Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 27 kwietnia 2004 r.
II UZP 2/04
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Zbigniew
Hajn, Andrzej Kijowski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 27 kwietnia 2004 r.
sprawy z wniosku Krystyny W. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w G. o podjęcie wypłaty emerytury, na skutek zagadnienia prawnego prze-
kazanego przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku postanowieniem z dnia 8 grudnia 2003
r. [...]
„Czy prawo do emerytury adwokata kontynuującego nieprzerwanie po dacie
jego nabycia praktykę adwokacką ulega zawieszeniu bez względu na wysokość uzy-
skiwanego przychodu na podstawie art. 103 ust. 2a ust. z dnia 17.12.1998 o emery-
turach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze
zm.) ?"
p o d j ą ł uchwałę:
Prawo do emerytury adwokata kontynuującego nieprzerwanie praktykę
adwokacką w kancelarii adwokackiej, po dacie jego nabycia, nie ulega zawie-
szeniu na podstawie art. 103 ust. 2a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. w emery-
turach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2004 r., Nr 39, poz. 353).
U z a s a d n i e n i e
Przytoczone w sentencji uchwały zagadnienie prawne powstało na tle nastę-
pującego stanu faktycznego. Decyzją z dnia 23 stycznia 2003 r. Zakład Ubezpieczeń
Społecznych-Oddział w G. ustalił wnioskodawczyni Krystynie W. wysokość świad-
czenia emerytalnego przyznanego od dnia 25 lutego 2002 r. wyrokiem Sądu Okrę-
gowego w Toruniu z dnia 16 maja 2002 r. [...], informując jednocześnie o zawiesze-
2
niu wypłaty tego świadczenia do czasu złożenia oświadczenia o przychodach osią-
gniętych od dnia przyznania świadczenia. Po złożeniu żądanego oświadczenia, or-
gan rentowy kolejną decyzją z dnia 19 marca 2003 r. odmówił wnioskodawczyni
podjęcia wypłaty emerytury wobec kontynuowania przez nią działalności prowadzo-
nej przed przyznaniem prawa do świadczenia. W odwołaniu skarżąca domagała się
zmiany tej decyzji i wypłaty świadczenia emerytalnego od daty przyznania jej przez
Sąd Okręgowy w Toruniu, a nadto zasądzenia od tej daty ustawowych odsetek do
dnia zapłaty.
Wyrokiem z dnia 4 września 2003 r. Sąd Okręgowy w Toruniu zmienił zaskar-
żoną decyzję, zobowiązując organ rentowy do wznowienia wypłaty emerytury, zaś
wniosek ubezpieczonej o odsetki przekazał organowi rentowemu do rozpoznania.
W apelacji organ rentowy, zarzucając naruszenie prawa materialnego - art.
103 ust. 2a ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), wniósł o zmianę zaskarżo-
nego wyroku i oddalenie odwołania.
Sąd Apelacyjny powziął przy jej rozstrzyganiu wątpliwości prawne, którym dał
wyraz w przedstawionym w trybie art. 391 k.p.c. zagadnieniu prawnym. W uzasad-
nieniu postanowienia z dnia 8 grudnia 2003 r. Sąd ten wskazał, iż poza sporem w
sprawie - w świetle prawomocnego wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 6
listopada 2002 r. [...] - pozostaje prawo ubezpieczonej do emerytury przyznanej jej
na podstawie art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo-
łecznych. Do rozstrzygnięcia zatem pozostaje okoliczność, czy prawo to ulega zawie-
szeniu bez względu na wysokość przychodu uzyskiwanego przez ubezpieczoną z
tytułu kontynuowania nieprzerwanie przed i po jego nabyciu indywidualnej praktyki
adwokackiej w oparciu o przepis art. 103 ust. 2a ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Wobec zrównania - w sferze ubezpieczenia
społecznego - sytuacji prawnej adwokatów z sytuacją pracowników, pojawiają się
wskazane wyżej poważne wątpliwości prawne co do zakresu stosowania przepisu
art. 103 ust. 2a ustawy.
