w związku z wypad-
kiem w drodze z pracy za okres od dnia 1 marca 2002 r. do 28 lutego 2006 r. oraz
prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy w związku z tym wypad-
kiem od dnia 1 marca 2006 r. na stałe.
Zaskarżoną w niniejszej sprawie decyzją z dnia 21 grudnia 2007 r. organ ren-
towy odmówił wnioskodawcy wypłaty odsetek od przyznanej mu (w wyniku wykona-
nia wyroku sądu) renty, stojąc na stanowisku, że wypłata świadczenia została podjęta
w najbliższym terminie płatności, licząc od dnia wpływu do Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych prawomocnego wyroku sądu, zaś organ rentowy nie ponosi odpowie-
dzialności za opóźnienie w ustaleniu prawa do świadczenia. Wyrok Sądu z 17 kwiet-
nia 2007 r. wpłynął do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w dniu 27 czerwca 2007 r.,
organ rentowy wydał decyzję w sprawie ponownego ustalenia świadczenia rento-
wego w dniu 30 lipca 2007 r., a wypłaty świadczenia dokonał 25 sierpnia 2007 r.
Przy tak ustalonym stanie faktycznym Sąd pierwszej instancji uznał, że doma-
ganie się przez wnioskodawcę zapłaty odsetek od wypłaconej mu renty nie jest
usprawiedliwione, bowiem nie zostały spełnione przesłanki wskazane w art. 85 ust. 1
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (obecnie
jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.). Zdaniem Sądu Okręgo-
wego, wydanie przez organ rentowy w dniu 16 kwietnia 2002 r. decyzji odmawiającej
wnioskodawcy prawa do renty wypadkowej z uwagi na niezakwalifikowanie zdarzenia
z 14 marca 2001 r. za wypadek w drodze z pracy, było uzasadnione zgromadzonym
wówczas materiałem dowodowym (w szczególności postanowieniem prokuratora o
przedstawieniu wnioskodawcy zarzutu spowodowania wypadku oraz orzeczeniem
sądu warunkowo umarzającym postępowanie karne). Uznanie spornego zdarzenia
za wypadek w drodze z pracy nastąpiło dopiero po uchyleniu w postępowaniu kasa-
cyjnym orzeczenia sądu utrzymującego w mocy decyzję dotyczącą jednorazowego
odszkodowania i po ponownym rozpoznaniu sprawy przez Sąd Okręgowy, co nastą-
piło ostatecznie w wyroku z dnia 29 maja 2006 r. Rozbieżności co do kwalifikacji
spornego zdarzenia spotęgował również sam wnioskodawca, który w toku całego
postępowania nie mógł się zdecydować, czy przyczyną jego omdlenia w trakcie pro-
wadzenia samochodu był ból zęba, czy też nadmierny wysiłek podczas pracy. Nato-
miast postępowanie o prawo do renty wypadkowej (zawieszone do czasu wyjaśnie-
nia tej kwestii) zakończyło się dopiero korzystnym dla wnioskodawcy wyrokiem z
4
dnia 17 kwietnia 2007 r. Te okoliczności - w ocenie Sądu - wykluczają postawienie
organowi rentowemu zarzutu, że nie ustalił w sposób prawidłowy wszystkich okolicz-
ności sprawy i dokonał błędnej analizy przepisów. O tym, że kwalifikacja prawna zda-
rzenia z dnia 14 marca 2001 r. nie była jednoznaczna świadczy dwukrotne rozpozna-
nie sprawy przez Sąd Okręgowy, w tym po raz drugi w wyniku uwzględnienia kasacji
wnioskodawcy. Powołując się na art. 118 ust. 1 i ust. 1a ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (obecnie jed-
nolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.), Sąd pierwszej instancji wy-
wiódł, że zastosowanie tej regulacji powoduje, że termin wydania decyzji w sprawie o
rentę należało liczyć od doręczenia organowi rentowemu odpisu prawomocnego wy-
roku Sądu Okręgowego z dnia 17 kwietnia 2007 r.
