Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE Z DNIA 20 STYCZNIA 2005 R.
I KZP 31/04
Zbycie rzeczy zajętej w postępowaniu egzekucyjnym, prowadzonym
na podstawie Kodeksu postępowania cywilnego, może wyczerpywać zna-
miona przestępstwa określonego w art. 300 § 2 k.k. – mimo przewidzianej
w art. 848 k.p.c. możliwości kontynuowania postępowania egzekucyjnego
przeciwko nabywcy rzeczy – o ile zaistnieje skutek w postaci udaremnienia
lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela.
Przewodniczący: sędzia SN M. Sokołowski.
Sędziowie SN: E. Strużyna, J. Żywolewska-Ławniczak
(sprawozdawca)
Prokurator Prokuratury Krajowej: A. Herzog.
Sąd Najwyższy w sprawie Krzysztofa K., po rozpoznaniu, przedsta-
wionego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Rejonowy w S., posta-
nowieniem z dnia 28 września 2004 r., zagadnienia prawnego wymagają-
cego zasadniczej wykładni ustawy:
„1. Czy wskazana w art. 300 § 2 k.k. przesłanka zbycia przez dłużnika
składników swojego majątku odnosi się również do majątku zajętego?
2. Jeżeli tak, to czy w takim wypadku sąd karny powinien badać wskazaną
w art. 848 k.p.c. in fine przesłankę ochrony nabywcy działającego w dobrej
wierze?”
p o s t a n o w i ł odmówić podjęcia uchwały.
2
U Z A S A D N I E N I E
Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawne zostały
sformułowane na tle następującej sytuacji procesowej:
Prokurator Rejonowy w S., postanowieniem z dnia 30 kwietnia
2004r., umorzył na podstawie art. 17 §1 pkt 2 k.p.k. śledztwo przeciwko
Krzysztofowi K., podejrzanemu o to, że w dniu 7 listopada 2003 r. w S.
przez zbycie naczepy TCPC – 34 Netam Fruefauf, zajętej w dniu 23 lipca
2003 r. przez Komornika Sądu Rejonowego w S. w wykonaniu tytułu egze-
kucyjnego – wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 16 maja 2003 r., uda-
remnił zaspokojenie swego wierzyciela Tomasza C., prowadzącego dzia-
łalność gospodarczą pod firmą Grupa Inwestycyjno Kapitałowa, na kwotę
17 481,91 zł to jest o czyn z art. 300 § 2 k.k. – uznając, iż czyn podejrza-
nego nie zawiera znamion czynu zabronionego. Z uzasadnienia postano-
wienia wynika, że przesłanką tej decyzji był brak podstaw przypisania po-
dejrzanemu umyślności w formie zamiaru bezpośredniego.
Postanowienie to zaskarżył pełnomocnik pokrzywdzonego Tadeusza
C., zarzucając na podstawie art. 438 pkt 3 k.p.k. „błąd w ustaleniach fak-
tycznych przyjętych za podstawę tejże decyzji procesowej, a w rezultacie
umorzenie postępowania” oraz na podstawie art. 438 pkt 1 k.p.k. „rażące
naruszenie prawa materialnego, a zwłaszcza art. 300 § 2 k.k. oraz art. 284
§ 2 k.k. przez brak ustalenia, że działania oskarżonego wypełniają znamio-
na przestępstw w przepisach tych opisanych”.
Rozpoznając to zażalenie Sąd Rejonowy w S. uznał, że wyłoniły się
zagadnienia prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy i postano-
wieniem z dnia 28 września 2004 r. przedstawił Sądowi Najwyższemu py-
tania prawne przytoczone w części wstępnej niniejszego postanowienia.
3
W uzasadnieniu przedstawionych pytań Sąd Rejonowy wskazał, iż
„art. 300 § 2 k.k. przewiduje dość skomplikowany system działań, które
miałyby urzeczywistnić wszystkie opisane tam przesłanki”, przy czym
stwierdzając, iż podejrzany dokonał zbycia mienia zajętego – podniósł wąt-
pliwość czy „ta postać czynności wykonawczej dotyczy obu rodzajów wy-
mienionego w tym przepisie mienia, a mianowicie zarówno zajętego jak i
zagrożonego zajęciem”.