W ocenie Sądu Apelacyjnego oczywiste jest, iż adwokaci - czy to wykonujący
zawód indywidualnie, czy też w zespołach - nie są pracownikami w rozumieniu Ko-
deksu pracy. Ich status bowiem reguluje w sposób wyczerpujący ustawa z dnia 26
maja 1982 r. - Prawo o adwokaturze (Dz.U. Nr 16, poz. 124 ze zm.). Analiza tego
aktu prawnego prowadzi do wniosku, iż adwokaci jako grupa zawodowa nie zostali
3
objęci odrębnym systemem ubezpieczenia społecznego. Na mocy bowiem art. 24
ust. 1 ustawy adwokaci - członkowie zespołów adwokackich i ich rodziny mają na
równi z pracownikami prawo do świadczeń z tytułu powszechnego zaopatrzenia
emerytalnego pracowników i ich rodzin, przy czym przy ustalaniu prawa do świad-
czeń i ich wysokości pracę w zespołach traktuje się jako zatrudnienie, a otrzymywa-
ne wynagrodzenie - jako wynagrodzenie z tytułu zatrudnienia. Na mocy zaś art. 37
ustawy regulacja ta obejmuje także adwokatów prowadzących indywidualne kancela-
rie adwokackie. Wynika z powyższego, że ustawodawca rezygnując w odniesieniu
do tej grupy zawodowej z tworzenia odrębnego systemu ubezpieczenia posłużył się
konstrukcją fikcji prawnej, na mocy której adwokaci w zakresie zaopatrzenia emery-
talnego nabywają uprawnienia i traktowani są tak jak pracownicy. Ten zabieg legisla-
cyjny polegający na objęciu adwokatów pracowniczym ubezpieczeniem społecznym -
jak to określił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 13 czerwca 1997 r., II
UKN 200/97 (OSNAPiUS 1998 nr 10, poz. 311) - był wyrazem szczególnego uprzy-
wilejowania adwokatów, w dacie bowiem jego zastosowania zakres przedmiotowy
świadczeń przysługujących z tego systemu, jak i warunki wymagane do uzyskania
niektórych świadczeń, były korzystniejsze w porównaniu do systemu ubezpieczenia
innych osób samodzielnie zarobkujących. Konsekwentnie jednak, skoro adwokaci
wykonujący zawód w każdej formie korzystają z pełni uprawnień należnych w sferze
ubezpieczenia społecznego pracownikom, brak jest racjonalnych podstaw do przyję-
cia, by w stosunku do tej grupy zawodowej nie miały zastosowania także i ograni-
czenia, jakim systemowo podlegają pracownicy, którzy nabyli już prawo do świad-
czeń, w tym także dotyczące zawieszenia prawa oraz zmniejszania wysokości
świadczeń z powodu okoliczności i na warunkach określonych ustawą o emeryturach
i rentach z FUS. W związku z powyższym odpowiednie zastosowanie do nich winien
mieć również przepis art. 103 ust. 2a tej ustawy co prowadzi do wniosku iż również
adwokat - pod rygorem zawieszenia prawa do emerytury - powinien przed dniem
nabycia tego prawa zaprzestać prowadzenia praktyki adwokackiej. Istotne wątpliwo-
ści prawne w powyższym zakresie rodzą się jednak w kontekście celu jakiemu służyć
miała w zamiarze ustawodawcy powołana wyżej norma art. 103 ust. 2a ustawy. Jak
się wydaje, bowiem ratio legis tego przepisu wprowadzonego dopiero z dniem 1 lipca
2000 r. przez art. 2 pkt 2 ustawy nowelizującej z 21 stycznia 2000 r. (Dz.U. Nr 9, poz.
