Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 stycznia 2000 r.
II UKN 302/99
Osoba nie wykonująca faktycznie działalności gospodarczej z powodu
niezdolności do pracy powstałej w czasie trwania stosunku pracy nie podlega
obowiązkowi ubezpieczenia społecznego z tytułu prowadzenia tej działalności
przez okres pobierania zasiłku chorobowego po ustaniu zatrudnienia.
Przewodniczący: SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Beata Gudowska,
Barbara Wagner (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 12 stycznia 2000 r. sprawy z wniosku
Marka M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w P. o ustale-
nie obowiązku ubezpieczenia społecznego, na skutek kasacji organu rentowego od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 2 marca 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem
z dnia 2 marca 1999 r. [...] oddalił apelację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działu w P. od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
w Poznaniu z dnia 26 maja 1998 r. [...], zmieniającego decyzję strony apelującej z
dnia 28 maja 1996 r. [...], ustalającą obowiązek podlegania obowiązkowi ubezpie-
czenia Marka M. z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, w ten sposób, że
ustalił, „iż wnioskodawca nie podlega ubezpieczeniu społecznemu od 1 lipca 1995 r.
do 25 lutego 1996 r.”.
Marek M. był zatrudniony w Przedsiębiorstwie Wielobranżowym „F.” w Ś.W. w
okresie od 2 maja 1991 r. do 30 czerwca 1995 r. Od 1 maja 1995 r. rozpoczął dzia-
łalność gospodarczą w zakresie robót i usług ogólnobudowlanych. W okresie od 1
czerwca 1995 r. do 25 lutego 1996 r. pobierał zasiłek chorobowy z tytułu ubezpie-
czenia pracowniczego. W czasie zwolnienia lekarskiego Marka M. działalność gos-
2
podarczą prowadził jego pełnomocnik Tadeusz W. Organ rentowy nie kwestionował
prawidłowości wykorzystywania zwolnienia lekarskiego przez ubezpieczonego.
Zdaniem Sądu, ustalenie obowiązku ubezpieczenia z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej w okresie pobierania zasiłku chorobowego z ubezpiecze-
nia pracowniczego powodowałoby równoczesne podleganie dwu systemom ubezpie-
czenia społecznego, co nie jest dopuszczalne. Poza tym, według § 37 rozporządze-
nia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy wy-
miaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społeczne-
go oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego (jednolity tekst:
Dz.U. z 1993 r. Nr 68, poz. 330 ze zm.), powoływanego dalej jako „ rozporządzenie o
składkach”, osoba prowadząca działalność gospodarczą w okresie pobierania zasiłku
chorobowego jest zwolniona z obowiązku opłacania składki. Przepis ten należy sto-
sować szerzej niżby to wynikało z systematyki aktu, w którym jest zawarty. Pobiera-
nie zasiłku chorobowego przez osobę prowadzącą działalność gospodarczą zwalnia
ją w każdym przypadku z obowiązku opłacania składki, niezależnie od tytułu ubez-
pieczenia, z którego przysługuje jej świadczenie.
W okresie pobierania zasiłku chorobowego ubezpieczeni są zwolnieni z obo-
wiązku opłacania składek i dlatego z mocy art. 4 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 paź-
dziernika 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent
oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.), powoływanej dalej
jako „ustawa rewaloryzacyjna”, okresy zasiłkowe traktowane są jako okresy nieskład-
kowe.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 maja 1997 r., II UKN 101/97 (OSNAPiUS
1998 nr 9, poz. 275) wyraził pogląd, że rolnik pobierający zasiłek chorobowy z tytułu
zatrudnienia nie podlega obowiązkowi ubezpieczenia rolniczego. Sąd drugiej instan-
cji pogląd ten podzielił i przyjął, że powołane orzeczenie może mieć zastosowanie w
rozpoznawanej sprawie.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych zaskarżył ten wyrok kasacją. Wskazując
jako jej podstawę naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaś-
ciwe zastosowanie art. 1 ust. 1 i art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o
ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich
rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.) oraz § 37 rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. o składkach, wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi dru-
3
giej instancji lub o jego zmianę i orzeczenie co do istoty sprawy.
