Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 sierpnia 2004 r.
III UK 77/04
Osoba pobierająca świadczenie przedemerytalne nie traci statusu „ubez-
pieczonego będącego pracownikiem" w rozumieniu art. 29 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Józef Iwulski,
Andrzej Wróbel (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 12 sierpnia 2004 r.
sprawy z wniosku Janiny D. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w J. o emeryturę, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 22 stycznia 2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Janina D. (urodzona 28 sierpnia 1947 r.) pozostawała w zatrudnieniu w Przed-
siębiorstwie Państwowej Komunikacji Samochodowej w K. do dnia 31 marca 2000 r.,
a stosunek pracy został rozwiązany z przyczyn ekonomicznych. W dniu 4 kwietnia
2000 r. wnioskodawczyni wystąpiła do Powiatowego Urzędu Pracy w K. z wnioskiem
o przyznanie prawa do świadczenia przedemerytalnego, które to - po uwzględnieniu
tego wniosku - zostało jej przyznane od 4 kwietnia 2000 r.
Decyzją z dnia 22 sierpnia 2002 r. wydaną przez KRUS-Oddział Regionalny w
J. wnioskodawczyni od 1 kwietnia 2000 r. do 30 września 2000 r., tj. do dnia przeka-
zania gospodarstwa rolnego następcy, została objęta w pełnym zakresie rolniczym
ubezpieczeniem społecznym z mocy ustawy.
W wyniku odwołania złożonego od powyższej decyzji do Sądu Okręgowego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krośnie został wydany wyrok z dnia 17
2
października 2002 r. [...], zmieniający zaskarżoną decyzję przez ustalenie, że Janina
D. nie podlega rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu od 1 lipca 2000 r.
W lipcu 2002 r. wnioskodawczyni wystąpiła do ZUS Oddziału w J. z wnioskiem
o przyznanie emerytury. Decyzją z dnia 28 sierpnia 2002 r. organ rentowy odmówił
przyznania dochodzonego świadczenia z tego powodu, że od 1 kwietnia 2000 r. zo-
stała objęta ubezpieczeniem społecznym rolników.
W odwołaniu od powyższej decyzji, skierowanym do Sądu Okręgowego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krośnie wnioskodawczyni domagała się przy-
znania prawa do dochodzonego świadczenia. Rozpoznając odwołanie wnioskodaw-
czyni, Sąd wyrokiem z dnia 18 września 2003 r. zmienił zaskarżoną decyzję przez
przyznanie wnioskodawczyni prawa do emerytury od dnia 28 sierpnia 2002 r. W uza-
sadnieniu wyroku Sąd wskazał, że roszczenie wnioskodawczyni jest uzasadnione,
gdyż spełnia wymagany art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze
zm.) okres ubezpieczenia 30 lat i ten okres zatrudnienia przypada na czas jej pozo-
stawania w stosunku pracy. W ocenie Sądu zarzut organu rentowego, że nie spełnia
warunku nabycia prawa do emerytury z tego powodu, że jej ostatnim ubezpiecze-
niem było ubezpieczenie społeczne rolników, a nie pracownicze, jest nieuzasad-
niony, gdyż w czasie złożenia wniosku o emeryturę wnioskodawczyni pobierała
świadczenie przedemerytalne, które zgodnie z art. 7 pkt 3 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS jest okresem nieskładkowym. Nadto, Sąd wskazał, że między usta-
niem stosunku pracy a przyznaniem prawa do świadczenia przedemerytalnego na-
stąpiła trzydniowa przerwa, w której objęto wnioskodawczynię ubezpieczeniem rolni-
czym.
W ocenie Sądu, wnioskodawczyni do ustania zatrudnienia spełniła wymóg
stażu pracy do wcześniejszej emerytury, a wymagany wiek 55 lat życia ukończyła 28
sierpnia 2002 r. i dlatego od tej daty spełniła warunki określone w art. 29 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych do przyznania jej
prawa do tego świadczenia.
Wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krośnie
z dnia 18 września 2003 r. zaskarżył apelacją do Sądu drugiej instancji pozwany
ZUS Oddział w J. zarzucając, iż jego wydanie nastąpiło z obrazą prawa materialnego
polegającą na niewłaściwym zastosowaniu art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS oraz art. 233 k.p.c. i wniósł o jego zmianę oraz oddalenie odwołania.
3
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie wyro-
kiem z 22 stycznia 2004 r. [...] oddalił apelację. Sąd uznał, że rozstrzygnięcia w
sprawie wymaga, czy Janina D. spełnia warunki do nabycia dochodzonego świad-
czenia w sytuacji, gdy po zakończeniu zatrudnienia od dnia 1 kwietnia 2000 r. do 30
czerwca 2000 r. nastąpiło wobec niej stwierdzenie prawomocnym wyrokiem wyda-
nym w dniu 17 października 2002 r. [...] podlegania ubezpieczeniu społecznemu w
pełnym zakresie. Wnioskodawczyni przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę była
uprawniona do świadczenia przedemerytalnego, co wyłącza podleganie ubezpiecze-
niu społecznemu rolników. Świadczenie przedemerytalne wnioskodawczyni ustalono
od dnia 4 kwietnia 2000 r. Natomiast Sąd Okręgowy w Krośnie [...] ustalił, że wnio-
skodawczyni podlega ubezpieczeniu społecznemu rolników od dnia 1 kwietnia 2000
r. Wnioskodawczyni bowiem bezpośrednio po rozwiązaniu stosunku pracy w dniu 31
marca 2000 r. przeszła na świadczenie przedemerytalne z dniem 4 kwietnia 2000 r.
Wobec tego stwierdzić należy, że po 1 i 2 kwietnia 2000 r., jako dniach wol-
nych od pracy (sobota i niedziela), wnioskodawczyni udała się w dniu 3 kwietnia
2000 r. do Powiatowego Urzędu Pracy w K. w celu zgłoszenia wniosku o przyznanie
jej prawa do świadczenia przedemerytalnego, które stosownie do dyspozycji przepi-
su art. 37i ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu
bezrobociu mogło zostać jej przyznane dopiero dnia następnego. Niespójność prawa
w zakresie podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników na podstawie ustawy z
dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz ustawy o zatrud-
nieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu co do daty nabycia świadczenia przedemerytal-
nego, którego następstwem jest objęcie wnioskodawczyni z powodu 3 - dniowej
przerwy pomiędzy ustaniem zatrudnienia a nabyciem świadczenia przedemerytal-
nego, nie może stanowić (wyłącznie z tego powodu) przeszkody do nabycia prawa
do emerytury.
Powyższy wyrok organ rentowy zaskarżył w całości kasacją, w której zarzucił
naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie
art. 29 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. Jako oko-
liczność uzasadniające rozpoznanie kasacji wskazano, że reforma emerytalna wpro-
wadzona ustawą z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych w sposób całościowy określiła zasady i warunki dotyczące
możliwości uzyskania prawa do emerytury. Nie można więc zgodzić się z interpreta-
cją jaką proponuje Sąd Apelacyjny, że po ustaniu ubezpieczenia pracowniczego, a
4
następnie choćby krótkotrwałym podleganiu ubezpieczeniu rolniczemu i z kolei
podleganiu innemu ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pobierania świadczenia
przedemerytalnego, następuje spełnienie warunku, od którego uzależnione jest przy-
znanie prawa do emerytury na podstawie art. 29 ustawy. Wskazując na powyższe,
wniesiono o zmianę zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu
Okręgowego w Krośnie z dnia 18 września 2003 r. i oddalenie odwołania Janiny D.
od decyzji organu rentowego z dnia 28 sierpnia 2003 r., tj. orzeczenia co do istoty
sprawy, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w Rzeszowie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja nie ma usprawiedliwionych podstaw. Nie jest trafny zarzut naruszenia
zaskarżonym wyrokiem przepisu art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, który stanowił, że ubezpieczeni urodzeni przed dniem 1
stycznia 1949 r., będący pracownikami, którzy nie osiągnęli wieku emerytalnego
określonego w art. 27 pkt 1 tej ustawy, mogą przejść na emeryturę: 1) kobieta - po
osiągnięciu wieku 55 lat, jeżeli ma co najmniej 30-letni okres składkowy i nieskładko-
wy albo jeżeli ma co najmniej 20-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz została
uznana za całkowicie niezdolną do pracy; 2) mężczyzna - po osiągnięciu wieku 60
lat, jeżeli ma co najmniej 25-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz został uznany
za całkowicie niezdolnego do pracy.