118) była próba doraźnej walki ze wzrastającym bezrobociem uzasadniona potrzebą
„zwolnienia" miejsc pracy przez osoby mające uprawnienia emerytalne, a więc po-
4
siadające już źródło utrzymania. Zjawisko bezrobocia zaś w przeważającej części ze
swej istoty dotyczy rynku pracy podporządkowanej. Wobec powyższego do rozwa-
żenia pozostaje, czy norma ta w istocie nie została skierowana jedynie do osób wy-
konujących zatrudnienie w oparciu o umowę o pracę, zwłaszcza, iż jej przepis
expressis verbis mówi o „zatrudnieniu" oraz o „uprzednim rozwiązaniu stosunku
pracy z pracodawcą", mimo iż w części wstępnej posługuje się ogólniejszym poję-
ciem „emeryta", podobnie jak poprzedzający ją przepis ustępu 2, który bez wątpienia
dotyczy wszystkich ubezpieczonych, którzy nabyli prawo do emerytury niezależnie
od rodzaju ubezpieczenia jakiemu podlegali.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Aczkolwiek nie ma to przesądzającego znaczenia dla rozstrzygnięcia przed-
stawionego zagadnienia prawnego wstępnie należy rozważyć, na tle obowiązującego
stanu prawnego, zasady podlegania ubezpieczeniu społecznemu przez adwokatów.
Ich sytuację prawną regulują przepisy ustawy z dnia 26 maja 1982 r. - Prawo o ad-
wokaturze (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1058 ze zm.), stanowiąc w
art. 1, że adwokatura powołana jest do udzielania pomocy prawnej, współdziałania w
ochronie praw i wolności obywatelskich oraz w kształtowaniu i stosowaniu prawa.
Zawód adwokata polegający na świadczeniu pomocy prawnej osobom fizycznym,
podmiotom gospodarczym oraz jednostkom organizacyjnym wykonywany jest w kan-
celarii adwokackiej, w zespole adwokackim oraz w spółce jawnej lub cywilnej z wy-
łącznym udziałem adwokatów lub adwokatów i radców prawnych, albo w spółce ko-
mandytowej, w której komplementariuszami są wyłącznie adwokaci lub adwokaci i
radcowie prawni, a wyłącznym przedmiotem działalności takich spółek jest świad-
czenie pomocy prawnej (art. 4 ust. 1 i 2 oraz art. 4a ust. 1 ustawy).
Kwestię ubezpieczenia społecznego adwokatów - członków zespołów i ich ro-
dzin reguluje w dalszym ciągu art. 24 (w części stracił on moc - o czym dalej), który
stanowił w ustępie 1, iż adwokaci (członkowie zespołów) i ich rodziny mają na równi
z pracownikami prawo do świadczeń z tytułu ubezpieczenia na wypadek choroby,
macierzyństwa i ubezpieczenia rodzinnego oraz z tytułu powszechnego zaopatrzenia
emerytalnego pracowników i ich rodzin, wskazując, iż przy ustalaniu prawa do
świadczeń i ich wysokości, pracę w zespołach traktuje się jako zatrudnienie, a otrzy-
mywane wynagrodzenie - jako wynagrodzenie z tytułu zatrudnienia.
5
Konsekwencją tej regulacji było to, iż składki na ubezpieczenie społeczne
opłacały zespoły adwokackie, spółki jawne i komandytowe, natomiast adwokaci wy-
konujący zawód w kancelariach adwokackich lub w spółkach cywilnych opłacali
składki osobiście. Te zasady ubezpieczenia społecznego adwokatów - członków ze-
społów i ich rodzin stosuje się odpowiednio do adwokatów wykonujących zawód w
kancelarii adwokackiej oraz w wymienionych wyżej spółkach (art. 37 ustawy). Nie-
zależnie od tego, w jakiej formie prawnej adwokat wykonuje zawód, ma na równi z
pracownikami prawo do świadczeń z tytułu ubezpieczenia, z tym że w przypadku
adwokatów wykonujących zawód w kancelarii adwokackiej oraz w spółkach wymie-
nionych w art. 4a ust. 1 ustawy, zasady te stosuje się „odpowiednio".
