Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 24 października 2006 r.
II PK 39/06
Zakaz prowadzenia działalności konkurencyjnej może odnosić się za-
równo do przedmiotu działalności faktycznie prowadzonej przez pracodawcę,
jak i do działalności zaplanowanej. Zakres zakazanych działań konkurencyj-
nych powinien być skonkretyzowany w umowie o zakazie konkurencji.
Przewodniczący SSN Beata Gudowska, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk,
Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 24 paź-
dziernika 2006 r. sprawy z powództwa „R.” Andrzeja R. Spółki Jawnej w W. prze-
ciwko Krzysztofowi M. o karę umowną i z powództwa wzajemnego Krzysztofa M.
przeciwko „R.” Andrzejowi R. Spółce Jawnej w W. na skutek skargi kasacyjnej strony
powodowej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Warszawie z dnia 20 lipca 2005 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Powód „R." Andrzej R. Spółka Jawna w W. wnosił o zasądzenie od pozwane-
go Krzysztofa M. kwoty 20.000 zł jako kary umownej z tytułu naruszenia zakazu kon-
kurencji po ustaniu stosunku pracy wraz należnymi odsetkami ustawowymi i kosz-
tami postępowania. Pozwany, domagając się oddalenia powództwa głównego, wy-
stąpił z pozwem wzajemnym, w którym żądał zasądzenia od pozwanego wzajem-
nego kwoty 3.888 zł tytułem odszkodowania za powstrzymywanie się od działalności
konkurencyjnej.
Wyrokiem z dnia 8 czerwca 2004 r. Sąd Rejonowy dla Warszawy Pragi-Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oddalił powództwo główne i zasądził od pozwane-
2
go wzajemnego (powoda głównego) na rzecz powoda wzajemnego (pozwanego
głównego) kwotę 1.458 zł tytułem odszkodowania za niepodejmowanie działalności
konkurencyjnej, z odsetkami ustawowymi od kwoty 486 zł kolejno od dnia 16 marca
2002 r., 16 kwietnia 2002 r. i 16 maja 2002 r. do dnia zapłaty, a w pozostałym zakre-
sie powództwo w części dotyczącej odsetek oddalił.
Sąd Rejonowy ustalił, że pozwany (powód wzajemny) został zatrudniony u
powoda (pozwanego wzajemnego) w dniu 25 sierpnia 2000 r. na stanowisku przed-
stawiciela handlowego, początkowo na okres próbny, a następnie na czas nieokre-
ślony. W tej samej dacie strony zawarły umowę o zakazie konkurencji, w której po-
stanowieniach określono definicje towarów konkurencyjnych i działalności konkuren-
cyjnej. W umowie postanowiono, że pracownik zobowiązuje się w czasie trwania
umowy o pracę do niepodejmowania działalności konkurencyjnej z interesami praco-
dawcy, a w szczególności do niepodejmowania zatrudnienia na podstawie umowy o
pracę lub innego stosunku prawnego w podmiotach konkurencyjnych dla pracodaw-
cy. Umowa przewidywała ponadto, że zakaz ten obowiązywać będzie również w
okresie 12 miesięcy od dnia rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy. Z tego ty-
tułu pracownik miał otrzymywać od pracodawcy odszkodowanie w wysokości 25%
średniego miesięcznego wynagrodzenia podstawowego z tytułu umowy o pracę,
otrzymywanego w okresie ostatnich 6 miesięcy. Na mocy zawartej między stronami
umowy pracownik zobowiązał się do powiadomienia pracodawcy o przyszłym miej-
scu pracy lub planowanym przedmiocie działalności gospodarczej. Naruszenie przez
pracownika postanowień klauzuli konkurencyjnej pociągało sankcję w postaci kary
umownej w wysokości 20.000 zł. Do obowiązków pozwanego (powoda wzajemnego)
należało odwiedzanie sklepów oraz jednej hurtowni, prezentowanie produktów i
przyjmowanie na nie zamówień. W dacie 14 kwietnia 2001 r. łączący strony stosunek
pracy został rozwiązany na mocy porozumienia stron z zachowaniem dwutygodnio-