Wyrokiem z dnia 11 marca 2009 r. [...] Sąd Apelacyjny w Krakowie oddalił ape-
lację wnioskodawcy od wyroku Sądu pierwszej instancji. W uzasadnieniu Sąd Apela-
cyjny wskazał, że w pełni aprobuje pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 17 czerwca 2008 r., I UK 322/07 (LexPolonica nr 2133287), który zapadł na
skutek skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Okręgowego wydanego w
sprawie o zapłatę odsetek z tytułu opóźnienia w ustaleniu prawa do jednorazowego
odszkodowania w związku z wypadkiem w drodze z pracy. Zgodnie z tym wyrokiem
Sądu Najwyższego w sytuacji, gdy dopiero wyrok sądu ustalił, że zdarzenie było wy-
padkiem w drodze z pracy, odsetki od roszczenia o jednorazowe odszkodowanie
przysługują z upływem 30 dni do daty doręczenia prawomocnego orzeczenia orga-
nowi rentowemu. Przekładając na grunt niniejszej sprawy rozważania poczynione
przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu tego wyroku, Sąd Apelacyjny stwierdził, że
opóźnienie w wypłacie renty wiązało się z trwającym postępowaniem odwoławczym
przed sądem ubezpieczeń społecznych, w wyniku którego doszło ostatecznie do
zmiany decyzji organu rentowego. Zmiana ta nastąpiła wskutek dokonanej przez or-
gan rentowy błędnej wykładni przepisów prawa materialnego, a nie ze względu na
nowe, nieznane wcześniej organowi rentowemu okoliczności faktyczne sprawy. Na-
leży jednak mieć na uwadze, że wykładnia przepisów dotyczących definicji wypadku
w drodze z pracy organu rentowego została podzielona (w sprawie o jednorazowe
odszkodowanie) przez Sądy dwóch instancji, a uznana za błędną dopiero w postępo-
waniu kasacyjnym. W ocenie Sądu Apelacyjnego oznacza to, że w dniu wydawania
decyzji organ rentowy mógł w taki sposób ocenić okoliczności sprawy i wydać decy-
zję odmowną, a zatem nie ponosi on odpowiedzialności za opóźnienie w wypłacie
5
świadczenia i wydanie decyzji odmownej w dniu 16 kwietnia 2002 r. Skoro prawo do
renty wypadkowej zostało ostatecznie ustalone dopiero wyrokiem Sądu Okręgowego
z dnia 17 kwietnia 2007 r., to od tego dnia biegły ustawowe terminy do wydania przez
organ rentowy decyzji w przedmiocie przyznania i wypłaty tego świadczenia.
Wyrok Sądu Apelacyjnego wnioskodawca zaskarżył w całości skargą kasa-
cyjną, w której zarzucił naruszenie art. 118 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z
FUS wskutek błędnego przyjęcia, że „możliwe jest stwierdzenie braku odpowiedzial-
ności organu ubezpieczeniowego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej
do wydania decyzji w przedmiocie przyznania ubezpieczonemu prawa do renty wy-
padkowej, w sytuacji, gdy o wydaniu przez ten organ decyzji odmownej, zmienionej
następnie orzeczeniem Sądu Ubezpieczeń Społecznych, zadecydowało wyłącznie
błędne stosowanie przez organ ubezpieczeniowy przepisów prawa materialnego, a
nie jakakolwiek, wyjaśniona następnie przez sąd kontrowersja lub wątpliwość, odno-
szące się do istotnych dla sprawy ustaleń faktycznych". W uzasadnieniu skargi wnio-
skodawca wywiódł w szczególności, że nie powinno dochodzić do sytuacji, w której w
stosunkach prywatnoprawnych każda ze stron „ponosi odpowiedzialność za wadliwe
stosowanie prawa", a w stosunkach publicznoprawnych będzie istnieć „taryfa
ulgowa" tylko dla strony wydającej decyzję, polegająca na zwolnieniu jej z odpowie-
dzialności za wadliwe stosowanie prawa. Zdaniem skarżącego, zawsze, gdy znany
organowi rentowemu stan faktyczny sprawy stwarza podstawy przyznania określo-
nego świadczenia przy prawidłowej wykładni i stosowaniu prawa materialnego, organ
rentowy ponosi „odpowiedzialność odsetkową" związaną ze swoim błędem w zakre-
sie wykładni lub stosowania prawa materialnego i dzieje się tak nawet wówczas, gdy