Rozważając tę problematykę Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sę-
dziów z dnia 23 stycznia 1992 r., II UZP 16/91 (OSNCP 1992 nr 5, poz. 66), stwier-
dził, że „adwokat, który wykonuje zawód indywidualnie, na podstawie art. 4 ust. 3
ustawy z 26 maja 1982 r. - Prawo o adwokaturze i ma uprawnienia emerytalne, pod-
lega obowiązkowi ubezpieczenia społecznego z art. 24 w związku z art. 37 tej
ustawy". W uzasadnieniu tego stanowiska powołano się na zasady wynikające z art.
24 i 37 ustawy oraz art. 2 i 60 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu eme-
rytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) i zagwarantowane
ustawowo prawo adwokatów, także wykonujących zawód indywidualnie, do korzy-
stania z pełnego zakresu świadczeń należnych pracownikowi, przy obciążeniu obo-
wiązkiem świadczeń w ramach tego systemu w postaci składek. Wyrażono również
pogląd, że objęcie adwokatów ubezpieczeniem pracowniczym było wyrazem ich
uprzywilejowania, a jakiekolwiek zmiany w tym zakresie wymagają interwencji usta-
wodawczej.
W obecnym stanie prawnym, uwzględniającym zmiany w ustawie - Prawo o
adwokaturze, formy organizacyjne działalności adwokatów reguluje art. 4a ust. 1
(poprzednio art. 4 ust. 3 ustawy). Wyłączone jest wykonywanie zawodu przez adwo-
kata, między innymi jeżeli pozostaje w stosunku pracy, poza sytuacją, gdy pracuje on
w ramach stosunku pracy jako pracownik naukowy i naukowo-badawczy (art. 4 b ust.
1, pkt 1 i ust. 3 ustawy).
Odnosząc się do treści art. 24 i 37 Prawa o adwokaturze, Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 19 marca 1997 r., II UKN 44/97 (OSNAPiUS 1998 nr 1, poz. 23),
stwierdził, że przepisy te nie uznają adwokatów za pracowników, ich pracy w zespo-
łach za zatrudnienie, a ich dochodów za wynagrodzenie, przyznając im jedynie
6
prawo do świadczeń w nich wymienionych na równi z pracownikami. Podobny pogląd
zawiera wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 lipca 2001 r., I PKN 535/00 (OSNP 2003
nr 12, poz. 287). Stwierdzono w nim, że „adwokat nie jest pracownikiem zespołu ad-
wokackiego, którego jest członkiem”, wskazując, iż „nie ma podstaw do wnioskowa-
nia z przepisów określających niektóre uprawnienia adwokatów, jak prawo do urlopu
wypoczynkowego i ubezpieczenia społecznego oraz określających zasady wykony-
wania zawodu w ramach zespołu adwokackiego, że w ten sposób nastąpiło ustawo-
we (z mocy prawa) ukształtowanie stosunku pracy, w którym - z oderwaniem od
istoty wykonywanego przez adwokatów zawodu - w każdym przypadku każdy adwo-
kat byłby pracownikiem, a zespół jego pracodawcą”. W orzecznictwie i w doktrynie
przyjęty był jednolity pogląd, że objęcie adwokatów na równi z pracownikami prawem
do świadczeń z ubezpieczenia społecznego na wypadek choroby i macierzyństwa
oraz z tytułu ubezpieczenia społecznego nie czyni ich eo ipso pracownikami.
