Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 29 listopada 2005 r.
II PK 99/05
Odsetki od wynagrodzenia za dyżury lekarskie pełnione przed dniem 20
maja 1999 r. należą się najwcześniej od daty ogłoszenia wyroku Trybunału Kon-
stytucyjnego z dnia 17 maja 1999 r., P 6/98 (Dz.U. Nr 45, poz. 458).
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Beata Gudowska (spra-
wozdawca), Zbigniew Hajn.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 29 listopada 2005 r.
sprawy z powództwa Anny M. i Wiesławy D. przeciwko Zespołowi Opieki Zdrowotnej
w G. o wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych, na skutek kasacji po-
wódki Anny M. od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 2 września 2004
r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w punkcie II w stosunku do Anny M., co do wy-
równania wynagrodzenia za pracę świadczoną w listopadzie 1996 r. i przekazał
sprawę Sądowi Apelacyjnemu we Wrocławiu do ponownego rozpoznania w tym za-
kresie i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego, a dalej idącą kasację od-
dalił.
U z a s a d n i e n i e
W pozwie z dnia 16 grudnia 1999 r. Anna M. domagała się zasądzenia od Ze-
społu Opieki Zdrowotnej w G. wyrównania wynagrodzenia za dyżury lekarskie za
nieprzedawniony okres od dnia 1 października 1996 r. do dnia 19 maja 1999 r. w
ostatecznie sprecyzowanej kwocie 41.006,97 zł, uwzględniającej należność główną
oraz 17.735,85 zł tytułem skapitalizowanych odsetek za opóźnienia w wypłacie na-
leżnego wynagrodzenia w każdym miesiącu, łącznie kwoty 58.743, 52 zł z ustawo-
wymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu.
W odpowiedzi na pozew, w którym żądanie określone zostało na kwotę
45.544,17 zł za 6.208 godzin nadliczbowych „wraz ze skapitalizowanymi odsetkami
2
za zwłokę”, pozwany Zakład Opieki Zdrowotnej przyznał podniesiony w pozwie fakt
niedopłaty wynagrodzenia i uznał wyliczenie należności za prawidłowe, z zastrzeże-
niem, że nie odpowiada za zobowiązania sprzed dnia 1 stycznia 1999 r., kiedy nie
prowadził samodzielnej gospodarki finansowej, co ograniczałoby pretensję wobec
niego do kwoty 5.199 zł. Wniósł o oddalenie powództwa, podnosząc, że nie naruszył
prawa przez wypłacanie powódce do dnia 20 maja 1999 r. wynagrodzenia w wyso-
kości zgodnej z obowiązującym wówczas rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 27
grudnia 1974 r. w sprawie niektórych obowiązków i uprawnień pracowników zatrud-
nionych w zakładach służby zdrowia (Dz.U. Nr 51, poz. 326 ze zm.). Po stwierdzeniu
niezgodności z Konstytucją § 11 i 12 tego rozporządzenia (orzeczenie Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 17 maja 1999 r., P 6/98, Dz.U. Nr 45, poz. 458 z dnia 20
maja 1999 r.), od czerwca 1999 r. podjął wypłatę wynagrodzenia w kwotach
uwzględniających wyższe stawki za godziny nadliczbowe. W odniesieniu do żąda-
nych odsetek podniósł, że należą się dopiero od dnia 23 stycznia 2001 r., gdyż wów-
czas Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów III ZP 30/00 (OSNAPiUS
2001 nr 23, poz. 685) stwierdził, że „wyrok Trybunału Konstytucyjnego ma moc rów-
nież za okres poprzedzający jego ogłoszenie”.
