Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 17 września 2007 r.
III UK 44/07
Adwokat jest objęty ubezpieczeniem społecznym na podstawie art. 8 ust.
6 pkt 3 lub 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.) i nie może nabyć
prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym na mocy art. 29 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo-
łecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Katarzyna Gonera, Małgorzata Wrębiakowska-Marzec.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 17 wrześ-
nia 2007 r. sprawy z odwołania Bożeny K. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziału w S. o prawo do emerytury, na skutek skargi kasacyjnej organu ren-
towego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 24 stycznia 2007 r. [...]
u c h y l i ł wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie i zmienił wyrok Sądu Okrę-
gowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Siedlcach z dnia 23 lutego 2006
r. [...], w ten sposób, że oddalił odwołanie.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie wyrokiem z
dnia 24 stycznia 2007 r. oddalił apelację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działu w S. od wyroku Sądu Okręgowego w Siedlcach z dnia 23 lutego 2006 r. zmie-
niającego decyzje pozwanego organu rentowego z 1 grudnia 2005 r. i 5 grudnia 2005
r., w ten sposób, że przyznał ubezpieczonej Bożenie K. prawo do wcześniejszej
emerytury od dnia 1 lutego 2005 r. Sądy uznały, iż ubezpieczona, wykonująca zawód
adwokata w indywidualnej kancelarii prawnej, spełnia wszystkie przesłanki do uzy-
skania prawa do wcześniejszej emerytury określone w art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
2
nych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm., powoływanej dalej jako
ustawa emerytalna lub ustawa o emeryturach i rentach). Prawo takie wynika z art. 24
ust. 1 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. - Prawo o adwokaturze (Dz.U. Nr 16 poz. 124,
powoływanej jako Prawo o adwokaturze), który zrównuje adwokatów wykonujących
zawód w ramach zespołów adwokackich z pracownikami zatrudnionymi w ramach
stosunku pracy w zakresie uprawnień do świadczenia z ubezpieczenia społecznego.
Regulacja ta dotyczy również adwokatów prowadzących własne indywidualne kan-
celarie, do których należy ubezpieczona (art. 37 Prawa o adwokaturze). Opierając
się na uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 1992
r., II UZP 16/91, oraz art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej, Sąd Okręgowy uznał,
że dla celów emerytalnych okres pracy w indywidualnej kancelarii adwokackiej nale-
ży traktować na równi z pozostawaniem w stosunku pracy.
Podzielając takie stanowisko Sądu pierwszej instancji, Sąd Apelacyjny wska-
zał dodatkowo, że pomimo zmiany systemu ubezpieczeń społecznych od dnia 1
stycznia 1999 r. adwokaci nie podlegają ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowa-
dzenia pozarolniczej działalności gospodarczej. Aktem prawnym kreującym upraw-
nienia z ubezpieczenia społecznego adwokatów jest nadal ustawa o adwokaturze,
która w art. 24 ust. 1 stanowi, iż adwokaci (członkowie zespołów) i ich rodziny mają
na równi z pracownikami prawo do świadczeń z ubezpieczenia na wypadek choroby,
macierzyństwa i ubezpieczenia rodzinnego oraz z tytułu powszechnego zaopatrzenia
emerytalnego pracowników i ich rodzin. Taka sama regulacja dotyczy adwokatów
wykonujących zawód indywidualnie w kancelarii adwokackiej (art. 37 tej ustawy).