Oceniając aktualność przedstawionych rozważań trzeba przytoczyć obecne
uregulowania prawne, szczególnie zawarte w ustawie o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych. Według ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) ubezpieczenia społeczne obejmują:
ubezpieczenia emerytalne, rentowe, w razie choroby i macierzyństwa (chorobowe)
oraz z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (wypadkowe), a ustawa
określa między innymi zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym, a także za-
sady ustalania składek na ubezpieczenie społeczne oraz podstaw ich wymiaru (art. 1
i 2 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy). W myśl art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy obowiązkowo ubezpie-
czeniom emerytalnemu i rentowym podlegają osoby fizyczne, które na obszarze
Rzeczypospolitej Polskiej są pracownikami, z wyłączeniem prokuratorów. Rozważe-
nia w związku z tym wymaga, czy w zakresie ubezpieczenia społecznego adwokatów
nie nastąpiły inne zmiany, poza tymi, które dotyczą pracowników i czy w związku z
tym adwokaci na potrzeby tego ubezpieczenia traktowani winni być de iure w dal-
szym ciągu jak pracownicy.
Należy zwrócić uwagę, że w katalogu osób fizycznych podlegających obo-
wiązkowo temu ubezpieczeniu nie wymienia się adwokatów. Nie wydaje się również,
aby adwokata można było traktować jako „osobę prowadzącą pozarolniczą działal-
ność". Na podstawie bowiem art. 8 ust. 6 ustawy, za osobę prowadzącą pozarolniczą
działalność uważa się między innymi osobę prowadzącą pozarolniczą działalność
gospodarczą na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub innych przepi-
7
sów szczególnych oraz osobę prowadzącą działalność w zakresie wolnego zawodu:
a) w rozumieniu przepisów o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych
przychodów osiąganych przez osoby fizyczne, b) z której przychody są przychodami
z działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od
osób fizycznych. W rozdziale 2 zatytułowanym „Zasady podlegania ubezpieczeniom
społecznym”, przepis art. 6 ust. 1 stanowi, że obowiązkowo ubezpieczeniom emery-
talnemu i rentowym podlegają osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczypospolitej
Polskiej są między innymi: osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność oraz
osobami z nimi współpracującymi (pkt 5), zaś wedle art. 8 ust. 6 za osobę prowadzą-
cą pozarolniczą działalność gospodarczą uważa się osobę prowadzącą pozarolniczą
działalność gospodarczą na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub
innych przepisów szczególnych. Przepis ten w pkt 3 definiuje również osobę prowa-
dzącą działalność w zakresie wolnego zawodu, odsyłając do przepisów o zryczałto-
wanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby
fizyczne oraz działalność, z prowadzenia której przychody są przychodami z działal-
ności gospodarczej w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycz-
nych.
W ustawie z dnia 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodo-
wym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne (Dz.U. Nr 144, poz.
930 ze zm.) definiuje się działalność usługową jako pozarolniczą działalność gospo-
darczą, której przedmiotem są czynności zaliczone do usług zgodnie z Polską Klasy-
fikacją Wyrobów i Usług (rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 marca 1997 r. -
Dz.U. Nr 42, poz. 264 ze zm.). Adwokaci nie mieszczą się także w definicji osób wy-
konujących wolny zawód - w rozumieniu ustawy o podatku dochodowym od osób
fizycznych. Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycz-
nych (jednolity tekst: Dz.U z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.) stanowi bowiem w art.
10 ust. 1 pkt 3, że źródłami przychodu są między innymi wykonywanie pozarolniczej
działalności gospodarczej, oraz działalność wykonywana osobiście. Według art. 13
pkt 8 tej ustawy za przychody z działalności wykonywanej osobiście (art. 10 ust. 1 pkt
2) uważa się: przychody z tytułu wykonywania usług, na podstawie umowy zlecenia
lub umowy o dzieło, uzyskiwane wyłącznie od między innymi: osoby fizycznej prowa-
dzącej działalność gospodarczą, osoby prawnej i jej jednostki organizacyjnej oraz
jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, albo administratora - z
wyjątkiem przychodów uzyskanych na podstawie umów zawieranych w ramach pro-
8
wadzonej przez podatnika pozarolniczej działalności gospodarczej oraz przychodów,
o których mowa w pkt 9 (przychody uzyskane na podstawie umów o zarządzanie
przedsiębiorstwem, kontraktów menedżerskich lub umów o podobnym charakterze,
w tym przychody z tego rodzaju umów zawieranych w ramach prowadzonej przez
podatnika pozarolniczej działalności gospodarczej - z wyjątkiem przychodów, o któ-
rych mowa w pkt 7).