Wyrokiem z dnia 27 lutego 2004 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Legnicy zasądził od strony pozwanej na rzecz powódki kwotę
25.607,72 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 16 grudnia 1999 r. do dnia zapłaty, a
w pozostałym zakresie powództwo oddalił. Wziął pod uwagę, że powódka była za-
trudniona u strony pozwanej na stanowisku lekarza anestezjologa od 1972 r. Praco-
wała w godzinach od 700
do 1400
, a poza tym pełniła 16 i 24-godzinne dyżury lekar-
skie na oddziale anestezjologicznym i intensywnej terapii Szpitala Miejskiego w G.,
przeciętnie 6-7 razy, a w okresie urlopowym 10 razy w miesiącu. Dyżury kończyły się
o godzinie 700
, lecz do godziny 1400
powódka pozostawała jeszcze w pracy. Wyna-
grodzenie za pełnione dyżury było wyliczane i wypłacane na podstawie grafików i
raportów lekarskich i za okres objęty pozwem uzyskała za nie kwotę 73.800,49 zł
brutto. Zadłużenie z tytułu zaniżonego wynagrodzenia za dyżury lekarskie wyniosło
36.582.74 zł, z uwzględnieniem wypłaconych dodatków za ciągłość pracy po zakoń-
czonym dyżurze. Zasądzając na podstawie art. 128, 133 § 1 i 144 k.p. kwotę
25.607,72 zł, Sąd uwzględnił rzeczywisty efektywny czas pracy podczas pełnionych
dyżurów i określił należność na 70% wynagrodzenia wyliczonego za wszystkie go-
dziny nadliczbowe. Powołując się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia
3
2003 r., III PZP 23/02 (OSNAPiUS 2003 nr 13, poz. 304), odsetki ustawowe za czas
opóźnienia zasądził na podstawie art. 455 i 481 § 1 k.c. od daty wezwania do za-
płaty, za którą przyjął datę doręczenia pozwu (16 grudnia 1999 r.).
W apelacji opartej na zarzucie naruszenia art. 481 § 1 i art. 455 k.c. w związku
z art. 300 k.p. i art. 85 k.p. powódka domagała się zasądzenia 12.415,09 zł tytułem
ustawowych odsetek od wyrównanych wynagrodzeń za pełnione dyżury od poszcze-
gólnych terminów płatności od dnia 16 grudnia 1999 r., podnosząc, że ustalenie wiel-
kości wyrównania wynagrodzenia za dyżury możliwe było także przed ogłoszeniem
wyroku Trybunału Konstytucyjnego, gdyż sąd mógł samodzielnie pominąć niekon-
stytucyjne przepisy rozporządzenia z dnia 27 grudnia 1974 r., zwłaszcza gdy nie-
zgodność jego przepisów z Konstytucją była sygnalizowana w postanowieniu Trybu-
nału Konstytucyjnego z dnia 21 września 1988 r., S 11/88. Akcentując terminowy
charakter roszczenia o wynagrodzenie, którego zapłata powinna nastąpić nie później
niż dziesiątego dnia następnego miesiąca kalendarzowego, skarżąca wyraziła zapa-
trywanie, że wymagalność należnego wynagrodzenia nie ma związku z pewnością
co do określenia jego wysokości. Gdyby tak było, to wymagalne stawałyby się tylko
należności prawidłowo wyliczone i przedawniałyby się dopiero od chwili takiego wyli-
czenia.
Wskazując na naruszenie art. 233 k.p.c. podniosła, że powództwo zostało
uznane co do wysokości obejmującej wyrażone w pozwie roszczenie główne i ska-
pitalizowane odsetki, wobec czego Sąd zbędnie dokonywał ustaleń co do należnej
powódkom kwoty wynagrodzenia i nie mógł, przyjmując zasadność powództwa, za-
sądzić mniej niż 70% żądanej kwoty 41.006,96 zł (po ograniczeniu roszczenia o
4.573,21 zł), czyli 28.704,87 zł. Różnica wyniosła 3.097,15 zł. Powódka nie zaak-
ceptowała wyliczonej przez biegłego należności w kwocie 36,582,47 zł przed reduk-
cją do 70%. Wnosiła także o zasądzenie nieprzedawnionego wynagrodzenia za dy-
żury w listopadzie 1996 r., wymagalnego w dniu 15 grudnia 1996 r., które zostało
pominięte w opinii biegłego i nieocenione w uzasadnieniu orzeczenia Sądu pierwszej
instancji.
Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wyrokiem z dnia 2 września 2004 r. zmienił za-
skarżony wyrok w części oddalającej powództwo w ten sposób, że zasądził od strony
pozwanej na rzecz powódki ustawowe odsetki w kwocie 25.607,72 zł za okres od 28
maja 1999 r. do dnia 15 listopada 1999 r. oraz odsetki od tych odsetek, poczynając
od dnia 16 listopada 1999 r.; w pozostałym zakresie apelację oddalił. Sąd drugiej
4
instancji przejął ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego, lecz nie podzielił dokonanej
przez ten Sąd oceny prawnej. Stwierdził, że roszczenie o wypłatę wynagrodzenia,
także za dyżury zakładowe, jest roszczeniem terminowym, co przesądza art. 85 § 2
k.p. Jeżeli nastąpi opóźnienie w wypłacie wynagrodzenia, która ma być dokonana w
terminie określonym w art. 86 k.p., to zgodnie z art. 481 § 1 k.c., stosowanym przez
art. 300 k.p., należą się odsetki. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, powódka nabyła
prawo do domagania się odsetek od kwot wyrównania wynagrodzenia dopiero jed-
nak od dnia publikacji wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 maja 1999 r.,
która nastąpiła w dniu 20 maja 1999 r. Do tego czasu pracodawca, który wypłacał jej
dodatkowe wynagrodzenie za dyżury zakładowe zgodnie z § 11 i 12 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 29 grudnia 1974 r., nie popadł w opóźnienie w rozumieniu art.
481 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p. Przyjęcie dnia 20 maja 1999 r. jako początko-
wej daty wymagalności roszczenia o odsetki wynika z art. 190 ust. 3 Konstytucji,
zgodnie z którym orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wchodzi w życie z dniem
ogłoszenia; od tej chwili jest ostateczne i ma moc powszechnie obowiązującą (art.
190 ust. 1 Konstytucji), a także pozostaje w zgodzie z zasadą równości obywateli
wobec prawa (art. 32 Konstytucji). Biorąc pod uwagę czas niezbędny do zapoznania
się strony pozwanej z treścią orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, zasądził od-
setki od dnia 28 maja 1999 r. Za nieuzasadniony Sąd uznał zarzut nieuwzględnienia
uznania roszczenia przez pozwanego, podnosząc, że w odpowiedzi na pozew przy-
znał on jedynie prawdziwość podstawy prawnej roszczenia. Uznanie powództwa nie
obejmowało jego wysokości. Nie podzielił zarzutów odnoszonych do opinii biegłego
wyliczającego należność za dyżury i zważył, że Sąd pierwszej instancji przyjął jego
wyliczenia przy uwzględnieniu wysokości wynagrodzenia za dyżury pełnione w so-
boty.
Kasacja powódki, skierowana przeciwko oddaleniu jej roszczeń do kwoty
12.978,13 zł, została wywiedziona na podstawie naruszenia art. 190 ust. 1-3 Kon-
stytucji, w ramach której skarżąca kwestionowała przyjęcie wymagalności roszczenia
o zapłatę odsetek od wyrównanego wynagrodzenia od dnia 20 maja 1999 r., tj. od
daty ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego oraz uznanie, że wyrażone w art.