Zagadnieniem spornym jest to, czy sformułowanie: „ubezpieczeni urodzeni
przed dniem 1 stycznia 1949 r., będący pracownikami” obejmuje osobę, która - jak w
niniejszej sprawie - w dniu rozwiązania stosunku pracy (31 marca 2000 r.) posiadała
wymagany tym przepisem staż pracy, nabyła (od 4 kwietnia 2000 r.) prawo do za-
siłku przedemerytalnego i co do której stwierdzono prawomocnym wyrokiem, że od 1
kwietnia 2000 r. do 30 czerwca 2000 r. była objęta z mocy ustawy ubezpieczeniem
społecznym rolników w pełnym zakresie, a wymagany powyższym przepisem wiek
emerytalny osiągnęła 28 sierpnia 2002 r. Organ rentowy jest zdania, że przepis art.
29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych dotyczy
wyłącznie pracowników lub osób, których ostatnim ubezpieczeniem było ubezpiecze-
nie pracownicze, przy czym okres pobierania świadczenia przedemerytalnego nie
jest okresem podlegania ubezpieczeniu społecznemu, a zatem przepis ten „uzależ-
5
nia przyznanie emerytury od faktu bycia objętym ubezpieczeniem społecznym z ty-
tułu zatrudnienia bezpośrednio przed złożeniem wniosku o emeryturę.”
Przedstawiona w kasacji przez organ rentowy wykładnia przepisu art. 29
ustawy nie jest prawidłowa. W poprzednim stanie prawnym zagadnienie to regulował
przepis art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), który stanowił, że pracow-
nik, który nie osiągnął wieku emerytalnego określonego w art. 26 ust. 1 pkt 1, może
przejść na emeryturę: 1) kobieta - po osiągnięciu wieku 55 lat, jeżeli ma 30-letni
okres zatrudnienia albo jeżeli ma 20-letni okres zatrudnienia i zaliczona została do I
lub II grupy inwalidów, 2) mężczyzna - po osiągnięciu wieku 60 lat, jeżeli ma 25-letni
okres zatrudnienia i zaliczony został do I lub II grupy inwalidów. Sąd Najwyższy usta-
lił wykładnię tego przepisu w uchwale z dnia 16 kwietnia 1991 r., III UZP 22/90
(OSNCP 1991 nr 8-9, poz. 99), w której stwierdził między innymi, że prawo do wcze-
śniejszej emerytury na podstawie art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin nabywa także były pracownik,
niepozostający w zatrudnieniu w dacie osiągnięcia określonego w tym przepisie
wieku (55 lat kobieta i 60 lat mężczyzna). W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyż-
szy wskazał na istotny argument systemowy, a mianowicie ten, że w wyniku zmiany
art. 26 tej ustawy „prawo do emerytury przysługuje obecnie bowiem wszystkim oso-
bom, które mają wymagany okres zatrudnienia i osiągnęły wiek emerytalny - nieza-
leżnie od tego w jakim czasie po ustaniu zatrudnienia (okresu równorzędnego z
okresem zatrudnienia) wiek ten osiągnęły.” Podkreślił także, że na skutek tej zmiany
została „zmodyfikowana ubezpieczeniowa konstrukcja prawa do świadczeń, opiera-
jąca się na generalnej regule, że zdarzenie ubezpieczeniowe musi zajść w czasie
zatrudnienia (okresie równorzędnym z okresem zatrudnienia), ewentualnie w tzw.
okresie ochronnym po ustaniu zatrudnienia (okresu równorzędnego z okresem za-
trudnienia), a dopuszczalne odejście od tej zasady musi zawsze wyraźnie wynikać z
przepisu.” Sąd Najwyższy wreszcie stwierdził, że „tak zasadnicza zmiana art. 26
ustawy o z.e.p. ma wpływ na wykładnię art. 27 tejże ustawy, jako normującego także
prawo do emerytury; szczególnie, że określone w nim wymagania (poza wiekiem) w
stosunku do wymagań określonych w art. 26 ustawy o z.e.p. są znacznie większe.
