Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 13 stycznia 2005 r.
II PK 113/04
1. Trzecia umowa terminowa między stronami dwu poprzednich takich
umów zawarta przed dniem 26 listopada 2002 r. przekształcała się - zgodnie z
art. 251
k.p. - w umowę na czas nieokreślony. Przepis art. 6 ustawy z dnia 26
lipca 2002 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 135, poz. 1146 ze zm.) dotyczył umów zawartych po tym dniu, a
przed wejściem Polski do Unii Europejskiej.
2. Niedopuszczenie pracownika do pracy przez pracodawcę pozostają-
cego w błędnym przekonaniu o rozwiązaniu się terminowej umowy o pracę z
upływem okresu na jaki była zawarta, nie jest równoznaczne ze złożeniem
oświadczenia woli o rozwiązaniu umowy bez wypowiedzenia.
Przewodniczący SSN Andrzej Kijowski, Sędziowie SN: Beata Gudowska
(sprawozdawca), Andrzej Wasilewski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 13 stycznia 2005 r.
sprawy z powództwa Andrzeja Ż. przeciwko Zbigniewowi W. - Agencji Celnej w Z. o
ustalenie stosunku pracy, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Jeleniej Górze z dnia 17 grudnia 2003 r.
[...]
1. z m i e n i ł zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Jeleniej Górze i oddalił apelację,
2. zasądził od Zbigniewa W. - Agencji Celnej w Z. kwotę 120 zł (sto dwadzie-
ścia złotych) na rzecz Andrzeja Ż. tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyj-
nego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 25 sierpnia 2003 r. Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Zgorzelcu
ustalił, że powoda Andrzeja Ż. łączyła z pozwanym Zbigniewem W., prowadzącym
2
Agencję Celną w Z., umowa o pracę na czas nieokreślony i nakazał pozwanemu do-
puszczenie powoda do pracy na warunkach umowy zawartej w dniu 28 lutego 2002
r., a także zasądził od strony pozwanej na rzecz powoda kwotę 5.964 zł tytułem wy-
nagrodzenia za czas pozostawania bez pracy przez 7 miesięcy i 25 dni (art. 81 § 1
k.p.).
Powód był zatrudniony u strony pozwanej jako spedytor, początkowo na pod-
stawie umowy o pracę zawartej na okres próbny, a następnie na podstawie umów o
pracę na czas określony, które strony zawierały na okresy: od dnia 22 września 2000
r. do dnia 21 września 2001 r., od dnia 22 września 2001 r. do dnia 28 lutego 2002 r.
i od dnia 1 marca 2002 r. do dnia 31 grudnia 2002 r. Zawarcie trzeciej umowy Sąd
Rejonowy uznał - zgodnie z art. 251
k.p. - za równoznaczne w skutkach z zawarciem
umowy o pracę na czas nieokreślony. Sąd zastosował ten przepis, przyjmując, że
zawieszenie jego stosowania od dnia 29 listopada 2002 r. do dnia przystąpienia
Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej, przewidziane w art. 6 ustawy z dnia
26 lipca 2002 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych
ustaw, nie ma wpływu na treść umów zawartych wcześniej.
W apelacji pozwany zarzucił błąd w zastosowaniu art. 251
k.p., który po dniu
29 listopada 2002 r. został czasowo wyłączony z porządku prawnego. Podniósł
także, że zrezygnował z dalszego zatrudniania powoda po wygaśnięciu trzeciej
umowy terminowej zawartej tylko w celu umożliwienia powodowi uzyskania kwalifika-
cji agenta celnego, gdy powód, mimo wielokrotnych zapewnień, nie przystąpił do eg-
zaminu wyznaczonego na czerwiec 2002 r.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Jeleniej Górze wyro-
kiem z dnia 17 grudnia 2003 r. zmienił wyrok Sąd pierwszej instancji i oddalił po-
wództwo, wykazując po stronie powoda brak interesu prawnego w jego wytoczeniu
na podstawie art. 189 k.p.c. Wywiódł, że umowa o pracę została rozwiązana, gdyż
przez zachowanie polegające na niedopuszczeniu powoda do pracy pozwany wyraził
wolę rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia (art. 30 § 1 pkt 3 k.p.), nie ist-
niała już więc potrzeba usunięcia stanu niepewności dotyczącej trwania stosunku
pracy, powodowi zaś przysługiwało roszczenie o świadczenie. Brak interesu prawne-
go powoda w dochodzeniu ustalenia istnienia stosunku pracy - w ocenie Sądu dru-
giej instancji - wynikał również z tego, że w zgłoszonym prawidłowo powództwie o
świadczenie mieściłaby się implicite konieczność ustalenia przez Sąd charakteru
umowy o pracę łączącej strony.