Te, z konieczności dość obszerne wywody, mogą dawać podstawę do stano-
wiska, że w zakresie ubezpieczenia społecznego (emerytalnego i rentowego) adwo-
katów nie nastąpiły zmiany inne niż te, które dotyczą pracowników (por. jednak od-
mienne stanowisko zajęte w glosie T. Bińczyckiej Majewskiej do wyroku Sądu Naj-
wyższego z dnia 25 marca 1998 r., II UKN 576/97 OSP 2000 nr 1, poz. 11; wskazano
w niej, mimo wątpliwości wynikających z niedoskonałej legislacji, że w obecnym sta-
nie prawnym adwokaci - niezależnie od formy w jakiej wykonują czynności - podle-
gają ubezpieczeniu, jako osoby wykonujące wolny zawód i uzyskali z mocy prawa
kwalifikację prawną osób prowadzących pozarolniczą działalność).
Ustawa z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym
(Dz.U. Nr 28, poz. 153 ze zm.), w art. 170 pkt 8 wskazała, że traci moc, ale tylko w
zakresie uregulowanym ustawą, art. 24 ustawy - Prawo o adwokaturze. Oznacza to
więc utratę mocy obowiązującej tego przepisu jedynie w części dotyczącej świad-
czeń z tytułu ubezpieczenia na wypadek choroby, macierzyństwa i ubezpieczenia
rodzinnego. Wynika więc z tego, że art. 24 Prawa o adwokaturze stracił moc jedynie
w części dotyczącej ubezpieczenia w razie choroby i macierzyństwa (ubezpieczenia
chorobowego), natomiast zachował aktualność, co do ubezpieczenia emerytalnego i
rentowego, stosując nomenklaturę z ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
Wspomnieć jednak trzeba, że powoływany przepis art. 24 Prawa o adwokaturze w
swym brzmieniu nawiązuje do ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.), co
skądinąd jest zrozumiałe, biorąc pod uwagę datę jego uchwalenia, ale w obecnym
stanie prawnym jest swego rodzaju anachronizmem (odesłanie jest „puste”), odsyła-
jąc w gruncie rzeczy do przepisów ubezpieczeniowych dotyczących pracowników,
gdy tymczasem dziś ustawa, która może być brana pod uwagę, dotyczy ubezpieczo-
nych, w tym pracowników. Tak więc utrata mocy art. 24 Prawa o adwokaturze doty-
czy jedynie świadczeń wskazanych w tym przepisie, nie zaś zasad, na których prawo
do świadczeń przysługuje "na równi z pracownikami".
9
Z powyższych rozważań - niezależnie od tego, według jakich zasad adwokaci
podlegają ubezpieczeniu społecznemu - wynika więc, że (niezależnie od formy w
jakiej wykonują zawód), nie są oni pracownikami, a jedynie w zakresie świadczeń z
ubezpieczenia społecznego tak są traktowani. Konsekwencją tego jest, co dygresyj-
nie trzeba przypomnieć, że w rozpoznawanej sprawie wnioskodawczyni uzyskała
prawo do emerytury na podstawie art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z FUS
(obecnie opublikowanej jako jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r., Nr 39, poz. 353), który –
niewątpliwe - dotyczy tylko pracowników. Według niego ubezpieczeni urodzeni przed
dniem 1 stycznia 1949 r., będący pracownikami, którzy nie osiągnęli wieku emerytal-
nego określonego w art. 27 pkt 1, mogą przejść na emeryturę, po spełnieniu wymie-
nionych w nim warunków. Mimo że nie jest to materią tej sprawy warto wskazać, że
przepis ten jest sformułowany odmiennie niż art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia
1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40 poz. 247
ze zm.), pomijając nawet, że same ustawy zawierają odmienną regulację tak pod-
miotową, jak i przedmiotową. Obecnie obowiązująca ustawa z dnia 17 grudnia 1998
r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych reguluje prawo do
świadczeń nie tylko pracowników ale wszystkich ubezpieczonych na jednakowych
zasadach, a wyjątki od nich, obejmujące określony krąg uprawnionych (por. art. 29 i
32) lub określone sytuacje (por. art. 31), muszą być interpretowane ściśle. Przepis
art. 29 ust. 1 określając korzystniejsze od ogólnych warunki uzyskania prawa do
emerytury wskazuje krąg osób uprawnionych używając sformułowania „ubezpieczeni
będący pracownikami” mogą przejść na emeryturę, co oznacza, że z prawa tego
mogą skorzystać wyłącznie ubezpieczeni będący pracownikiem w dacie, z jaką mogą
przejść na emeryturę, a więc po spełnieniu ostatniego z wymaganych warunków.