Dlatego w obecnym stanie prawnym przez pojęcie „pracownik" występujące w art. 27
ustawy o z.e.p. należy rozumieć także byłego pracownika. W konsekwencji tego,
uzasadnione jest stanowisko, że spełnienie wymagań określonych tym przepisem
6
uprawnia do przyznania tzw. wcześniejszej emerytury także byłym pracownikom,
niezależnie od tego, kiedy wymagania te zostały spełnione”.
Z porównania przepisu art. 27 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pra-
cowników i przepisu art. 29 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych wynika „stylistyczno-treściowa zbieżność obu tych przepisów”
(zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2000 r., II UKN 443/99), co mogłoby
przemawiać za tym, że wykładnia prezentowana w powyższej uchwale Sądu Naj-
wyższego zachowuje aktualność w zmienionym stanie prawnym. Jednakże w aktual-
nym orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje pogląd przeciwny, że pod rządem
art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wy-
kładnia ta jest nieaktualna (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2001 r., II
UKN 646/00, OSNAPiUS 2003 nr 18, poz. 445; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12
lutego 2004 r., II UK 239/03). W ocenie Sądu Najwyższego rozpoznającego niniejszą
sprawę, porównanie brzmienia tych przepisów wskazuje, że między zawartym w art.
27 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin sformułowa-
niem „pracownik, który nie osiągnął wieku emerytalnego określonego w art. 26 ust. 1
pkt 1” i sformułowaniem zawartym w art. 29 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych „ubezpieczeni urodzeni przed dniem 1 stycznia
1949 r., będący pracownikami, którzy nie osiągnęli wieku emerytalnego określonego
w art. 27 pkt 1” nie ma istotnej różnicy, a w każdym razie takiej, która czyniłaby nie-
aktualną tezę powołanej wyżej uchwały Sądu Najwyższego i zawartą w jej uzasad-
nieniu argumentację prawną.
Aktualności tej tezy i jej uzasadnienia nie podważa w żadnym zakresie uza-
sadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 września 2000 r., K 1/00
(OTK 2000 nr 6, poz. 185), w którym stwierdzono, że w kontekście przepisów art. 5,
26 i 27 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin „nie ulega
wątpliwości, że uprawnienie do wcześniejszego przejścia na emeryturę przysługiwało
jedynie pracownikom (zakres podmiotowy), którzy legitymowali się określonym cza-
sem zatrudnienia, rozumianym jako wykonywanie pracy w ramach stosunku pracy
(zakres przedmiotowy)”. Przede wszystkim Trybunał Konstytucyjny nie jest konstytu-
cyjnie umocowany do dokonywania wykładni przepisów ustawowych, które nie są
zarazem przedmiotem oceny ich konstytucyjności, a w każdym razie wykładnia taka
z całą pewnością nie wiąże sądów powszechnych i Sądu Najwyższego. Ponadto wy-
kładnia ta jest błędna i odmienna od wykładni przedstawionej w powołanej uchwale
7
Sądu Najwyższego, do której Trybunał Konstytucyjny w ogóle nie odniósł się w uza-
sadnieniu wyroku.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwala się pogląd, że redakcja przepisu
art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych powo-
duje, że „pozostałe warunki do takiej emerytury, a w szczególności wiek (55 lat ko-
bieta, 60 lat mężczyzna) muszą być przez ubezpieczonego spełnione w okresie,
kiedy jest on pracownikiem albo nie stracił statusu pracownika przez objęcie innym
systemem ubezpieczenia społecznego. Nie pozwala natomiast na uznanie, że za
ubezpieczonych „będących pracownikami” można uważać także byłych pracowni-
ków, którzy wprawdzie legitymują się wymaganym pracowniczym stażem ubezpie-
czeniowym i wiekiem, ale w momencie przejścia na emeryturę pracownikami nie są,
a w szczególności pozbawia ich statusu pracowniczego objęcie innym systemem
ubezpieczenia społecznego” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2001 r., II
UKN 646/00; podobnie wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2004 r., II UK
239/03).