Stanowisko to zostało potwierdzone w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Naj-
wyższego z dnia 23 stycznia 1992 r., II UZP 16/91 (OSNCP 1992 nr 5, poz. 66), w
której przyjęto, że adwokaci podlegający obowiązkowi ubezpieczenia społecznego
na podstawie art. 24 w związku z art. 37 ustawy o adwokaturze mają ustawowo za-
gwarantowane prawo do korzystania z pełnego zakresu świadczeń należnych pra-
cownikom, przy jednoczesnym obciążeniu stosownymi składkami. Ponadto w
uchwale z dnia 27 kwietnia 2004 r., II UZP 2/04 (OSNP 2004 nr 17, poz. 303), Sąd
Najwyższy uznał, że adwokaci nie mieszczą się „w definicji” osób wykonujących
wolny zawód w rozumieniu ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, w
zakresie do którego odsyła art. 8 ust. 6 pkt 3 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze
zm., powoływanej dalej jako ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych). W kon-
3
sekwencji bezzasadne jest przypisywanie adwokatom statusu prawnego przedsię-
biorcy prowadzącego pozarolniczą działalność gospodarczą, który podlegałby ubez-
pieczeniu społecznemu z tego tytułu. W ocenie Sądu Apelacyjnego, kwestię upraw-
nień emerytalnych adwokatów w dalszym ciągu reguluje art. 24 ustawy o adwokatu-
rze, co oznacza, że adwokat wprawdzie nie jest pracownikiem, ale jest „on tak trak-
towany w zakresie świadczeń z ubezpieczenia”. Ustawodawca zrezygnował z two-
rzenia w odniesieniu do zawodu adwokata „odrębnego systemu ubezpieczenia”, po-
sługując się „konstrukcją fikcji prawnej, na mocy której adwokaci w zakresie zaopa-
trzenia emerytalnego nabywają uprawnienia i traktowani są jak pracownicy”. W
związku tym okoliczność, że adwokat nie jest pracownikiem nie ma znaczenia dla
rozstrzygnięcia sprawy, gdyż ma on na równi z pracownikiem prawo do świadczeń z
ubezpieczenia społecznego, a zatem nie można odmówić mu prawa do wcześniej-
szej emerytury.
W skardze kasacyjnej organu rentowego podniesiono zarzuty naruszenia
przepisów prawa materialnego, polegające na błędnej wykładni art. 29 ust. 1 i 2 w
związku z art. 46 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach w związku z art. 8 ust. 6 pkt 3
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, wskutek przyjęcia, że adwokaci wyko-
nujący zawód indywidualnie w kancelarii adwokackiej oraz w formie przewidzianej
przepisami ustawy o adwokaturze korzystają na mocy art. 24 ust. 1 tej ustawy z
wszelkich praw w zakresie ubezpieczeń społecznych przewidzianych dla pracowni-
ków zatrudnionych w ramach stosunku pracy, w tym również z prawa do wcześniej-
szej emerytury zastrzeżonej wyłącznie dla pracowników (art. 29 ust. 2 pkt 1 ustawy
emerytalnej). Okolicznością uzasadniającą przyjęcie skargi do rozpoznania jest wy-
stępowanie w sprawie istotnego zagadnienia prawnego oraz potrzeba wykładni prze-
pisów budzących wątpliwości, w szczególności wyjaśnienie, czy użyte w art. 29 ust. 2
pkt 1 ustawy emerytalnej sformułowanie „byli pracownikami" oznacza również cały
krąg osób, którzy pracownikami nie byli, lecz na mocy przepisów szczególnych mają
w zakresie ubezpieczeń społecznych „status pracowników", co ponadto w przypadku
adwokatów wywołuje rozbieżności w orzecznictwie.
Skarżący twierdził, że brak jest podstaw do rozszerzania zakresu podmioto-
wego normatywnego oddziaływania art. 29 ustawy emerytalnej. Sądy obu instancji
pominęły to, że jest to przepis szczególny, wprowadzony na okres od 1 stycznia
1999 r. do 31 grudnia 2007 r. (art. 46 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej), powołany do
realizacji ściśle określonego celu. Z art. 29 ust. 2 pkt 1 wynika wprost, że dotyczy on
4
wyłącznie pracowników, a więc osób pozostających w stosunku pracy (art. 8 ust. 1
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Mając na uwadze wykładnię literalną
art. 29 ustawy emerytalnej i jego szczególny charakter nie można zatem wywieść, jak
to zrobiły Sądy obu instancji, że emerytura w nim określona przysługuje także adwo-
katom niebędącym pracownikami. Według przepisów obowiązujących do dnia wej-
ścia w życie ustawy emerytalnej, tj. do dnia 1 stycznia 1999 r., prawo do wcześniej-
szych emerytur przysługiwało wyłącznie pracownikom pozostającym w stosunku
pracy. Równocześnie ustawa emerytalna nie nadała uprawnień do wcześniejszej
emerytury żadnej nowej grupie ubezpieczonych, którzy wcześniej, czyli przed dniem
jej wejścia w życie, nie posiadali takich uprawnień.
Ponadto, zdaniem skarżącego, w obecnie obowiązującym stanie prawnym co
najmniej wątpliwa jest moc wiążąca art. 24 ustawy o adwokaturze, ponieważ od 1
stycznia 1999 r. zreformowany został system ubezpieczeń społecznych, na którego
gruncie zmianie uległ też status adwokatów w zakresie ubezpieczeń społecznych.