3
Powód objął kasacją wyrok Sądu drugiej instancji w całości i wnosił o jego
uchylenie. Oparł kasację na podstawie naruszenia prawa materialnego przez niewła-
ściwe zastosowanie art. 189 k.p.c., polegające na przyjęciu, że powód nie miał inte-
resu prawnego w żądaniu ustalenia umowy o pracę na czas nieokreślony i odwołał
się do mającego istotny wpływ na wynik sprawy naruszenia art. 378 k.p.c., przez wy-
kroczenie przez Sąd drugiej instancji poza granice apelacji. Wskazał również na
naruszenie art. 30 § 3 - 5 k.p., przez uznanie, że rozwiązanie umowy o pracę moż-
liwe było przez czynności konkludentne, oraz art. 22 § 1 k.p., art. 251
k.p., art. 30 § 3
- 5 k.p. i art. 81 § 1 k.p., przez przyjęcie, że powodowi nie przysługuje skuteczne
względem pozwanego roszczenie o dopuszczenie do pracy i wynagrodzenie za czas
gotowości do pracy na podstawie trzeciej kolejnej umowy o pracę zawartej na czas
określony, która z mocy prawa na podstawie art. 251
k.p., obowiązującego do dnia 29
listopada 2002 r., stała się umową na czas nieokreślony.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przesłankę oddalenia powództwa o ustalenie istnienia stosunku pracy (opar-
tego na art. 189 k.p.c.) może stanowić stwierdzenie braku interesu prawnego w do-
maganiu się ustalenia tego stosunku prawnego. Powszechnie przyjmuje się, że ten
interes nie istnieje, jeżeli powód może osiągnąć ochronę swych praw w drodze wyto-
czenia powództwa o świadczenie lub o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego
(por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 3 stycznia 1953 r., II C 233/52, Państwo i
Prawo 1953 z. 8-9, s. 369; uchwałę z dnia 17 czerwca 1987 r., III PZP 19/87,
OSNCP 1988 nr 10, poz. 132 oraz wyroki z dnia 20 października 1970 r., II CR
190/70, OSNCP 1971 nr 6, poz. 106; z dnia 1 grudnia 1983 r., I PRN 189/83,
OSNCP 1984 nr 7, poz. 121; z dnia 11 października 1985 r., II CR 302/85, OSNCP
1986 nr 10, poz. 155; z dnia 6 czerwca 1997 r., II CKN 201/97, Radca Prawny 1998
nr 2, s. 66 i z dnia 21 lipca 1999 r., I PKN 173/99, OSNAPiUS 2000 nr 20, poz. 747).
Jednocześnie uznaje się wyjątkowo, że nie jest wyłączone istnienie interesu praw-
nego w ustaleniu stosunku prawnego - obok możliwości dochodzenia świadczenia -
wówczas, gdy ze spornego stosunku wynikają jeszcze dalsze skutki, których docho-
dzenie powództwem o świadczenie nie jest możliwe lub jeszcze nieaktualne (por.
orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 11 września 1953 r., I C 581/53, OSN 1954/III,
poz. 65; wyrok z dnia 29 marca 2001 r., I PKN 333/00, OSNP 2003 nr 1 poz. 12; wy-
4
rok z dnia 19 kwietnia 2001 r., I PKN 368/00, OSNP 2003 nr 3 poz. 67 i wyrok z dnia
26 września 2000 r., I PKN 45/00, niepublikowany ). Należy zatem stwierdzić, że
brak interesu prawnego powoda mógłby stać się przyczyną oddalenia powództwa,
gdyby zostało ponad wszelką wątpliwość ustalone, że powód zmierza do ustalenia
stosunku prawnego, porzucając drogę sporu o zasądzenie świadczeń powstałych
wskutek naruszenia jego prawa.