Wątpliwość tę Sąd Rejonowy wywiódł z treści art. 848 k.p.c., który
stanowi o braku wpływu rozporządzenia ruchomością po dokonaniu zajęcia
na dalszy przebieg postępowania egzekucyjnego oraz wsparł poglądem
wyrażonym w piśmiennictwie, jakoby ta regulacja ograniczała faktycznie
odpowiedzialność karną dłużnika za przestępstwo z art. 300 § 2 k.k. – do
zbywania rzeczy zagrożonych zajęciem (R. Zawłocki: Przestępstwa prze-
ciwko wierzycielom, Rozdział XXXVI Kodeksu karnego art. 300-302, Ko-
mentarz, Warszawa 2001, s. 75).
W dalszej części uzasadnienia Sąd Rejonowy wskazał na potrzebę
dokonania wykładni wzajemnych relacji między zakresem odpowiedzialno-
ści karnej dłużnika, unormowanym w art. 300 § 2 k.k., a systemem prawa
cywilnego, z uwzględnieniem wpływu ewentualnych ustaleń dokonywanych
w toku procesów cywilnych – związanych z postępowaniem egzekucyjnym
– na bieg i wynik postępowania karnego.
Prokurator Prokuratury Krajowej wystąpił z wnioskiem o odmowę
podjęcia uchwały, stwierdzając, że taka decyzja uzasadniona jest wtedy,
gdy chodzi o zagadnienie prawne nie budzące poważnej wątpliwości, jed-
noznacznie unormowane w ustawie. Podniósł przy tym, że wątpliwość wy-
rażona przez Sąd Rejonowy w S. ma charakter pozorny, gdyż trafnie do-
strzeżony przez tenże sąd skutkowy charakter przestępstwa z art. 300 § 2
k.k., pozwala na jednoznaczne ustalenie istnienia bądź braku jego zna-
4
mion w zachowaniu dłużnika, z uwzględnieniem, w miarę potrzeby, treści
art. 848 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Do warunków dopuszczalności pytań prawnych , kierowanych w myśl
art. 441 § 1 k.p.k. do Sądu Najwyższego, należą przede wszystkim: rze-
czywiste wystąpienie zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej
wykładni ustawy oraz związek między ustaleniami faktycznymi a treścią
pytania.
W sprawie niniejszej, zdaniem Sądu Najwyższego, żaden z tych wa-
runków nie został spełniony.
I tak, pytanie pierwsze – jak trafnie stwierdził w swoim wniosku Pro-
kurator Krajowy – wskazuje na wątpliwość pozorną, podczas gdy treść
ustawy co do podnoszonej kwestii jest jasna i w najmniejszym stopniu wąt-
pliwości tej nie uzasadnia.
Trafna jest konstatacja Sądu Rejonowego, co do złożonego charakte-
ru znamion przestępstwa opisanego w art. 300 § 2 k.k., interpretacja któ-
rych wywołała liczne judykaty Sądu Najwyższego, wzbudzające zaintere-
sowanie piśmiennictwa, w części aprobowane, ale także oceniane krytycz-
nie.
Sąd Najwyższy wypowiadał się, między innymi, co do materialnego
charakteru przestępstwa z art. 300 § 2 k.k., zaliczając do jego znamion
skutek w postaci udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela
(zob. postanowienie z dnia 4 listopada 2002 r., III KK 283/02, OSNKW
2003, z. 3-4, poz. 34), przy czym pogląd ten jest także dominujący w pi-
śmiennictwie.
Rozbieżne pozostają natomiast stanowiska co do zasięgu ochrony
prawnokarnej przed przestępstwami na szkodę wierzyciela. Sąd Najwyższy
opowiedział się za brakiem podstaw do ograniczenia zakresu kryminalizacji
do udaremniania lub uszczuplania zaspokojenia wierzytelności wynikają-
5
cych tylko ze stosunku prawnego, którego jedną ze stron jest podmiot obro-
tu gospodarczego (zob. uchwała z dnia 26 listopada 2003 r., I KZP 32/03,
OSNKW 2004, z. 1, poz. 3). Pogląd ten jest aprobowany przez część
przedstawicieli doktryny (zob. aprobująca glosa O. Górniok, OSP 2004 nr
7-8, s. 443-445), natomiast inni autorzy opowiadają się za zakresem
ochrony w granicach obrotu gospodarczego. (zob. krytyczna glosa R. Zaw-
łockiego, Mon. Prawn. 2004 nr 14, s. 664-668).
Jednakże te wątpliwości i spory co do właściwego odczytania treści
art. 300 § 2 k.k. w najmniejszej mierze nie dotyczyły problemu podniesio-
nego w pierwszym z przedstawionych Sądowi Najwyższemu pytań.