Stosownie do art. 8 ust. 6 pkt 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, za
osobę prowadzącą działalność gospodarczą uważa się osobę prowadzącą działal-
ność w zakresie wolnego zawodu opodatkowanego z tego tytułu podatkiem docho-
dowym od osób fizycznych, zryczałtowanym lub na zasadach ogólnych. Z tytułu
pracy w ramach indywidualnej kancelarii adwokackiej ubezpieczona podlegała ubez-
pieczeniu jako osoba prowadząca pozarolniczą działalność i opłacała składkę wła-
ściwą dla osób prowadzących taką działalność. Prowadzenie indywidualnej kancelarii
adwokackiej jest działalnością zawodową wykonywaną w sposób zorganizowany i
ciągły i jest działalnością gospodarczą w rozumieniu art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004
r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 173, poz. 1807), która jest opo-
datkowana na zasadach ogólnych określonych w ustawie o podatku dochodowym od
osób fizycznych. W konsekwencji od wejścia w życie ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych norma zawarta w jej art. 8 ust. 6 pkt 3 ma pierwszeństwo przed normą z
art. 24 ust. 1 ustawy o adwokaturze. Przemawia za tym „powszechność stosowania
normy wyrażonej w art. 8 czyli zasady zgłaszania do ubezpieczenia, forma ubezpie-
czenia, zasady opłacania składek ich wysokość, zasady opodatkowania, koniecz-
ność ewidencjonowania itp.”. Oznacza to, że ubezpieczeni wykonujący zawód w ra-
mach indywidualnej kancelarii adwokackiej przed dniem 1 stycznia 1999 r. do celów
emerytalnych byli traktowani jak pracownicy, natomiast po dniu 1 stycznia 1999 r.
powinni być traktowani jako osoby prowadzące pozarolniczą działalność (zgodnie z
5
charakterem działalności zawodowej i zasadami jej opodatkowania oraz tytułem
ubezpieczenia).
W konsekwencji skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i
przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie
o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty przez zmianę
wyroku Sądu pierwszej instancji i oddalenie odwołania ubezpieczonej w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma usprawiedliwione podstawy prawne. Charakter prawny
tytułu ubezpieczenia społecznego adwokatów oraz przysługujących im świadczeń z
tego ubezpieczenia jest niewątpliwie złożony i kontrowersyjny. Proste odniesienie do
regulacji zawartych w art. 24 ust. 1 w związku z art. 37 Prawa o adwokaturze mo-
głoby wskazywać, że adwokaci, którzy mają na równi z pracownikami prawo do
świadczeń, między innymi, z tytułu powszechnego zaopatrzenia emerytalnego pra-
cowników, powinni być traktowani tak jak pracownicy w systemie ubezpieczeń spo-
łecznych. Stanowisko takie bywa wywodzone z fikcji prawnej zrównania wykonywa-
nia zawodu adwokata w zespołach adwokackich z zatrudnieniem (art. 24 ust. 1
Prawa o adwokaturze), co miało odpowiednie odniesienie także do adwokatów wy-
konujących zawód w kancelarii adwokackiej oraz w spółkach (art. 37 tego Prawa), z
czego w konsekwencji wyprowadza się możliwość korzystania przez adwokatów na
równi z pracownikami z pełnego zakresu praw i obowiązków wynikających z tytułu
powszechnego zaopatrzenia emerytalnego pracowników i ich rodzin. Prezentując
taki pogląd zwracano uwagę, że praca adwokatów miała charakter zatrudnienia, a
przeto uzyskiwane z tego tytułu dochody mogły być traktowane jak wynagrodzenie z
wykonywanego zatrudnienia, co łącznie wprowadzało adwokatów w obszar podlega-
nia pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu (por. uchwałę składu siedmiu sę-
dziów z dnia 23 stycznia 1992 r., II UZP 16/91, OSNCP 1992 nr 5, poz. 66, uchwałę
z dnia 8 listopada 1995 r., II UZP 15/95, OSNAPiUS 1996 nr 11, poz. 158, wyrok z
dnia 6 grudnia 1996 r., II UKN 23/96, OSNAPiUS 1997 nr 13, poz. 241, wyrok z dnia
3 października 1997 r., II UKN 284/97, OSNAPiUS 1998 nr 19, poz. 573, czy wyrok z
dnia 23 września 1999 r., II UKN 126/99, OSNAPiUS 2000 nr 24, poz. 913). W tej
koncepcji wykładni art. 24 ust. 1 i art. 37 Prawa o adwokaturze, adwokatom niejako
6
„bliżej” było do podlegania pracowniczym ubezpieczeniom społecznych, aniżeli ubez-
pieczeniu społecznemu osób prowadzących działalność gospodarczą.