W rozpoznawanej sprawie - wbrew twierdzeniom Sądu drugiej instancji - po-
wód nie wystąpił o ustalenie stosunku pracy, lecz w pozwie określił swoje roszczenia
względem pracodawcy jako nakazanie dopuszczenia go do pracy i wypłacenie wy-
nagrodzenia za czas pozostawania bez pracy od dnia 1 stycznia 2003 r., przy usta-
leniu, że od dnia 1 marca 2002 r. pozostaje z pozwanym w stosunku pracy na pod-
stawie umowy na czas nieokreślony. Pracownik, który chce uzyskać pewność, czy
pozostaje w stosunku pracy, ma interes prawny w domaganiu się wydania ustalają-
cego orzeczenia sądowego, gdyż bez jego uzyskania nie może osiągnąć ochrony,
przy czym jest oczywiste, że po ustaniu stosunku pracy interes prawny wymagający
ochrony w drodze powództwa o ustalenie upada (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 5 listopada 2003 r., I PK 1/03, OSNP 2004 nr 22, poz. 381, uchwałę z dnia 5
lipca 1995 r., I PZP 56/94, OSNAPiUS 1995 nr 24, poz. 299). Skoro tak, to konieczne
było prejudycjalne rozstrzygnięcie, czy kolejna umowa o pracę zawarta w dniu 28
lutego 2003 r. na okres od dnia 1 marca 2002 r. do dnia 31 grudnia 2002 r. w chwili
wniesienia pozwu wiązała strony sporu, czy też wygasła z upływem określonego w
niej terminu, tymczasem Sąd drugiej instancji uchylił się od oceny tej kwestii. Nie
przesądzając jej, choćby przez odniesienie się do stanowiska Sądu Rejonowego,
ustalił jedynie, że pozwany pozostawał w przeświadczeniu co do wygaśnięcia
umowy, natomiast powód uważał, iż jest związany stosunkiem pracy. Rozstrzygnię-
cie o trafności jednego z tych stanowisk Sąd Okręgowy zastąpił nieprzedstawioną
przez pozwanego w apelacji konstrukcją rozwiązania umowy przez niedopuszczenie
powoda do pracy. Konstrukcja taka koliduje jednak z treścią art. 30 k.p., w którym
przewidziano zamknięty katalog form rozwiązania stosunku pracy, wskazujący tylko
czynności prawne, a nie fakty konkludentne. Wniosek o ustaniu stosunku pracy po-
woda, poczyniony bez ustalenia koniecznego dla tej czynności prawnej oświadczenia
woli pozwanego, motywowanego zamiarem rozwiązania umowy o pracę, był więc
niedopuszczalny. Co więcej, stanowił wyraz przyjęcia błędnej przesłanki rozumowa-
nia, gdyż pracodawca przeświadczony o wygaśnięciu umowy o pracę nie mógł po-
5
wziąć zamiaru jej rozwiązania. Przeczyły temu zresztą twierdzenia powoda, który
utrzymywał, że po wygaśnięciu trzeciej umowy o pracę na czas określony nie chciał z
powodem zawierać następnej umowy. W tej sytuacji nie ma znaczenia trafny skądi-
nąd pogląd Sądu drugiej instancji dotyczący nieważności czynności prawnej obej-
mującej rozwiązanie terminowej umowy o pracę i jej skutku rozwiązującego taką
umowę (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 1997 r., I PKN 170/97,
OSNAPiUS 1998 nr 8, poz. 239; z dnia 17 listopada 1997 r., I PKN 351/97,
OSNAPiUS 1998 nr 17, poz. 501 oraz wyrok z dnia 20 maja 1998 r., I PKN 126/98,
OSNAPiUS 1999 nr 11, poz. 359 z glosą J. Steliny OSP 2000 nr 5, poz. 77).