Zarówno w orzecznictwie Sądu Najwyższego, jak i w piśmiennictwie
nie pojawiły się bowiem wątpliwości co do tego czy przedmiotem znamion
czynnościowych opisanych w analizowanym przepisie – to jest usuwania,
ukrywania, zbywania, darowania, niszczenia, rzeczywistego lub pozornego
obciążania oraz uszkadzania – mogą być zajęte składniki majątku sprawcy,
czy też jedynie zagrożone zajęciem, jako że jednoznaczne sformułowanie
przepisu nie daje do tego najmniejszych podstaw.
Komentatorzy rozdziału XXXVI Kodeksu karnego analizując stronę
przedmiotową przestępstwa z art. 300 § 2 k.k. nie poddają w wątpliwość
jednoznacznej treści tego znamienia określanego jako „okoliczność modal-
na” (zob. R. Zawłocki: op.cit s. 72), „przedmiot znamion czynnościowych”
(zob. także R. Zawłocki w: Komentarz do Kodeksu Karnego pod red. A.
Wąska, Warszawa 2005, s. 1262-1263) czy też „przedmiot bezpośredniego
działania” (zob. J. Majewski w: K. Buchała, A. Zoll: Kodeks Karny. Część
szczególna, Komentarz, t. III, Kraków 1999 s. 384-86), a także „przedmiot
wykonawczy przestępstwa” (zob. M. Wiśniewski: Prawnokarna ochrona
wierzytelności majątkowych uczestników obrotu gospodarczego, Kraków
2000, s. 52). J. Majewski podkreśla przy tym, że „odmiennie aniżeli w wy-
padku przestępstw określonych w art. 300 § 1 i 3 k.k., przedmiotem oddzia-
6
ływania sprawcy przestępstwa określonego w art. 300 § 2 k.k. nie może
być każdy składnik jego majątku, ale jedynie składnik „zajęty lub zagrożony
zajęciem” (zob. op.cit. s. 386 t. 59).
Przyczyna owego braku wątpliwości jest zdaniem Sądu Najwyższego
oczywista – przepis art. 300 § 2 k.k. w tej kwestii sformułowany jest jasno i
nie nastręcza żadnych trudności interpretacyjnych. Wątpliwości Sądu Re-
jonowego, jak trafnie podnosi wniosek Prokuratora Krajowego, mają więc
źródło nie w trudnościach interpretacyjnych znamienia „składniki swego
majątku zajęte”, lecz w niezrozumieniu istoty przestępstwa z art. 300 § 2
k.k. Dla ich usunięcia wystarczająca byłaby lektura całości cytowanej w
uzasadnieniu pytania prawnego pracy R. Zawłockiego, z której sąd formu-
łujący pytanie wybrał jedną tezę, odczytując ją w oderwaniu od całości re-
gulacji z art. 300 § 2 k.k. oraz poglądów prezentowanych przez autora.
Skorzystanie z całości komentarza do art. 300 § 2 k.k., zawartego tak w
cytowanej pracy, jak i w pozostałych wyżej wskazanych komentarzach do
rozdziału XXXVI Kodeksu karnego, pozwoliłoby na właściwe odczytanie
znaczenia regulacji zawartej w art. 848 k.p.c. dla wykładni przedmiotowych
znamion analizowanego przestępstwa oraz uwzględnienie pełnego zakresu
znaczeniowego pojęcia „zajęcie”.
„Zajęcie” oznacza wszak decyzję właściwego organu, mocą której
następuje odebranie jakiemuś podmiotowi swobody w rozporządzaniu
przysługującym mu, określonym prawem majątkowym. Zatem, poza insty-
tucją procesową postępowania egzekucyjnego toczącego się na podstawie
przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, ustawy o postępowaniu eg-
zekucyjnym w administracji czy środkami przymusu stosowanymi na pod-
stawie przepisów Kodeksu postępowania karnego – art. 295, Kodeksu kar-
nego skarbowego – art. 169, pojęcie to odnosi się także do takich czynno-
ści, jak położenie na czymś aresztu, zatrzymanie chwilowe, zarekwirowa-
nie, wzięcie w posiadanie, oddanie na przechowanie osobie godnej zaufa-
7
nia wydanych lub znalezionych w toku przeszukania przedmiotów mogą-
cych stanowić dowody w sprawie (zob. wyrok SN z dnia 15 czerwca 2004r.,
II KK 38/03, OSNKW 2004, z. 7-8, poz. 76). Uwzględnienie takiego zakresu
znaczeniowego pojęcia „zajęcie”, nawet bez dalszej analizy, wskazuje na
wadliwość rozumowania, wyprowadzającego z treści art. 848 k.p.c. wątpli-
wość co do znamienia „mienia zajętego”, jeśli się zważy, że przepis ten do-
tyczy braku wpływu rozporządzenia przez dłużnika zajętą rzeczą w postę-
powaniu egzekucyjnym, które może być prowadzone przeciwko nabywcy,
lecz nie dotyczy innych, wyżej przytoczonych, postaci tego pojęcia.