wego okresu wypowiedzenia. W dacie 17 kwietnia 2001 r. pozwany (powód wzajem-
ny) zatrudniony został w SSL H.P. spółce z o.o. w W. na podstawie umowy o pracę
na takim samym stanowisku przedstawiciela handlowego. Po wezwaniu przez powo-
da (pozwanego wzajemnego) do zapłaty wynikającej z umowy o zakazie konkurencji
kary umownej pozwany (powód wzajemny) złożył propozycję ugodowego zakończe-
nia sporu podnosząc, że zatrudnienie u nowego pracodawcy nie stanowi konkurencji
oraz nie naraża na szkodę interesów byłego pracodawcy. Pismem z dnia 11 lutego
2002 r. powód (pozwany wzajemny) poinformował pozwanego (powoda wzajemne-
3
go), że odstępuje od wypłacania odszkodowania przewidzianego w klauzuli konku-
rencyjnej i wezwał go do zwrotu wypłaconej już z tego tytułu kwoty. Pozwany (powód
wzajemny) dokonał natychmiastowego zwrotu odszkodowania wypłaconego przez
byłego pracodawcę z tytułu wykonywania umowy o zakazie konkurencji wyjaśniając,
że nie zgadza się z zarzutem naruszenia jej warunków, ale wobec faktu podjęcia
pracy u nowego pracodawcy odszkodowanie nie jest mu potrzebne.
W tak ustalonym stanie faktycznym sprawy Sąd Rejonowy uznał, że powódz-
two główne jest bezzasadne z następujących względów. Odszkodowanie, które mo-
głoby być należne powodowi (pozwanemu wzajemnemu) z tytułu naruszenia zakazu
konkurencji nie zostało wprost zastrzeżone w art. 1012
k.p. Wobec tego konieczne
jest odwołanie się w tym zakresie do postanowień Kodeksu cywilnego, a w szczegól-
ności do przepisów o odszkodowawczej odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 i
następne k.c.). Powołane przepisy wprowadzają możliwość zastrzeżenia kary umow-
nej tytułem naprawienia szkody będącej następstwem niewykonania lub nienależyte-
go wykonania zobowiązania. Co prawda kara umowna nie jest zależna od poniesio-
nej szkody, jednakże skoro przepis art. 1012
k.p. wyraźnie uzależnia zawarcie
umowy o zakazie konkurencji od możliwości narażenia pracodawcy na szkodę, to
jest poza dyskusją, że możliwość domagania się odszkodowania z tego tytułu przez
pracodawcę uzależniona jest od poniesienia przez niego szkody. Ponadto możliwość
nawiązania takiego zobowiązania ustawodawca uzależnił od wystąpienia szczegól-
nych okoliczności. Mianowicie konieczne jest, aby pracownik i pracodawca mieli do-
stęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić praco-
dawcę na szkodę. W ocenie Sądu pierwszej instancji brak było w niniejszej sprawie
dowodów, które uprawniałyby do postawienia tezy, że w ramach wykonywania pracy
pozwany (powód wzajemny) miał dostęp do informacji szczególnego rodzaju. Krąg
odbiorców, oferowanych produktów, oferta i wyniki sprzedaży są wiadomościami po-
wszechnie dostępnymi, możliwymi do ustalenia bez potrzeby korzystania z wiedzy
osób zatrudnionych w danym przedsiębiorstwie. Ujawnienie ich nie może więc spo-
wodować szkody. W konsekwencji zawarcie w klauzuli konkurencyjnej kary umownej
było sprzeczne z istotą zakazu konkurencji określonego w art. 1012
k.p. Przepis ten,
przewidując ograniczenie uprawnień do swobodnego wyboru zatrudnienia i koniecz-
ność powstrzymywania się od wykonywania zawodu zgodnie z kwalifikacjami i wy-
kształceniem, nie może być interpretowany rozszerzająco. Możliwość żądania za-
płaty kary umownej niezależnie od tego, czy doszło do poniesienia szkody przez by-
4
łego pracodawcę czy też do powstania takiej szkody nie doszło, jest nie do pogodze-
nia z przewidzianymi w Kodeksie pracy uregulowaniami dotyczącymi zakazu konku-
rencji i uzasadnia przyjęcie, że zastrzeżenie takiej kary w okolicznościach sprawy
było obejściem przepisów, a w konsekwencji nieważne na podstawie art. 58 k.c.