W konsekwencji uzasadniony okazał się zarzut skarżącego, że Sąd drugiej in-
stancji oddalił powództwo, kierując się błędną przesłanką, nie rozpoznając zarazem
zarzutu apelacji w zakresie skutku regulacji zawartej w art. 6 ustawy z dnia 26 lipca
2002 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 135, poz. 1146) odnośnie do niestosowania przepisu art. 251
k.p. do czasu
wejścia Polski do Unii Europejskiej. Podejmując tę kwestię, należy podzielić pogląd
Sądu Rejonowego. Uwzględniał on, że art. 251
k.p. został wprowadzony do Kodeksu
pracy (art. 1 pkt 28 ustawy z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy
oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz.U. 1996 r. Nr 24 poz. 110 ze zm.) celem ograni-
czenia liczby dopuszczalnych umów na czas określony maksymalnie do dwóch,
przez postanowienie, iż zawarcie trzeciej kolejnej umowy o pracę na czas określony
będzie równoznaczne w skutkach prawnych z nawiązaniem stosunku pracy na czas
nieokreślony. Wprowadzając od dnia 29 listopada 2002 r. zmianę w stanie prawnym
regulującym tę kwestię, ustawodawca w art. 6 ustawy z 26 lipca 2002 r. nie znoweli-
zował art. 251
k.p., lecz - w sposób w legislacji nowatorski - zawiesił jego stosowanie
do czasu wejścia Polski do Unii Europejskiej. W tym zmienionym stanie prawnym,
omawiany przepis - niestosowany do dnia 1 maja 2004 r. - nie powodował skutku
przekształcającego trzecią kolejną umowę o pracę na czas określony w umowę na
czas nieokreślony i trzecia umowa terminowa zawarta między stronami dwu po-
przednich takich umów wygasała z dniem określonym jako końcowa data jej obowią-
zywania. Zawieszenie art. 251
k.p. nie mogło jednak - bez naruszenia zasady lex re-
tro non agit - wpływać na skutki zawarcia trzeciej umowy terminowej przed wejściem
w życie ustawy nowelizującej. Uchylenie terminu rozwiązującego było objęte świa-
domością i zamiarem stron tej umowy i nie do przyjęcia byłby pogląd, że zmieniony
stan prawny mógłby pogorszyć sytuację pracownika, w chwili zawierania umowy re-
6
gulowaną dla niego korzystnie w art. 251
k.p. Użycie w art. 251
k.p. zwrotu „zawarcie”
kolejnej umowy o pracę, interpretować można tylko w ten sposób, że trzecia umowa
o pracę na czas określony już w chwili jej zawarcia stawała się - zgodnie z dalszą
treścią tego przepisu - umową na czas nieokreślony i późniejsze zmiany prawa
skutku tego nie mogły zniweczyć.
W wyroku z dnia 17 lutego 1998 r., I PKN 523/97 (OSNAPiUS 1999 nr 2, poz.
51) Sąd Najwyższy uznał, że gdy pracodawca błędnie przyjmuje, iż umowa o pracę
na czas określony uległa rozwiązaniu z upływem okresu, na który była zawarta, pra-
cownikowi przysługuje roszczenie o dopuszczenie do pracy (por. też wyrok z dnia 10
września 1997 r., I PKN 233/97, OSNAPiUS 1998 nr 12, poz. 355). Podstawą tego
roszczenia, wynikającego art. 22 § 1 k.p., jest obowiązek pozwanego zatrudniania
powoda jako pracownika, czyli dopuszczenia do pracy (por. wyrok Sądu Najwyższe-
go z dnia 10 września 1997 r., I PKN 233/97, OSNAPiUS 1998 nr 12, poz. 355).
Mimo więc zachowań pozwanego rozumianych przez Sąd drugiej instancji jako roz-
wiązanie umowy przez niedopuszczenie powoda do pracy, jego powództwo o ustale-
nie stosunku pracy, dopuszczenie do jej wykonywania i wynagrodzenie za czas po-
zostawania bez pracy miało podstawę faktyczną i prawną.
W konsekwencji kasację, jako usprawiedliwioną należało uwzględnić, jak w
sentencji (art. 39315
§ 1 k.p.c.).
========================================