Organ rentowy wywodził, że art. 2 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1976
r. wyłączał ubezpieczenie z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej tylko na
czas ubezpieczenia pracowniczego. Z chwilą zatem ustania stosunku pracy osoby
prowadzącej równocześnie działalność gospodarczą i przymusu ubezpieczenia z
tytułu zatrudnienia, automatycznie aktualizował się obowiązek ubezpieczenia z tytułu
prowadzonej działalności gospodarczej. Temu ustawowemu skutkowi nie zapobie-
gało pobieranie zasiłku chorobowego.
Nadto, § 37 rozporządzenia z dnia 29 stycznia 1990 r. dotyczy, zdaniem
strony skarżącej, jedynie osób pobierających zasiłek chorobowy z tytułu ubezpiecze-
nia na podstawie ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r., na co jednoznacznie wskazuje
tytuł rozdziału, w którym przepis ten został pomieszczony. Także art. 4 ustawy rewa-
loryzacyjnej nie stanowi przekonującego argumentu na rzecz tezy przyjętej przez
Sąd zważywszy art. 6 ust. 8 tejże ustawy, zgodnie z którym przy zbiegu okresów
składkowych i nieskładkowych prawo do świadczeń ustala się w oparciu o okresy
korzystniejsze.
Powołany w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 21 maja 1997 r., II UKN 101/97, nie może mieć w sprawie zastosowania albo-
wiem dotyczy obowiązku ubezpieczenia rolniczego w okresie pobierania zasiłku z
tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, nie zaś obowiązku ubezpieczenia
osoby prowadzącej działalność gospodarczą w okresie zasiłkowym po ustaniu jej
ubezpieczenia pracowniczego.
W odpowiedzi na kasację Marek M. wniósł o jej odrzucenie jako niedopusz-
czalnej ze względu na wartość przedmiotu zaskarżenia, wynoszącą 1.407,18 zł
(suma składek na ubezpieczenie społeczne za sporny okres).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodzić się wypada ze stanowiskiem organu rentowego, że § 37 rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. dotyczy wyłącznie osoby pobierają-
cej zasiłek chorobowy z tytułu ubezpieczenia prowadzących działalność gospodarczą
i że regulacja w nim zawarta nie może być przenoszona wprost na sytuację osoby
prowadzącej działalność gospodarczą pobierającej zasiłek chorobowy z innego tytułu
niż ubezpieczenie na podstawie ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. Wykładając ten
4
przepis nie sposób pominąć systematyki rozporządzenia, które, poza rozdziałem
pierwszym zawierającym przepisy ogólne, normuje w kolejnych rozdziałach składki
na ubezpieczenia społeczne poszczególnych grup zawodowych. Ale też § 37 rozpo-
rządzenia o składkach nie wprowadza unormowania, które nie obowiązywałoby jako
zasada w ubezpieczeniach społecznych pozostałych grup zawodowych. Brak zdol-
ności do pracy z powodu choroby uzasadnia w każdym przypadku zwolnienie z obo-
wiązku opłacania składki. Samodzielna regulacja tej kwestii w odniesieniu do osób
prowadzących działalność gospodarczą wiąże się z faktem, że to sami ubezpieczeni,
w przeciwieństwie do pozostałych poza rolniczych grup zawodowych, zobowiązani
są do opłacania i rozliczania składki ubezpieczeniowej.
Znaczenie argumentacyjne § 37 rozporządzenia o składkach jest dla rozstrzy-
gnięcia rozpoznawanej sprawy ograniczone. Unormowanie zawarte w tym przepisie
należy bowiem odnosić tylko do obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie
społeczne osób prowadzących działalność gospodarczą podlegających obowiązkowi
ubezpieczenia z tego tytułu. W niniejszej sprawie nie jest przedmiotem sporu czy Ma-
rek M. zobowiązany był do opłacania składki na ubezpieczenie społeczne z tytułu
prowadzenia działalności gospodarczej w okresie pobierania zasiłku chorobowego z
ubezpieczenia pracowniczego, ale czy po ustaniu obowiązku ubezpieczenia z tytułu
pozostawania w stosunku pracy, pomimo pobierania zasiłku chorobowego z tego
ubezpieczenia, podlegał obowiązkowi ubezpieczenia społecznego na podstawie
przepisów ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r.