określone zagadnienia prawne zostaną jednoznacznie wyjaśnione dopiero w postę-
powaniu kasacyjnym zainicjowanym przez ubezpieczonego. Organ rentowy ma obo-
wiązek znać i prawidłowo stosować prawo materialne i w tym zakresie ponosi pełną
odpowiedzialność. Jedynie wówczas, gdy brak możliwości wydania prawidłowej de-
cyzji był podyktowany niezależnymi od organu rentowego brakami w ustaleniach fak-
tycznych, możliwe jest przyjęcie, że organ nie ponosi odpowiedzialności przewidzia-
nej w art. 118 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Zdaniem skarżącego,
użyty w tym przepisie termin „ustalenie okoliczności" dotyczy wyłącznie sfery faktów,
a nie prawa, bowiem przy wykładni (stosowaniu) prawa nie dochodzi do żadnych
„ustaleń okoliczności". Ponieważ jedynym powodem, dla którego wnioskodawcy
przyznano rentę wypadkową z opóźnieniem (po długotrwałym postępowaniu odwo-
6
ławczym), były „błędy ZUS, a następnie sądów instancji merytorycznych, w zakresie
stosowania przepisów prawa materialnego", to nie sposób podzielić stanowiska Sądu
Apelacyjnego, że organ rentowy jest zwolniony z odpowiedzialności za opóźnienie w
przyznaniu wnioskodawcy prawa do renty. Na marginesie skarżący dodał, że gdyby
on uchybił obowiązkowi zapłaty składek należnych organowi rentowemu z uwagi na
dokonaną przez siebie błędną wykładnię przepisów, to „w całym polskim systemie
prawnym nie znalazłby się przepis, który wyłączałby odpowiedzialność odsetkową
odwołującego się, nawet wówczas, gdyby niekorzystna dla odwołującego się wykład-
nia przepisów znalazła potwierdzenie dopiero w orzeczeniu Sądu Najwyższego".
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Są-
dowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Skarżący zarzucił wyłącznie naruszenie art. 118 ust. 1a ustawy o emeryturach
i rentach z FUS, a Sąd Najwyższy jest związany podstawami skargi kasacyjnej (art.
39813
§ 1 k.p.c.). W pierwszym rzędzie powstaje wątpliwość, czy przepis ten miał w
sprawie zastosowanie. W aktualnym stanie prawnym wypadek w drodze z pracy nie
rodzi po stronie ubezpieczonego prawa do uzyskania świadczenia z ubezpieczenia
wypadkowego. Obowiązująca ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu
społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst:
Dz.U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322 ze zm.) przewiduje jednak stosowanie poprzednio
obowiązujących regulacji prawnych odnoszących się do świadczeń z tytułu wypad-
ków w drodze z pracy. Wnioski o świadczenia z tytułu wypadków w drodze do pracy
lub z pracy, które miały miejsce przed dniem wejścia w życie ustawy (czyli przed 1
stycznia 2003 r.), podlegają rozpatrzeniu na podstawie przepisów dotychczasowych
(art. 49 ust. 1 tej ustawy). Natomiast do spraw o świadczenia z tytułu wypadków,
które nastąpiły przed dniem 1 stycznia 2003 r., stosuje się przepisy obowiązujące w
dniu, w którym nastąpił wypadek (art. 49a ust. 2 tej ustawy). Skoro zatem zdarzenie,
w następstwie którego wnioskodawca otrzymał świadczenie w postaci renty z tytułu
niezdolności do pracy nastąpiło w dniu 14 marca 2001 r., to miały zastosowanie prze-
pisy ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy
i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.). Zgod-
nie z jej art. 41 ust. 1 pkt 2 i ust. 3, pracownikowi, który uległ wypadkowi w drodze do
7
pracy lub z pracy, przysługuje renta inwalidzka, w razie zaliczenia do jednej z grup
inwalidów, na warunkach i w wysokości określonych przepisami tej ustawy. Przy
czym w sprawach renty inwalidzkiej, nieuregulowanych w tej ustawie, należy stoso-
wać odpowiednio przepisy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (art.