Obszerniejsze wywody w tym zakresie zawiera uzasadnienie wyroku Sądu Najwyż-
szego z dnia 4 czerwca 2003 r., II UK 311/02 (dotąd niepublikowanego). W tej kwestii
wypowiadał się Trybunał Konstytucyjny, który w wyroku z dnia 12 września 2000r., K
1/00 (OTK 2000 nr 6, poz. 185) orzekł, że przepisy art. 29 i art. 46 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych są
zgodne z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W uzasadnieniu
wyroku stwierdził, że zawężenie w porównaniu z regulacją dotychczasową kręgu
podmiotowego w zakresie wcześniejszego przechodzenia na emeryturę nie narusza
zasad równości i sprawiedliwości społecznej. Na to orzeczenie Trybunału Konstytu-
cyjnego powołał się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 grudnia 2001 r., II UKN
10
646/00 (OSNP 2003 nr 18, poz. 445). Stwierdził w nim, że „osoba objęta niepracow-
niczym ubezpieczeniem społecznym nie może nabyć prawa do wcześniejszej eme-
rytury, mimo posiadania wymaganego stażu i wieku emerytalnego, przewidzianego
art. 29 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS”. Nota bene w takim też kierunku
zmierzają projektowane zmiany do ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Według
tego projektu możliwość przejścia na emeryturę ubezpieczonych urodzonych przed
dniem 1 stycznia 1949 r., którzy nie osiągnęli wieku emerytalnego określonego w art.
27 pkt 1, dotyczyłaby ubezpieczonych, którzy ostatnio przed zgłoszeniem wniosku o
emeryturę byli pracownikami.
W rozpoznawanej sprawie wnioskodawczyni uzyskała prawo do tego świad-
czenia, z mocy wyroku Sądu, nie można jednak wyprowadzać z tego wniosku, że jej
sytuacja prawna, a właściwie sytuacja prawna całej grupy zawodowej do której nale-
ży, odpowiada dokładnie sytuacji pracowników, a z kolei nie jest wątpliwe, że art. 103
ust. 2a dotyczy tylko tej grupy ubezpieczonych.
W myśl tego przepisu prawo do emerytury ulega zawieszeniu bez względu na
wysokość przychodu uzyskiwanego przez emeryta z tytułu zatrudnienia kontynuowa-
nego bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego
wykonywał je bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury, ustalonym w
decyzji organu rentowego.
W ocenie Sądu Najwyższego, pojęcia pracownik, stosunek pracy, czy zatrud-
nienie nie mogą być interpretowane na użytek prawa ubezpieczeń społecznych ina-
czej niż interpretuje je akt prawny określający prawa i obowiązki pracowników i pra-
codawców, tj. Kodeks pracy. Pogląd ten umacnia treść art. 6 ust. 1 pkt 1 oraz art. 8
ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych.