Sąd Najwyższy w składzie orzekającym w niniejszej sprawie podziela także
pogląd strony skarżącej, że wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 1997 r., II UKN
101/97 (OSNAPiUS 1998 nr 9, poz. 275) nie może mieć w rozpoznawanej sprawie
bezpośredniego zastosowania. Dotyczy on bowiem tylko pozornie tego samego pro-
blemu – aktualizacji obowiązku ubezpieczenia z „drugiego” tytułu (ubezpieczenia rol-
niczego) osoby niezdolnej do pracy i pobierającej zasiłek chorobowy z mającego
pierwszeństwo innego ubezpieczenia przymusowego, po jego ustaniu (prowadzenie
działalności gospodarczej). Status rolnika prowadzącego działalność gospodarczą
różni się zasadniczo od sytuacji prowadzącego działalność gospodarczą pracownika.
Ubezpieczenie społeczne rolników stanowi samodzielny system, wyodrębniony orga-
nizacyjnie i finansowo. Przymus ubezpieczenia rolnika został ukształtowany odmien-
nie w zależności od ryzyka ubezpieczeniowego. Powołany wyrok rozstrzyga sprawę
obowiązku ubezpieczenia wynikającego z dwu różnych systemów ubezpieczenio-
5
wych. W rozpoznawanej sprawie spór tyczy osoby zarobkującej na różnych podsta-
wach, ale w ramach tego samego systemu ubezpieczenia.
Jest także prawdą, co podniósł w kasacji organ rentowy, że ustawodawca nie
wykluczył czasowej zbieżności okresów składkowych i nieskładkowych (art. 6 ust. 8
ustawy rewaloryzacyjnej). Zbieżność taka nie dotyczy jednak okresów składkowych z
jednego tytułu ubezpieczenia i nieskładkowych z tytułu ubezpieczenia innego. Rów-
noczesne podleganie obowiązkowi ubezpieczenia z kilku tytułów nie jest bowiem, jak
trafnie stwierdził Sąd drugiej instancji, możliwe. Nie jest więc także możliwe by okres
np. pobierania zasiłku chorobowego w okresie ubezpieczenia pracowniczego jako
nieskładkowy pozostawał w konkurencji z okresem składkowym z tytułu zarobkowa-
nia na innej podstawie. Ów zbieg okresów składkowych i nieskładkowych należy za-
tem odnosić do takich tylko sytuacji, gdy okres nieskładkowy przypada na okres
składkowy w ramach ubezpieczenia z jednego tytułu ( np. okres studiów w czasie
pozostawania w zatrudnieniu ).
Pomimo aprobaty dla stanowiska organu rentowego w kwestiach wyżej
przedstawionych, kasację należy uznać za bezzasadną. Rozstrzygnięcie zawarte w
zaskarżonym wyroku odpowiada prawu, choć jego uzasadnienie, pozostając niejako
na obrzeżach ( peryferiach) problemu występującego w sprawie, nie jest przekonują-
ce. Trzeba więc podnieść, że:
Po pierwsze, prawo ubezpieczenia społecznego jest wprawdzie prawem ścis-
łym, ale nie znaczy to, że jedynie obowiązującymi w odniesieniu do przepisów tej
dyscypliny regułami ich interpretacji są prawidła wykładni językowej. Interpretując
przepisy ubezpieczeniowe należy uwzględniać zasady wykładni prawa obowiązujące
powszechnie, w tym także logiczne, systemowe, historyczne, funkcjonalne i teleolo-
giczne. Dlatego art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. nie może być ro-
zumiany w sposób przyjęty przez organ rentowy, a mianowicie tak, że niezależnie od
okoliczności ustania obowiązku ubezpieczenia z tytułu zatrudnienia w ramach sto-
sunku pracy osoby prowadzącej równocześnie działalność gospodarczą, z chwilą
rozwiązania stosunku pracy aktualizuje się automatycznie, ex lege, obowiązek ubez-
pieczenia z tytułu prowadzenia tej działalności. Zgodnie z art. 4 ust. 1 pkt 3 ustawy
rewaloryzacyjnej okres pobierania zasiłku chorobowego po ustaniu obowiązku ubez-
pieczenia jest okresem nieskładkowym. Zachowanie prawa do zasiłku z ubezpiecze-
nia społecznego, pomimo ustania obowiązku ubezpieczenia, stanowi prawną konse-
kwencję obowiązku ubezpieczenia z dotychczasowego tytułu. Zwolnienie osoby nie-
6
zdolnej do zarobkowania w ramach stosunku pracy z przymusu ubezpieczenia na
wypadek utraty zdolności do zarobkowania na każdej innej podstawie jest racjonalne.