25). Przez te przepisy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin od dnia
1 stycznia 1999 r. należy rozumieć przepisy ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o eme-
ryturach i rentach z FUS. Trzeba więc uznać, że w rozpoznawanej sprawie o odsetki
od renty z tytułu wypadku w drodze z pracy, zaistniałego w dniu 14 marca 2001 r.,
miał zastosowanie między innymi art. 118 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z
FUS.
Podstawę normatywną ewentualnego zasądzenia na rzecz ubezpieczonego
odsetek w przypadku nieustalenia prawa do świadczenia lub niewypłacenia świad-
czenia stanowił jednak przede wszystkim art. 85 ust. 1 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Przepis ten dotyczy nie tylko świad-
czeń pieniężnych z ubezpieczeń społecznych, lecz również świadczeń zleconych do
wypłaty na mocy odrębnych przepisów. Dlatego odnosi się on także do rent inwalidz-
kich z tytułu wypadku w drodze z pracy zaistniałych po wejściu w życie ustawy o sys-
temie ubezpieczeń społecznych, a przed wejściem w życie ustawy z dnia 30 paź-
dziernika 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych. Zgodnie z art. 85 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,
jeżeli organ rentowy w terminach przewidzianych w ustawie nie ustalił prawa do
świadczenia lub nie wypłacił tego świadczenia, jest obowiązany do wypłaty odsetek
od tego świadczenia w wysokości odsetek ustawowych przewidzianych w prawie cy-
wilnym. Ten obowiązek nie dotyczy jednak przypadku, gdy opóźnienie w przyznaniu
lub wypłaceniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które ZUS nie ponosi
odpowiedzialności. Dla oceny przysługiwania odsetek na podstawie tego przepisu
konieczne jest współstosowanie dalszych przepisów, a w odniesieniu do stanu fak-
tycznego sprawy, konkretnie art. 118 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Przepis ten stanowi, że w razie ustalenia prawa do świadczenia lub jego wysokości
orzeczeniem organu odwoławczego (sądu ubezpieczeń społecznych) za dzień wyja-
śnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji uważa się również dzień
wpływu prawomocnego orzeczenia organu odwoławczego. Jest to przepis szczegól-
ny względem art. 118 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, w myśl którego
organ rentowy wydaje decyzję w sprawie prawa do świadczenia lub ustalenia jego
8
wysokości po raz pierwszy w ciągu 30 dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności nie-
zbędnej do wydania tej decyzji. Przepis art. 118 ust. 1a ustawy o emeryturach i ren-
tach z FUS w wyżej podanym brzmieniu ma zastosowanie w sprawie. Został on
wprowadzony z dniem 1 lipca 2004 r. na mocy art. 1 pkt 27 ustawy z dnia 20 kwietnia
2004 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 121, poz. 1264). Wprawdzie z dniem 1
kwietnia 2009 r. (art. 1 ustawy z dnia 23 stycznia 2009 r. o zmianie ustawy o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, Dz.U. Nr 42, poz. 338) uległ on
istotnej nowelizacji, ale to nowe brzmienie nie ma w sprawie zastosowania.