Przepis art. 6 ust. 1 pkt 1 tej ustawy stanowi, że obowiązkowemu ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym podlegają osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczypo-
spolitej Polskiej są pracownikami, zaś za pracownika uważa się osobę pozostającą w
stosunku pracy (art. 8 ust. 1). Sformułowania te oznaczają odpowiednio pracownika i
stosunek pracy według Kodeksu pracy.
Na tle jednolitego orzecznictwa Sądu Najwyższego, nie ulega wątpliwości że
zawieszenie prawa do emerytury w przypadku pozostawania w stosunku pracy jest
funkcjonalnie uzasadnione. Art. 103 ust. 2a ustawy emerytalnej wyraża zasadę, że
pracownikowi, który nabył prawo do emerytury, przysługuje jedno świadczenie - albo
emerytura z ubezpieczenia społecznego albo wynagrodzenie z tytułu zatrudnienia.
11
Zasada ta ma również podstawę konstytucyjną. Przepis art. 67 ust. 1 Konstytucji
wiążę z osiągnięciem wieku emerytalnego powstanie prawa do zabezpieczenia spo-
łecznego, którego zakres i formy określa ustawa. Pracownik, który osiągnął wiek
emerytalny może wybrać status emeryta lub zachować, pomimo nabycia prawa do
emerytury, status pracowniczy. Nie może jednak łączyć bez ograniczeń statusu eme-
ryta i pracownika, a co za tym idzie otrzymywać równocześnie świadczenia z tytułu
utraty zdolności do dotychczasowej pracy (wiek emerytalny jest konwencjonalnym
wiekiem utraty zdolności do zarobkowania własną pracą) i z tytułu kontynuowania
zatrudnienia, do wykonywania którego utracił zdolność.
Istotą regulacji zawartej w tym przepisie jest wyeliminowanie (ograniczenie)
równoczesnego pobierania w pełnej wysokości dwu świadczeń - emerytury i wyna-
grodzenia za pracę. Jego przyjęcie było przede wszystkim - co wynika także z uza-
sadnienia postanowienia - sposobem interwencji na rynku pracy (poprzez oczekiwa-
ne zwolnienie miejsc pracy). Zmodyfikowanie zasad zawieszalności prawa do świad-
czeń z uwagi na pogarszającą się sytuację społeczno - gospodarczą, w tym wzrost
stopy bezrobocia i jego coraz częściej strukturalny charakter oraz postępujące ubó-
stwo, nie narusza wyrażonej w art. 2 Konstytucji zasady demokratycznego państwa
prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej. Na władzach
publicznych spoczywa nie tylko wynikający z art. 67 ust. 1 Konstytucji obowiązek za-
pewnienia zabezpieczenia społecznego obywatelom, którzy osiągnęli wiek emerytal-
ny, ale także przewidziany w ustępie 2 tego przepisu obowiązek zapewnienia bez-
pieczeństwa socjalnego niemającym środków utrzymania obywatelom pozostającym
bez pracy nie z własnej woli. Z kontynuowaniem zatrudnienia bez rozwiązania sto-
sunku pracy łączy się konsekwencje w postaci zawieszenia prawa do świadczenia i
w efekcie wstrzymanie jego wypłaty (art. 134 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej).
Rozważania powyższe zawiera uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19
lutego 2004 r., II UK 274/03 (jeszcze niepublikowanego), w którym wskazuje się
nadto, że ustanie przyczyny zawieszenia prawa do emerytury (rozwiązanie stosunku
pracy) powoduje wznowienie wypłaty świadczenia.
Z powyższego wynika więc - biorąc także pod uwagę cel wprowadzenia tego
przepisu - że dotyczy on jednej tylko grupy ubezpieczonych (pracowników - rozumia-
nych według wyżej przytoczonych zasad), a więc obowiązkowi wynikającemu z niego
nie podlegają adwokaci prowadzący kancelarię, nie są oni bowiem pracownikami
wedle przepisów Kodeksu pracy.
12
Z tych wszystkich względów orzeczono jak w sentencji uchwały.
========================================