Alogiczne, aczkolwiek możliwe, byłoby rozumowanie odmienne - że spełnienie ry-
zyka ubezpieczeniowego nie ma znaczenia dla ubezpieczenia na wypadek wystą-
pienia tego ryzyka. Wykładając przepisy prawa należy jednak zakładać racjonalność
ustawodawcy.
Po drugie, po roku 1989 wyraźnie rysowała się tendencja do normatywnego
ujednolicenia ubezpieczeń społecznych z różnych tytułów zarobkowania. Wszystkie
nowelizacje ustaw ubezpieczeniowych po 1990 r. zmierzały w takim właśnie kierun-
ku. Dowodem na zasadność tego twierdzenia są ustawy z 24 maja 1990 r. o zmianie
niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym (Dz.U. Nr 36, poz. 206) i rewalory-
zacyjna z dnia 17 października 1991 r. Ta ostatnia wprowadziła wzajemną zaliczal-
ność okresów ubezpieczenia z różnych tytułów i w istotnym zakresie ujednoliciła za-
sady nabywania prawa do świadczeń oraz ich wymiar. Ów proces ujednolicania
ubezpieczeń społecznych zakończyła ustawa z dnia 13 października 1998 r. o sys-
temie ubezpieczeń społecznych ( Dz.U. Nr 137, poz. 887). Przy interpretacji przepi-
sów zawartych w różnych aktach normatywnych tworzących wszakże jeden system
ubezpieczenia społecznego okoliczności tej nie należy pomijać. Przepisy zawarte w
różnych aktach prawnych, pochodzących z różnych okresów historycznych trzeba
interpretować w ich funkcjonalnym powiązaniu, formalnemu tytułowi ubezpieczenia
nie przypisując zasadniczego znaczenia. Niezdolność do zarobkowania z powodu
choroby stanowi ryzyko ubezpieczeniowe niezależnie od podstawy zarobkowania.
Uzasadnia wypłatę zasiłku chorobowego ubezpieczonemu w każdym przypadku
utraty możliwości pozyskiwania dochodu własną pracą. W każdym też razie pobiera-
nie zasiłku powoduje zwolnienie z obowiązku opłacania składki, a okres zasiłkowy,
niezależnie od podstawy ubezpieczenia, traktowany jest jako okres nieskładkowy.
Po trzecie, ustawa z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym
osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin łączy przymus ubezpie-
czenia z prowadzeniem działalności gospodarczej ( art. 1 ust. 1) ; obowiązek ubez-
pieczenia powstaje z dniem rozpoczęcia działalności i ustaje z dniem jej zaprzestania
( art. 3 ust. 1). Sąd Najwyższy w składzie orzekającym w niniejszej sprawie podziela
utrwalony już w orzecznictwie pogląd, że obowiązek ubezpieczenia z tytułu prowa-
dzenia działalności gospodarczej pozostaje w związku z faktycznym prowadzeniem
tej działalności (por. min. wyroki : z dnia 10 grudnia 1997 r., II UKN 392/97,
7
OSNAPiUS 1998 nr 18, poz. 584; z dnia 14 kwietnia 1999 r., II UKN 570/98, nie pub-
likowany ; z dnia 23 czerwca 1999 r., II UKN 14/99, nie publikowany). Nie podlega
przymusowi ubezpieczenia osoba, która pomimo zgłoszenia działalności gospodar-
czej do ewidencji, nie podjęła jej, niezależnie od przyczyny.
Ubezpieczenia społeczne stanowią system ustawowo zagwarantowanych
świadczeń zabezpieczających ubezpieczonego przed skutkami utraty środków
utrzymania pozyskiwanych własną pracą. Osoba podlegająca obowiązkowi ubezpie-
czenia powinna faktycznie wykonywać działalność skierowaną na uzyskiwanie do-
chodu i to ze źródeł stanowiących tytuł ubezpieczenia. Ubezpieczenie na wypadek
utraty możliwości zarobkowania osoby, która możliwość tę utraciła jest bezprzed-
miotowe.
Objęcie Marka M. pobierającego zasiłek chorobowy z tytułu zakończonego
ubezpieczenia pracowniczego obowiązkiem ubezpieczenia z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej, której ze względu na niezdolność do pracy nie mógłby
faktycznie prowadzić, naruszałoby art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r., a
nadto byłoby niecelowe.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39312
KPC,
orzekł jak w sentencji.
========================================