Podkreślenia wymaga jednak, że zmiana art. 118 ust. 1a ustawy o emerytu-
rach i rentach z FUS miała na celu wykonanie obowiązku dostosowania systemu
prawa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 września 2007 r., P 11/07
(Dz.U. Nr 175, poz. 1235; OTK-A 2007 nr 8, poz. 97). W wyroku tym Trybunał orzekł,
że art. 118 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z FUS - rozumiany w ten sposób,
że za dzień wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji uznaje
się dzień wpływu prawomocnego orzeczenia tylko w sytuacji, gdy za nieustalenie
tych okoliczności nie ponosi odpowiedzialności organ rentowy - jest zgodny z art. 32
ust. 1 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji. Wykładnię
prawa, która doprowadziła Trybunał Konstytucyjny do tego rozstrzygnięcia należy
uwzględnić w rozpoznawanej sprawie, zwłaszcza, że potwierdza ona wykładnię zde-
cydowanie dominującą w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W uzasadnieniu powoła-
nego wyroku Trybunał Konstytucyjny wywiódł w szczególności, że przez pojęcie „wy-
jaśnienie ostatniej niezbędnej okoliczności" z art. 118 ust. 1a ustawy o emeryturach i
rentach z FUS trzeba rozumieć wyjaśnienie ostatniej okoliczności koniecznej do usta-
lenia samego istnienia prawa wnioskodawcy do świadczenia. Stąd też trzydziesto-
dniowy termin na wydanie decyzji w sprawie świadczenia i jego wypłaty w razie, gdy
prawo do świadczenia zostało ustalone przez sąd, powinien być liczony od dnia dorę-
czenia wyroku sądu tylko wtedy, gdy ustalenie prawa do świadczenia dopiero w po-
stępowaniu sądowym nie było następstwem okoliczności, za które ponosi odpowie-
dzialność organ rentowy. W przeciwnym wypadku, gdy opóźnienie w ustaleniu prawa
do świadczenia było spowodowane okolicznościami, za które odpowiada organ ren-
towy (np. błędna interpretacja przepisów, zaniechanie podjęcia określonych działań z
urzędu, błędne orzeczenie lekarza orzecznika ZUS lub komisji lekarskiej ZUS w
9
sprawie niezdolności do pracy), termin ten będzie liczony od dnia, w którym organ
rentowy, gdyby działał prawidłowo, powinien był ustalić prawo do świadczenia.
Taki jest też zdecydowanie przeważający kierunek wykładni Sądu Najwyż-
szego i sądów powszechnych (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia
26 września 2006 r., III AUa 1126/05, LEX nr 310445, zgodnie z którym za dzień wy-
jaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji, uznaje się dzień
wpływu prawomocnego orzeczenia, o ile za nieustalenie tych okoliczności odpowie-
dzialności nie ponosi organ rentowy). W wyroku z dnia 9 marca 2001 r., II UKN
402/00 (OSNAPiUS 2002 nr 20, poz. 501; OSP 2003 nr 4, poz. 46, z glosą W. Mu-
szalskiego) Sąd Najwyższy przyjął, że przyznanie lub podwyższenie świadczenia bez
odsetek na mocy wyroku sądowego zmieniającego decyzję organu rentowego, nie
musi powodować obowiązku zapłaty odsetek od daty, od której świadczenie powinno
być wypłacone, albowiem uprzednia odmowa przyznania lub podwyższenia świad-
czenia mogła być spowodowana okolicznościami niezależnymi od organu rentowego
w postaci choćby licznych ograniczeń co do środków dowodowych występujących w
postępowaniu przed organem rentowym, a niemających zastosowania w postępowa-
niu odwoławczym przed sądem. Z tego punktu widzenia kwestia, czy odmowa przy-
znania świadczeń (ich podwyższenia) była następstwem okoliczności leżących rze-
czywiście po stronie organu rentowego, wymaga indywidualnego badania. Gdyby
bowiem okazało się, że wobec braku stosownych dokumentów organ rentowy nie
miał możliwości ustalenia prawa do świadczenia (jego wysokości) należnego wnio-
skodawcy, a dokumenty te zostały przedłożone przez wnioskodawcę dopiero przed
sądem, to działanie organu rentowego byłoby usprawiedliwione i nie rodziłoby ko-
nieczności wypłaty na rzecz wnioskodawcy stosownych odsetek. Zbliżone stanowi-
sko zaprezentował Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 22 kwietnia 2004
r., III UA 1/04 (OSNP 2004 nr 23, poz. 406), w którym stwierdził, że jeśli organ ren-
towy nie wyda decyzji pozytywnej w sprawie ustalenia prawa do świadczenia lub nie
wypłaci tego świadczenia w terminie 30-dniowym od daty faktycznego wyjaśnienia
ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania przez organ rentowy decyzji, a następ-
nie - w wyniku przeprowadzonego postępowania odwoławczego - okaże się, iż w tej
dacie zostały już faktycznie wyjaśnione wszystkie okoliczności niezbędne dla wyda-
nia takiej decyzji, to wówczas organ rentowy obowiązany jest do wypłaty także sto-
sownych odsetek od tego świadczenia. Istotne jest przy tym również to, że do wyłą-
czenia obowiązku wypłaty odsetek nie jest wystarczające wykazanie, że Zakład
10
Ubezpieczeń Społecznych nie ponosi winy w powstaniu opóźnienia (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 7 października 2004 r., II UK 485/03, OSNP 2005 nr 10, poz.