Taka wykładnia art. 24 ust. 1 i art. 37 Prawa o adwokaturze nie mogła utrzy-
mać się po wprowadzonej od 1 stycznia 1999 r. reformie systemu ubezpieczeń spo-
łecznych, która zalicza adwokatów do kręgu osób prowadzących pozarolniczą dzia-
łalność (osób prowadzących działalność w zakresie wolnego zawodu w rozumieniu
art. 8 ust. 6 pkt 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych lub w charakterze
wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz wspólników
spółki jawnej, komandytowej lub partnerskiej - art. 8 ust. 6 pkt 4 tej ustawy). Osoby
wykonujące w tych formach wolny zawód, do których w sposób oczywisty należą
adwokaci, prowadzą pozarolniczą działalność i opłacają składki adekwatne do tego
rodzaju działalności, przeto podlegają temu tytułowi ubezpieczenia społecznego, z
którym nie można łączyć szczególnej możliwości nabywania prawa do emerytury w
niższym wieku emerytalnym przewidzianej dla osób spełniających kryteria określone
w art. 29 ustawy o emeryturach i rentach. Prowadzi to do wniosku, że w aktualnym
stanie prawnym adwokaci nie mogą być objęci odrębnym pracowniczym tytułem
ubezpieczenia społecznego ani korzystać na równi z pracownikami ze świadczeń „z
powszechnego zaopatrzenia emerytalnego pracowników i ich rodzin” (art. 24 ust. 1
Prawa o adwokaturze) już dlatego, że taki system „zaopatrzenia emerytalnego” od
dawna nie funkcjonuje, w tym nie przewiduje go wprowadzony od 1 stycznia 1999 r.
system ubezpieczeń społecznych. Ponadto wskutek wprowadzonych zmian syste-
mowych, pracowniczemu tytułowi ubezpieczenia społecznego podlegają wyłącznie
pracownicy, tj. osoby pozostające w stosunkach pracy (art. 8 ust. 1 ustawy o syste-
mie ubezpieczeń społecznych). Oznacza to, że regulacje dotyczące świadczeń z
ubezpieczenia społecznego pracowników nie mogą być dalej przenoszone na inne
grupy ubezpieczonych, chyba że co innego wynika z wyraźnego brzmienia przepi-
sów, które jednak nie usuwają się spod kompleksowej wykładni celowościowo-sys-
temowej. Dotyczy to w szczególności szczególnych uprawnień (przywilejów) z ubez-
pieczenia społecznego ściśle uwarunkowanych koniecznością legitymowania się
pracowniczym statusem prawnym, tj. uzależnionych od pozostawania w stosunku
pracy w dacie ubiegania się o nabycie pracowniczych uprawnień z ubezpieczenia
społecznego. W tym kontekście w sposób uprawniony wskazuje się, że ustawowe
ograniczenie podmiotowego zakresu dopuszczalności wcześniejszego przechodze-
nia na emeryturę do ubezpieczonych objętych pracowniczym tytułem ubezpieczenia
7
społecznego z art. 29 ustawy o emeryturach i rentach wynikało z założeń i celów re-
formy powszechnego systemu ubezpieczeń społecznych, który zmierzał do ograni-
czenia możliwości dalszego nabywania tych szczególnych uprawnień oraz do ich
stopniowego „wygaszania” według wyraźnie ustalonych kryteriów. Doprowadziło to w
szczególności do uznania za zgodny z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospo-
litej Polskiej, między innymi, art. 29 ustawy o emerytach i rentach w zakresie, w jakim
przepis ten nie przewiduje prawa do wcześniejszej emerytury dla ubezpieczonych,
którzy przed zgłoszeniem wniosku o to świadczenie byli objęci ubezpieczeniami
społecznymi z innego tytułu niż stosunek pracy (por. wyrok Trybunału Konstytucyjne-
go z dnia 12 września 2000 r., K 1/00, OTK 2000 nr 6, poz. 185). Ściśle pracowniczy
charakter prawny możliwości nabycia prawa do emerytury w niższym wieku emery-
talnym wynika zatem już z gramatycznego brzmienia (formuły) art. 29 ustawy o eme-
ryturach i rentach, który w pierwotnej wersji dotyczył ubezpieczonych, będących pra-
cownikami, natomiast aktualnie (§ 2) obejmuje ubezpieczonych, którzy ostatnio przed