7 i 32 Konstytucji zasady równości wobec prawa i zaufania obywateli wobec państwa
sprzeciwiają się przyznaniu odsetek za czas sprzed tej daty. Wskazała także nieza-
stosowanie art. 481 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p. jako prawnej podstawy
uwzględnienia żądania odsetek za okres od dnia 16 grudnia 1999 r., naruszające
5
zasadę poszanowania mienia i godziwości wynagrodzenia wyrażoną w art. 1 Proto-
kołu 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz.U. z
1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.). Podnosząc ponadto obrazę art. 233 k.p.c., przez po-
minięcie oświadczenia strony pozwanej o uznaniu powództwa co do wysokości oraz
art. 328 § 2 k.p.c., przez nieodniesienie się w uzasadnieniu wyroku do roszczenia o
wynagrodzenie za pracę świadczoną w listopadzie 1996 r. (wraz z odsetkami) po-
wódka wniosła albo o uchylenie wyroku w tej części i przekazanie sprawy do ponow-
nego rozpoznania albo o jego zmianę w części zaskarżonej i zasądzenie od strony
pozwanej na jej rzecz kwoty 12.978,13 zł. z ustawowymi odsetkami od dnia 16 grud-
nia 1999 r. do dnia zapłaty.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pogląd, że przepisów § 11 i § 12 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27
grudnia 1974 r. w sprawie niektórych obowiązków i uprawnień pracowników zatrud-
nionych w zakładach służby zdrowia nie stosuje się do stanów faktycznych sprzed
dnia 20 maja 1999 r., tj. sprzed daty opublikowania wyroku Trybunału Konstytucyjne-
go z dnia 17 maja 1999 r. uznającego te przepisy za sprzeczne z art. 66 ust. 2 Kon-
stytucji oraz z art. 128 i art. 298 k.p., jest jednolity i utrwalony w orzecznictwie Sądu
Najwyższego (por. postanowienie z dnia 7 grudnia 2000 r., III ZP 27/00, OSNAPiUS
2001 nr 10, poz. 331 oraz uchwałę z dnia 23 stycznia 2001 r., III ZP 30/00,
OSNAPiUS 2001 nr 23, poz. 685). Uzasadnia on zatem wyliczenie należności za
dyżury lekarskie zgodnie z przepisami Kodeksu pracy za cały nieprzedawniony
okres. Według art. 144 k.p. czasu dyżuru pełnionego przez pracownika poza nor-
malnymi godzinami pracy w zakładzie pracy lub innym miejscu wyznaczonym przez
pracodawcę nie wlicza się do czasu pracy, jeżeli podczas dyżuru pracownik nie wy-
konywał pracy, przy czym pracownikowi przysługuje czas wolny od pracy w wymiarze
odpowiadającym długości dyżuru, a w razie braku możliwości udzielenia czasu wol-
nego - wynagrodzenie wynikające z osobistego zaszeregowania. Jeżeli natomiast w
czasie dyżuru pracownik wykonywał pracę, czas ten wlicza się do czasu pracy ze
wszystkimi tego konsekwencjami w zakresie ekwiwalentu za pracę w godzinach nad-
liczbowych (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia 2002 r., I PKN
668/01, OSNP 2004 nr 3, poz. 47 i wyrok z dnia 7 sierpnia 2001 r., I PKN 730/00,
OSNAPiUS 2002 nr 6, poz. 141).
6
Kwestię sporną w niniejszej sprawie stanowiły odsetki od tak wyliczonego wy-
nagrodzenia za pełnione dyżury. Sąd Najwyższy odniósł się do tego zagadnienia w
uchwale z dnia 10 stycznia 2003 r., III PZP 23/02 (OSNP 2003 nr 13, poz. 304),
stwierdzając, że odsetki od świadczenia pracodawcy z tytułu wyrównania wynagro-
dzenia lekarza za pełnienie dyżurów zakładowych w okresie przed ogłoszeniem
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 maja 1999 r. należą się za czas opóź-
nienia, liczony od wezwania dłużnika do zapłaty określonej kwoty. Z poglądem tym
polemizował Sąd Apelacyjny, wydając korzystne dla powódki orzeczenie, uwzględ-
niające wszelkie okoliczności związane możliwością przypisania pracodawcy opóź-
nienia w świadczeniu należnego co do wysokości wynagrodzenia. Sąd Apelacyjny
trafnie podniósł, że pracodawca, który wypłacał dodatkowe wynagrodzenie za dyżury
lekarskie (zakładowe) zgodnie z § 11 i 12 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29
grudnia 1974 r. nie popadł w opóźnienie w rozumieniu art. 481 § 1 k.c. w związku z
art. 300 k.p.