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę pracy nie podziela
tego poglądu i jego uzasadnienia. Przepis art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych powinien być interpretowany ściśle, lecz nie
powinien jednocześnie podlegać wykładni zwężającej, jaką przedstawił Sąd Najwyż-
szy w wyrokach z dnia 7 grudnia 2001 r. i 12 lutego 2004 r. Przepis ten bowiem nie
daje podstawy do wyłączenia z zakresu „ubezpieczonych (…) będących pracowni-
kami” osoby, która w dniu rozwiązania stosunku pracy posiadała wymagany przez
ten przepis pracowniczy staż ubezpieczeniowy, a następnie wkrótce po rozwiązaniu
stosunku pracy uzyskała prawo do świadczenia przedemerytalnego i w okresie
otrzymywania tego świadczenia osiągnęła wymagany wiek emerytalny. Należy bo-
wiem podkreślić, że prawo do świadczenia przedemerytalnego związane było z pod-
leganiem wnioskodawczyni pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu, zaś biorąc
pod rozwagę cel i funkcję świadczenia przedemerytalnego, jako zbliżonego do
świadczenia z ubezpieczenia społecznego (zob. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyż-
szego z dnia 14 stycznia 2000 r., II UKN 313/99, OSNAPiUS 2001 nr 10, poz. 358),
należy uznać, że osoba pobierająca świadczenie przedemerytalne jest z tego tytułu
ubezpieczonym będącym pracownikiem w rozumieniu art. 29 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
8
Statusu ubezpieczonego będącego pracownikiem nie pozbawia podleganie
przez osobę pobierającą świadczenie przedemerytalne obowiązkowemu ubezpie-
czeniu społecznemu rolników. Należy mieć bowiem na uwadze, że okres podlegania
temu ubezpieczeniu był krótszy od okresu pobierania świadczenia przedemerytalne-
go, co spowodowało, że złożenie wniosku o emeryturę i osiągnięcie wymaganego
wieku miało miejsce w okresie pobierania tego świadczenia, kiedy wnioskodawczyni
już nie podlegała ubezpieczeniu rolniczemu, co zostało stwierdzone prawomocnym
wyrokiem. Wynika z tego, że wszystkie przesłanki nabycia przez wnioskodawczynię
prawa do emerytury, a mianowicie wiek i staż pracy, związane są z ubezpieczeniem
pracowniczym, co oznacza, że spełniła przesłanki określone w art. 29 ustawy o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Przedstawionej powyżej wykładni przepisu art. 29 ustawy nie stoi na prze-
szkodzie uzasadnienie wyżej powołanego wyroku Trybunału Konstytucyjnego, w któ-
rym uznano, że „zastosowanie kryterium ubezpieczenia pracowniczego, w powiąza-
niu z okresem ubezpieczenia poprzedzającym złożenie wniosku o emeryturę, stano-
wi wprawdzie zawężenie zakresu podmiotowego w zakresie wcześniejszego prze-
chodzenia na emeryturę, jednakże w rozpatrywanej sprawie kryterium to nie narusza
zasad równości i sprawiedliwości społecznej.” Sąd Najwyższy w składzie rozpozna-
jącym niniejszą - inaczej niż Trybunał Konstytucyjny - rozumie treść i cel przepisu art.
29 ustawy i nie widzi podstaw, aby w ślad za Trybunałem przyjmować zwężającą
wykładnię tego przepisu, jak to uczynił Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 7 grudnia
2001 r. i z dnia 12 lutego 2004 r.
Biorąc powyższe pod rozwagę, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
========================================