147).
Ten kierunek wykładni jest kontynuowany w orzecznictwie Sądu Najwyższego.
W szczególności w wyroku z dnia 25 stycznia 2005 r., I UK 159/04 (OSNP 2005 nr
19, poz. 308), Sąd Najwyższy przyjął, że wydanie przez organ rentowy niezgodnej z
prawem decyzji odmawiającej wypłaty świadczenia w sytuacji, gdy było możliwe wy-
danie decyzji zgodnej z prawem, zwłaszcza, gdy ubezpieczony wykazał wszystkie
przesłanki świadczenia, oznacza, że opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest na-
stępstwem okoliczności, za które organ rentowy ponosi odpowiedzialność, choćby
nie można było mu zarzucić niestaranności w wykładni i zastosowaniu prawa. W uza-
sadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy podniósł, że wówczas, gdy organ rentowy w
chwili wydania zaskarżonej decyzji, miał wszystkie potrzebne dane pozwalające na
wydanie decyzji zgodnej z prawem, a po stronie ubezpieczonego nie występował
obowiązek wykazania żadnych innych okoliczności uzasadniających jego wniosek, to
dla obowiązku zapłaty odsetek za opóźnienie w wypłacie świadczenia, nie mogą
mieć znaczenia okoliczności dotyczące przebiegu postępowania sądowego, zwłasz-
cza, gdy w tym postępowaniu nie ustalono żadnych przesłanek wypłaty świadczenia,
których wykazanie ciążyło na ubezpieczonym, a które nie były znane (nie mogły być
znane) organowi rentowemu. Podobnie w wyroku z dnia 7 lutego 2006 r., I UK
191/05 (OSNP 2007 nr 1-2, poz. 28; OSP 2007 nr 4, poz. 38, z glosą J. Jankowiaka)
Sąd Najwyższy wywiódł, że z katalogu przesłanek egzoneracyjnych powodujących
wyłączenie odpowiedzialności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych za opóźnienie w
ustaleniu prawa do świadczenia lub jego wypłacie należy wyłączyć błąd obciążający
organ rentowy. Bowiem w sytuacji, gdy Zakład nie sprawdził w postępowaniu kontrol-
nym rzetelności zaświadczeń o czasowej niezdolności ubezpieczonego do pracy,
uzasadnione jest przyznanie odsetek od 30 dnia po przedstawieniu przez ubezpie-
czonego tych zaświadczeń, a nie od daty wyroku sądu ustalającego prawo do zasiłku
chorobowego. Jeśli bowiem organ rentowy miał w tym względzie wątpliwości i wy-
chodził z założenia, że ustalenie prawa do świadczeń wymaga dokonania dodatko-
wych ustaleń faktycznych, to powstałe wątpliwości powinien rozstrzygnąć w trybie
kontroli dokonywanej przez lekarza orzecznika (por. też wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 14 września 2007 r., III UK 37/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz. 326, według któ-
rego odsetki przewidziane w art. 85 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-
11
nych od kwoty świadczenia przyznanego wyrokiem sądu w sytuacji, gdy organ ren-
towy z naruszeniem prawa odmówił jego przyznania, powinny przysługiwać od
upływu terminu, w którym organ rentowy powinien był wydać prawidłową decyzję
uwzględniającą wniosek, po wyjaśnieniu okoliczności niezbędnej do jej wydania, a
więc po przeprowadzeniu dowodów i ich ocenie). Taka wykładnia jest podtrzymy-
wana w najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego (już z uwzględnieniem powo-
łanego wyroku Trybunału Konstytucyjnego). W wyroku z dnia 21 kwietnia 2009 r., I
UK 345/08 (LEX nr 551000) Sąd Najwyższy przyjął, że jeżeli dla stwierdzenia upraw-
nień do świadczenia wymaga się wydania decyzji, termin do jej wydania biegnie od
daty wyjaśnienia ostatniej niezbędnej okoliczności, co dotyczy także ponownego