Pogląd Sądu Apelacyjnego należy zaaprobować, w związku z czym podnie-
sionych w kasacji argumentów, że publikacja orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego
nie stanowiła istotnej cezury domagania się roszczeń akcesoryjnych wobec wyna-
grodzenia za pracę, nie można uznać za trafne. Zasadnicze znaczenie ma tu stwier-
dzenie, że roszczenie o zapłatę odsetek za opóźnienie ma względem roszczenia za-
sadniczego charakter akcesoryjny i nie stanowi części składowej roszczenia główne-
go; jest roszczeniem innym niż roszczenie o wypłatę wynagrodzenia wynikającego
umowy o pracę i opiera się na odrębnym stanie faktycznym oraz odrębnej podstawie
materialnoprawnej. O należności odsetek decyduje treść art. 481 § 1 k.c.; należą się
one bez względu na szkodę poniesioną przez wierzyciela i bez względu na zawinie-
nie okoliczności opóźnienia przez dłużnika.
Roszczenie o wynagrodzenia za pracę - jak celnie przyjął Sąd Apelacyjny -
jest roszczeniem terminowym, co przesądza art. 85 § 2 k.p. Jeżeli nastąpi opóźnienie
w wypłacie wynagrodzenia, która ma być dokonana w terminie określonym w art. 86
k.p., to na podstawie art. 481 § 1 k.c., stosowanym przez art. 300 k.p., należą się
odsetki. Rzecz jednak w tym, czy wynagrodzenie za dyżury lekarskie było wymagal-
ne w zasądzonej zaskarżonym wyrokiem kwocie już z upływem terminu, o którym
mowa w art. 85 § 2 k.p. (czy dopiero z chwilą publikacji wyroku Trybunału Konstytu-
cyjnego z dnia 17 maja 1999 roku). Na to pytanie trzeba odpowiedzieć przecząco,
gdyż wymagalność obejmowała tylko kwoty wynikające z postanowień § 11 i § 12
7
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r. w sprawie niektórych obo-
wiązków i uprawnień pracowników zatrudnionych w zakładach służby zdrowia; pra-
codawca, który obliczał to wynagrodzenie, stosując przepisy rozporządzenia, nie po-
padał w opóźnienie.
Nie ma racji skarżąca twierdząc, że pracodawca mógł oceniać konstytucyj-
ność rozporządzenia Rady Ministrów lub poszczególnych jego postanowień i - od-
mawiając ich stosowania - wypłacać wynagrodzenie za dyżury zakładowe jak za go-
dziny nadliczbowe, zgodnie z Kodeksem pracy, gdyż pomija, że kompetencja ta
przysługuje tylko sądom. Rację ma tylko, gdy twierdzi, że z roszczeniem o wynagro-
dzenie z wysokości zgodnej z art. 128, 133 § 1 i art. 144 k.p. można było wystąpić do
sądu jeszcze przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał, gdyż sąd będąc władny do
oceny konstytucyjności norm podustawowych, mógł orzec o przyznaniu należności
pracowniczych wprost na podstawie norm wyższego rzędu (por. np. orzeczenie Sądu
Najwyższego z dnia 27 czerwca 1957 r., 3 CR 702/56, OSN 1958 nr III, poz. 79 oraz
wyrok z dnia 7 marca 2003 r., III RN 33/02, OSNP 2004 nr 7, poz. 111). Jeżeli więc
powódka nie wystąpiła przed dniem 20 maja 1999 r. i nie poddała kontroli sądowej
konstytucyjności przepisów regulujących wysokość jej wynagrodzenia z tytułu pełnie-
nia dyżurów zakładowych, mimo że już w 1988 r. Trybunał Konstytucyjny sygnalizo-
wał niezgodność z Konstytucją przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27
grudnia 1974 roku (por. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21 wrze-
śnia 1988 r., S 11/88, niepublikowane), to najwcześniejszą datą, od której mogła do-
magać się odsetek, był dzień ogłoszenia orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z
dnia 17 maja 1999 r.