Sąd Rejonowy stanął również na stanowisku, że nie do podzielenia są argu-
menty powoda (pozwanego wzajemnego) dotyczące samego naruszenia zakazu
konkurencji. W umowie o zakazie konkurencji strony określiły prowadzenie działalno-
ści konkurencyjnej jako (między innymi) zatrudnienie w podmiocie oferującym różne
wyroby, w tym prezerwatywy. Bezsporne jest, że były pracodawca powoda nie pro-
wadził sprzedaży tego rodzaju produktów. Plany związane z wprowadzeniem do
oferty prezerwatyw firmy T. nie zostały zrealizowane i produkt taki ostatecznie nie był
oferowany. Działalność konkurencyjna powinna być pojmowana na gruncie uregulo-
wań Kodeksu pracy w sposób ścisły. W konsekwencji, aczkolwiek powód (pozwany
wzajemny) i SSL H. działają na tym samym obszarze, to oferta produktów i ich pro-
ducenci oraz asortyment towarów są różne. Co prawda niektóre produkty można na-
być w tych samych placówkach, lecz są one innych marek, innego rodzaju, ponadto
przeznaczone dla innych klientów. W tej sytuacji samo podjęcie zatrudnienia przez
pozwanego (powoda wzajemnego) w SSL H. trudno jest uznać za świadczenie pracy
w podmiocie konkurencyjnym, a jego zachowanie wynikało jedynie z chęci zerwania
jakichkolwiek stosunków z byłym pracodawcą, a nie - jak podnosił powód (pozwany
wzajemny) - z przyznania naruszenia zakazu konkurencji. W sytuacji braku realnej
konkurencyjności na rynku byłego i nowego pracodawcy, Sąd Rejonowy uznał za
zasadne żądanie zasądzenia odszkodowania na rzecz powoda wzajemnego (po-
zwanego głównego) z uwagi na powstrzymywanie się przez niego od działań konku-
rencyjnych. W tym zakresie Sąd pierwszej instancji uznał zawartą umowę za ważną
tym bardziej, że powód wzajemny dał wyraz temu, iż uważa zawarte zobowiązanie
za obowiązujące.
Wyrokiem z dnia 20 lipca 2005 r. Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił apelację
powoda i pozwanego wzajemnego, podzielając poczynione w sprawie przez Sąd
pierwszej instancji ustalenia i uznając je za własne. Swoje rozstrzygnięcie Sąd Okrę-
gowy uzasadnił następująco: „Strona powodowa nie udowodniła, że pozwany prowa-
dził działalność konkurencyjną, a więc taką, która byłaby sprzeczna z podpisaną
przez strony klauzulą konkurencyjną z dnia 25 sierpnia 2000 r. W szczególności nie
jest prowadzeniem działalności konkurencyjnej rozprowadzanie (dystrybucja) przez
5
pozwanego towaru, który znajdował się na liście wyrobów stanowiącej załącznik do
klauzuli konkurencyjnej, albowiem towar ten faktycznie nie znalazł się w ofercie
sprzedaży strony powodowej (pozwanego wzajemnego), a nie stało się to za przy-
czyną działalności pozwanego (powoda wzajemnego)”.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku powód (pozwany wzajemny) za-
rzucił: 1) naruszenie przepisów prawa materialnego w zakresie zawartej między stro-
nami postępowania klauzuli konkurencyjnej z dnia 25 sierpnia 2000 r., poprzez
błędną interpretację jej postanowień, szczególnie jej § 13 i przyjęcie, iż SSL H.P.