zgłoszeniem wniosku byli pracownikami (pkt 1) oraz w okresie ostatnich 24 miesięcy
podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rento-
wym pozostawali w stosunku pracy co najmniej 6 miesięcy (pkt 2), lub ubezpieczo-
nych, którzy przez cały wymagany okres ubezpieczenia podlegali ubezpieczeniu
społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu pozostawania w
stosunku pracy (§ 3). Wszystkie te okoliczności przekreślają koncepcję rozszerzają-
cej wykładni powołanego przepisu na adwokatów, którzy nie są pracownikami, nie
opłacają stosownie do reguł pracowniczego tytułu ubezpieczenia społecznego skła-
dek od wszelkich uzyskiwanych przychodów z prowadzonej pozarolniczej działalno-
ści wykonywanej w ramach wolnego zawodu adwokata, a przeto nie mogą korzystać
z uprawnienia do nabywania emerytury w niższym wieku emerytalnym przewidziane-
go dla osób spełniających kryteria określone w art. 29 ustawy o emeryturach i ren-
tach, których adwokaci niepozostający w stosunku pracy w okresach wymienionych
w tym przepisie nie wypełniają. Oznacza to, że na gruncie aktualnego stanu prawne-
go uprawnienia emerytalne adwokatów podlegają ocenie na podstawie przepisów
adresowanych do ubezpieczonych prowadzących pozarolniczą działalność i według
zasad adekwatnych do tego tytułu ubezpieczenia społecznego. Uprawnienia te wy-
kluczają podleganie adwokatów pracowniczemu tytułowi ubezpieczenia społecznego
w zakresie umożliwiającym nabycie prawa do emerytury w niższym wieku emerytal-
nym, która przysługuje wyłącznie ubezpieczonym spełniającym „pracownicze” wa-
8
runki określone w art. 29 ustawy o emeryturach i rentach. Warto tu zwrócić uwagę,
że nabycie prawa do pobierania pracowniczej emerytury jest uzależnione od rozwią-
zania stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę i nabyciem prawa do jej
pobierania (art. 103 ust. 2a ustawy o emeryturach i rentach), co nie dotyczy adwo-
katów, którzy nie rezygnują ze swojego statusu prawnego i na ogół nieprzerwanie
kontynuują praktyki adwokackie, a ich uprawnienia emerytalne nie ulegają zawiesze-
niu według reguł określonych w tym przepisie (por. uchwałę Sądu Najwyższego z
dnia 27 kwietnia 2004 r., II UZP 2/04, OSNP 2004 nr 17, poz. 303).
Celowe i trafne jest ponadto odwołanie się do historycznej wykładni art. 24
Prawa o adwokaturze, który nawiązywał do ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o po-
wszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6
ze zm.), a pod rządem tej ustawy Sąd Najwyższy odmawiał adwokatom prawa do
emerytury wcześniejszej, wprowadzonej uchwałą nr 100 Rady Ministrów z dnia 21
lipca 1978 r. w sprawie wcześniejszego przechodzenia na emeryturę pracowników
uspołecznionych zakładów pracy w okresie do dnia 30 czerwca 1979 r. (M.P. Nr 26,
poz. 91), argumentując, że adwokat - członek zespołu adwokackiego nie jest pra-
cownikiem, ponieważ nie łączy go z zespołem adwokackim umowa o pracę (por. wy-
rok Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 1980 r., II URN 69/80, OSNCP 1981 nr 1,
poz. 16).
Mając na względzie powyższe okoliczności skład orzekający Sądu Najwyż-
szego podtrzymał stanowisko już wcześniej wyrażone w judykaturze najwyższej in-
stancji sądowej (por. wyrok z dnia 10 lipca 2007 r., II UK 271/06, dotychczas niepu-
blikowany), że adwokat objęty ubezpieczeniem społecznym na podstawie art. 8 ust.
6 pkt 3 lub 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecz-
nych nie może nabyć prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym na podsta-
wie art. 29 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych. Dlatego Sąd Najwyższy wyrokował jak w sentencji na
podstawie art. 39816
k.p.c.
========================================