Nieuzasadnione wątpliwości Sądu Rejonowego wyrażone w pierw-
szym pytaniu, a także treść pytania drugiego, mające po części swoje źró-
dło w wybiórczej lekturze komentarza, są także następstwem niewykorzy-
stania w analizie znamion strony przedmiotowej przestępstwa z art. 300 § 2
k.k., jego trafnie wskazanego skutkowego charakteru.
W aspekcie tego charakteru analizowanego przestępstwa treść nor-
my art. 848 k.p.c. może mieć istotne znaczenie dla odpowiedzialności
sprawcy, co nie oznacza, iżby prowadziło to do zmiany treści analizowane-
go przepisu.
Jednakże – skoro dla kompletności znamion przestępstwa z art. 300
§ 2 k.k. niezbędne jest spowodowanie objętego umyślnością skutku w po-
staci „udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia swego wierzyciela” – to
oczywistym jest, że w sytuacji możliwości kontynuowania skutecznej egze-
kucji wierzytelności w stosunku do nabywcy „mienia zajętego” skutek może
nie zaistnieć, powodując brak podstaw do przypisania przestępstwa spraw-
cy, który zrealizował swoim działaniem pozostałe jego znamiona.
Na taki właśnie, istotny wpływ regulacji z art. 848 k.p.c., ograniczają-
cy odpowiedzialność karną z rozważanego przepisu dłużnika, który zbył
mienie zajęte w postępowaniu egzekucyjnym wskazuje R. Zawłocki w
bezkrytycznie odczytanej przez Sąd Rejonowy tezie, a myśl w niej zawartą
8
uogólnił Sąd Najwyższy, stwierdzając w wyroku z dnia 27 lutego 2002 r., V
KKN 83/00, Lex nr 53056: „Jeżeli czynność rozporządzająca majątkiem
dłużnika (zajętym lub zagrożonym zajęciem) nie miała realnego wpływu na
zaspokojenie wierzyciela, to wobec braku skutku w postaci udaremnienia
zaspokojenia wierzyciela nie doszło do popełnienia przestępstwa z art. 300
§ 2 k.k”.
W ocenie Sądu Najwyższego nie ma najmniejszych podstaw – tak
procesowych, jak i faktycznych – do dalszego analizowania wszelkich moż-
liwych sytuacji, jakie mogą powstać w ramach przestępczego utrudniania
egzekucji wierzytelności w związku z regulacjami zawartymi w przepisach
procedury cywilnej, a w ich liczbie dobrej wiary nabywcy mienia zajętego,
gdyż problem ten nie pojawił się w okolicznościach faktycznych sprawy, w
której sformułowane zostało drugie z przedstawionych Sądowi Najwyższe-
mu pytań prawnych. Wprawdzie uzasadnienie pytania prawnego pozwala
na przyjęcie, że sąd formułujący pytanie zakłada, iż doszło do zbycia ru-
chomości zajętej, jednakże treść uzasadnienia poddanego kontroli odwo-
ławczej postanowienia Prokuratora Rejonowego w S. wskazuje na potrze-
bę skupienia się na zagadnieniach strony podmiotowej zachowania podej-
rzanego, które pozostają poza zakresem problematyki zawartej w przed-
stawionych pytaniach prawnych.
Nie jest też możliwe spełnienie oczekiwań sądu formułującego pyta-
nia, co do dokonania w ramach instytucji pytań prawnych wszechstronnej
analizy możliwych związków systemu prawa cywilnego i prawa karnego w
płaszczyźnie odpowiedzialności karnej za przestępstwo z art. 300 § 2 k.k.,
choć związek ten, tak w odniesieniu do analizowanego przestępstwa, jak i
do większości przestępstw uregulowanych w rozdziale XXXVI Kodeksu
karnego jest niewątpliwie istotny.
Z wyżej przytoczonych względów Sąd Najwyższy odmówił podjęcia
uchwały.