Spółka z o.o. nie jest podmiotem konkurencyjnym wobec „R.” Andrzejowi R. Spółki
Jawnej w świetle § 2 w związku z § 1 klauzuli i załącznika do niej, 2) naruszenie art.
3531
k.c. w związku z art. 65 k.c., poprzez naruszenie zasady swobody umów i
błędną interpretację oświadczenia woli złożonego przez pozwanego (powoda wza-
jemnego) przy podpisaniu klauzuli konkurencyjnej, 3) naruszenie przepisów prawa
materialnego w zakresie art. 1011
k.p. i art. 102 2
k.p. oraz art. 483 § 1 k.c. i art. 484
§ 1 k.c. w związku z art. 300 k.p., poprzez błędną wykładnię tych przepisów i przyję-
cie, że zawarcie w klauzuli konkurencyjnej kary umownej było sprzeczne z istotą
zakazu określonego w art. 1012
k.p. oraz że niezbędne było wykazanie szkody wy-
rządzonej przez pozwanego (powoda wzajemnego) byłemu pracodawcy, chociaż
poprzez naruszenie postanowień klauzuli konkurencyjnej pozwany nie wykonał zo-
bowiązania, 4) naruszenie przepisów prawa materialnego w zakresie art. 487 § 2 k.c.
i art. 493 k.c. oraz zasady bezstronności Sądu, poprzez przyjęcie, że powód (pozwa-
ny wzajemny), mimo naruszenia przez pozwanego (powoda wzajemnego) § 6 ust. 1
klauzuli konkurencyjnej, zobowiązany jest do zapłaty na jego rzecz odszkodowania,
5) naruszenie art. 58 § 2 k.c., poprzez błędne jego zastosowanie wobec § 13 klauzuli
konkurencyjnej oraz 6) mające wpływ na wynik sprawy naruszenie procedury cywil-
nej w zakresie art. 229 k.p.c., poprzez pominięcie faktu przyznania się pozwanego
(powoda wzajemnego) do naruszenia klauzuli konkurencyjnej (per facta concluden-
tia) w postaci zwrotu otrzymanego od powoda (pozwanego wzajemnego) odszkodo-
wania, a także w zakresie art. 228 § 1 k.p.c. w związku z art. 61 pkt 3 ustawy o staty-
styce publicznej, poprzez uznanie, że zakres klauzuli konkurencyjnej był zbyt szeroki,
chociaż w rzeczywistości obejmował - według klasyfikacji SWW - 2,2 % wszystkich
wyrobów dostępnych na rynku, nie wliczając w to usług.
6
W konsekwencji skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i
przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania i orzeczenia
o kosztach postępowania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono między innymi, że ratio legis
wprowadzonych w art. 1011
i art. 1022
k.p. regulacji oraz cel podpisanej przez strony
klauzuli konkurencyjnej polega na ochronie interesów pracodawcy przed konkuren-
cją, co dotyczy przede wszystkim ochrony rynku zbytu, ale także ochrony przed
przechodzeniem pracowników do przedsiębiorstw konkurencyjnych. Bezpośrednim
celem zakazu konkurencji jest zakaz podejmowania działalności konkurencyjnej rów-
nież w sytuacji, gdy przedsiębiorca obecny na określonym rynku jest w stanie w krót-
kim czasie wprowadzić nowy produkt, na który istnieje popyt. Dlatego też zawężenie
definicji przedsiębiorcy konkurencyjnego do przedsiębiorcy sprzedającego identycz-
ne kategorie towarów, a definicji konkurencji do „konkurencji realnej”, jest sprzeczne
z zasadami wolnego rynku i swobodą umów. Sądy obu instancji, samodzielnie defi-
niując wskazane pojęcia, uczyniły to wbrew dokonanemu (w ramach swobody umów)
przez strony ustaleniu definicji pojęć przedsiębiorcy konkurencyjnego i wyrobów kon-
kurencyjnych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Bezzasadne są sformułowane w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia art.