ustalenia prawa do świadczenia. Przez wyjaśnienie „ostatniej niezbędnej okoliczno-
ści” trzeba rozumieć wyjaśnienie ostatniej okoliczności koniecznej do ustalenia sa-
mego istnienia prawa wnioskodawcy do świadczenia. Wyjaśnienie okoliczności nie-
zbędnej do wydania decyzji oznacza dokonanie czynności mającej na celu ustalenie
stanu faktycznego, czyli przeprowadzenie dowodów i ich ocenę. Zawarte w art. 85
ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych określenie: „nie ustalił prawa do
świadczenia" oznacza zarówno niewydanie w terminie decyzji przyznającej świad-
czenie, jak i wydanie decyzji odmawiającej przyznania świadczenia, mimo spełnienia
warunków do jego uzyskania. W tym ostatnim wypadku chodzi o sytuacje, w których
organ rentowy odmawiając przyznania świadczenia, naruszył przepisy prawa mate-
rialnego określające przesłanki nabycia prawa do świadczenia pieniężnego z ubez-
pieczenia społecznego, przy czym dla powstania obowiązku wypłaty odsetek ko-
nieczne jest stwierdzenie naruszenia prawa przez organ rentowy prawomocnym wy-
rokiem sądu zmieniającym decyzję organu rentowego i przyznającym prawo do tego
świadczenia. Wydanie przez organ rentowy niezgodnej z prawem decyzji odmawiają-
cej wypłaty świadczenia w sytuacji, gdy było możliwe wydanie decyzji zgodnej z pra-
wem oznacza, że opóźnienie jest następstwem okoliczności, za które ten organ po-
nosi odpowiedzialność, choćby nie można mu było zarzucić niestaranności w wy-
kładni i zastosowaniu prawa (por. także w literaturze K. Ślebzak: Prawna problema-
tyka odsetek za opóźnienie w ustalaniu świadczeń z ubezpieczenia emerytalno-ren-
towego, Przegląd Sądowy 2006 nr 2, s. 94 oraz D. Ciszewska: Problem odsetek w
prawie ubezpieczeń społecznych w świetle art. 118 ustawy z 17.12.1998 r. o emery-
turach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, Monitor Prawa Pracy 2008 nr
6, s. 305).
12
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę aprobuje te po-
glądy, a prowadzą one w szczególności do wniosku, że organ rentowy ponosi odpo-
wiedzialność za odmowę przyznania świadczenia, jeżeli wszystkie niezbędne oko-
liczności faktyczne uzasadniające nabycie prawa zostały ustalone w postępowaniu
przed tym organem, a odmowa przyznania świadczenia jest wynikiem błędu w wy-
kładni lub/i zastosowaniu prawa materialnego. W takim przypadku późniejsze wyda-
nie prawomocnego wyroku sądu ubezpieczeń społecznych przyznającego świadcze-
nie i wpływ tego wyroku do organu rentowego nie mają znaczenia dla biegu terminu
do wydania decyzji, od upływu którego ubezpieczonemu przysługują odsetki (art. 85
ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w związku z art. 118 ust. 1 i 1a
ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym
niniejszą sprawę nie podziela więc wykładni przedstawionej w wyroku z dnia 17
czerwca 2008 r., I UK 322/07 (na którym Sąd Apelacyjny oparł swoje rozstrzygnię-
cie), a w szczególności uznania, że organowi ubezpieczeniowemu nie można przypi-
sać odpowiedzialności, mimo że odmowa przyznania świadczenia nastąpiła wyłącz-
nie wskutek błędnej wykładni przepisów prawa materialnego, a przyznanie świadcze-
nia w prawomocnym wyroku sądu nastąpiło bez uwzględnienia żadnych nowych,
nieznanych wcześniej organowi ubezpieczeniowemu, okoliczności faktycznych.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego na mocy art. 108 § 2 k.p.c.
========================================