Jakkolwiek więc nie może ulegać wątpliwości, że roszczenie o wypłatę wyna-
grodzenia powstawało w ostatnim dniu pracy w miesiącu, za które miało zostać wy-
płacone, to tylko w wysokości zgodnej przepisami obowiązującymi przed dniem 20
maja 1999 r. i jeżeli pracodawca świadczył je w wysokości zgodnej z § 11 i 12 rozpo-
rządzenia z dnia 27 grudnia 197 r., nie popadał w opóźnienie co do kwot wyższych,
wynikających z zasad ustalania wynagrodzenia za godziny nadliczbowe według Ko-
deksu pracy. Dlatego odsetki od wyrównania wynagrodzenia za dyżury lekarskie peł-
nione przed ogłoszeniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 maja 1999 r.
należą się najwcześniej od daty jego ogłoszenia (20 maja 1999 r.).
Sąd Apelacyjny, przyjmując w zaskarżonym wyroku takie właśnie stanowisko,
nie naruszył ani art. 190 ust. 1 - 3 Konstytucji , ani jej art. 7. Przeciwnie, zasada za-
8
ufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa chroniła działania pra-
codawcy powódki. Nie doszło również do naruszenia art. 32 Konstytucji. Skarżąca
zaznaczyła, że odmienne traktowanie, jakiego doświadczyła w porównaniu z innymi
znanymi jej lekarzami domagającymi się wyrównania wynagrodzenia za pracę w
czasie dyżurów zakładowych, polegało na tym, iż już kilka lat temu uzyskali oni pra-
womocne wyroki zasądzające zaległe wynagrodzenia w pełnej wysokości, z odset-
kami za cały okres opóźnienia. Sytuacja ta nie oznacza nierównego traktowania
przez władze publiczne ani nie jest przejawem dyskryminacji, tak samo jak nie ma
różnicy w sytuacji pracowników, których pozwy o wynagrodzenie za dyżury zakłado-
we zostały prawomocnie oddalone na podstawie przepisów pozbawionych mocy
obowiązującej, i tych, którzy z roszczeniami nie występowali w przekonaniu (uzasad-
nionym wyrokami oddalającymi powództwa ich kolegów), że nie zostaną one
uwzględnione. Zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., przez pominięcie oświadczenia
pozwanego o uznaniu powództwa, niepowiązany z określonym żądaniem material-
nym lub procesowym uchyla się spod kontroli kasacyjnej. W omówionym zakresie
kasacja powódki okazała się bezzasadna, w związku z czym została oddalona (art.
39312
k.p.c.).
Uzasadniony okazał się natomiast zarzut obrazy art. 328 § 2 k.p.c. przez nie-
odniesienie się przez Sąd drugiej instancji w uzasadnieniu wyroku do roszczenia o
wynagrodzenie wraz z odsetkami za pracę świadczoną przez powódkę w listopadzie
1996 r. Rzeczywiście - co wynika z postanowienia o powołaniu biegłego - Sąd nie
brał pod uwagę objętych pozwem roszczeń o wynagrodzenie za dyżury pełnione w
tym miesiącu i nie wyjaśnił w uzasadnieniu wyroku powodu ich pomięcia. Z tej przy-
czyny Sąd Najwyższy uchylił wyrok w tej niewielkiej części i przekazał sprawę do po-
nownego rozpoznania (art. 39313
§ 1 k.p.c.).
========================================