228 § 1 k.p.c. i art. 229 k.p.c. Oparcie skargi kasacyjnej na podstawie z art. 3983
§ 1
pkt 2 k.p.c. wymaga, aby - poza naruszeniem przepisów postępowania - skarżący
wykazał, że następstwa stwierdzonych wadliwości postępowania były tego rodzaju,
że kształtowały lub współkształtowały treść zaskarżonego orzeczenia. Tymczasem
skarżący nie tylko nie wykazuje takich skutków zarzucanego naruszenia, ale nawet
nie wskazuje, aby uchybienia procesowe, jakich - w jego ocenie - dopuścił się Sąd
Okręgowy mogły mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Stosownie do art. 228 § 1
k.p.c. fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu, a w myśl art. 229 k.p.c. nie
wymagają również dowodu fakty przyznane w toku postępowania przez stronę prze-
ciwną, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości. Ani zakres klasyfikacji Systematycz-
nego Wykazu Wyrobów (SWW) nie jest faktem powszechnie znanym (notorycjznym)
w rozumieniu art. 228 § 1 k.p.c., ani zwrot przez pozwanego (powoda wzajemnego)
wypłaconego mu przez byłego pracodawcę odszkodowania nie stanowi przyznania w
7
toku postępowania sądowego faktu naruszenia warunków umowy o zakazie konku-
rencji. Okoliczność taka podlega ocenie przy uwzględnieniu uwarunkowania sprawy,
lecz nie stanowi przyznania faktu w rozumieniu art. 229 k.p.c.
Pomimo bezzasadności zarzutów naruszenia przepisów postępowania skarga
kasacyjna zasługuje na uwzględnienie. Z nazbyt lakonicznego uzasadnienia zaskar-
żonego wyroku wydaje się wynikać, że Sąd drugiej instancji dokonał oceny prawnej
ustalonego w sprawie stanu faktycznego w ten sposób, iż uznał za ważną w całości
zawartą przez strony umowę o zakazie konkurencji z dnia 25 sierpnia 2000 r., a je-
dynie podzielił pogląd Sądu pierwszej instancji w tej części, w której Sąd ten stwier-
dził, że nie doszło do naruszenia przez pozwanego (powoda wzajemnego) warunków
tej umowy po ustaniu stosunku pracy. Podstawę takiego przyjęcia stanowiło uznanie,
że pozwany (powód wzajemny) nie podjął zatrudnienia w podmiocie prowadzącym
działalność konkurencyjną w stosunku do powoda (pozwanego wzajemnego), gdyż
wyszczególniony w załączniku do umowy o zakazie konkurencji produkt nie znalazł
się w ofercie sprzedaży byłego pracodawcy. Ze stanowiskiem tym nie sposób się
zgodzić.
Stosownie do art. 1011
§ 1 k.p. w zakresie określonym w odrębnej umowie,
pracownik nie może prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy ani
też świadczyć pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie na rzecz pod-
miotu prowadzącego taką działalność (zakaz konkurencji). W myśl art. 1012
§ 1 k.p.
powyższy przepis znajduje odpowiednie zastosowanie, gdy pracodawca i pracownik
mający dostęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby nara-
zić pracodawcę na szkodę, zawierają umowę o zakazie konkurencji po ustaniu sto-
sunku pracy. Jest oczywiste, że zawarcie umowy o zakazie konkurencji po ustaniu
stosunku pracy leży w interesie pracodawcy. Dlatego też - w myśl art. 1012
§ 1 k.p. -
podmiotami tej umowy są pracodawca i pracownik, posiadający w czasie trwania sto-
sunku pracy dostęp do szczególnie ważnych dla interesów pracodawcy informacji,
których ujawnienie po ustaniu tego stosunku mogłoby byłego już pracodawcę narazić
na szkodę. Rodzaj i zakres „szczególnie ważnych informacji” zależy od przedmiotu
działalności pracodawcy (faktycznej lub potencjalnej) i to pracodawca ocenia ich
wagę i „ważność” dla swoich interesów. Nie budzi wątpliwości, że takimi szczególnie
ważnymi dla pracodawcy informacjami może być wiedza pracownika o danych skła-
dających się na znajomość rynku dystrybucji i zbytu.
8
Kodeks pracy, posługując się w art. 1011
§ 1 pojęciem „działalność konkuren-
cyjna”, pojęcia tego nie definiuje. W konsekwencji prawo określenia zakresu przed-
miotowego, podmiotowego, czasowego oraz terytorialnego zakazu konkurencji zo-
stało pozostawione stronom umowy (pracodawcy i pracownikowi) przy uwzględnieniu
kryterium przedmiotu prowadzonej przez pracodawcę działalności. W orzecznictwie
Sądu Najwyższego przyjmuje się, że konkurencyjną działalnością jest aktywność
przejawiana w tym samym lub takim samym zakresie przedmiotowym i skierowana
do tego samego kręgu odbiorców, pokrywająca się - chociażby częściowo - z zakre-
sem działalności podstawowej lub ubocznej pracodawcy. W rezultacie zakazana
może być taka działalność, która narusza interes pracodawcy lub zagraża mu. Kon-
kurencja to rywalizacja, współzawodnictwo między podmiotami lub osobami zaintere-
sowanymi w osiągnięciu tego samego celu. Zajmowanie się interesami konkurencyj-
nymi jest więc równoznaczne z działaniem podejmowanym w celach zarobkowych
lub udziałem w przedsięwzięciach lub transakcjach handlowych, których skutki odno-
szą się (lub potencjalnie mogą się odnieść), chociażby częściowo, do tego samego
kręgu odbiorców (por. między innymi wyroki z dnia 23 lutego 1999 r., I PKN 579/98,
OSNAPiUS 2000 nr 7, poz. 270, z dnia 8 maja 2002 r., I PKN 221/01, OSNP 2004 nr
6, poz. 98 i z dnia 24 września 2003 r., I PK 411/02, OSNP 2004 nr 18, poz. 316).
Oznacza to, że przedmiot zakazu może odnosić się do przedmiotu faktycznie prowa-
dzonej lub zaplanowanej (potencjalnej) działalności pracodawcy, jak i wykraczać
poza tę działalność w sytuacji, gdy interesom pracodawcy zagraża działalność pra-
cownika związana z produkcją dóbr lub świadczeniem usług zbliżonych do działalno-
ści pracodawcy, które mogą je zastąpić (dóbr lub usług o charakterze substytucyj-
nym).
Zaprezentowany przez Sąd drugiej instancji pogląd, że kryterium oceny sto-
sunku konkurencyjności może być tylko działalność faktycznie prowadzona w kon-
kretnym czasie nie uwzględnia reguł gry rynkowej, które wymagają szybkiego i ela-
stycznego dostosowywania zakresu działalności do zmiennych warunków popytu i
podaży. Dla istnienia stosunku konkurencyjności wystarczy częściowe pokrywanie
się choćby tylko potencjalnych zakresów działalności i dlatego rodzaje działalności
zakazanej oraz zakres zakazanych działań konkurencyjnych powinny być określone
(skonkretyzowane) w zawartej przez strony w formie pisemnej umowie o zakazie
konkurencji. Umowa taka podlega ocenie według reguł określonych w art. 3531
k.c. i
powinna być interpretowana z przyjęciem za podstawę jej wykładni przede wszystkim
9
tekstu dokumentu, a gdyby jego treść nie była dostatecznie jasna - z uwzględnieniem
dyrektyw interpretacyjnych określonych w art. 65 § 1 i 2 k.c. (por. także powołany
wyżej wyrok z dnia 8 maja 2002 r., I PKN 221/01).
Z powyższych względów na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2
k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c. orzeczono jak w sentencji wyroku.
========================================