Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 464/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 kwietnia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa L. A. in.
przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Ministra Gospodarki
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 4 kwietnia 2008 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 15 czerwca 2007 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 15 czerwca 2007 r. Sąd Apelacyjny zmienił, zaskarżony przez
powodów i pozwanego wyrok Sądu Okręgowego w W. z dnia 22 listopada 2006 r.,
w ten sposób, że w punkcie I i II obniżył, zasądzone od pozwanego Skarbu
Państwa reprezentowanego przez Ministra Gospodarki, na rzecz powodów, kwoty
w następujący sposób: 1) L. A. z 93 504 zł do kwoty 82 250 złotych, 2) J. A., S.
D. A., D. A. i R. S. z kwoty po 70 128 zł do kwot po 61 687 zł 50 gr. 3) M. M., R.
D. A. i W. A. z kwoty po 124 672 zł do kwot po 109 666,67 zł wraz z ustawowymi
odsetkami od dnia 19 listopada 2004 r. do dnia zapłaty, a w pozostałej części
powództwo oddalił. Ponadto Sąd ten oddalił w pozostałej części apelację powodów
oraz apelację pozwanego i rozstrzygnął o kosztach postępowania. W sprawie tej
ustalono, co następuje :
Na wniosek powodów Minister Gospodarki, decyzją z dnia 10 lipca 2000 r.,
uzupełnioną następnie decyzją z dnia 24 sierpnia 2000 r., stwierdził nieważność
zarządzenia Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 1 lutego 1949 r. w sprawie
ustanowienia przymusowego zarządu państwowego nad przedsiębiorstwem „R. A.
i Synowie" Fabryczne Składy Papieru w K. z filią w P. w stosunku do części
nieruchomości o powierzchni 762,24 m2
położonej w K. przy ulicy S. F. 6 oraz
nieruchomości gruntowej położonej w P. przy ulicy P.[...]. Tymi samymi decyzjami
Minister Gospodarki stwierdził również nieważność orzeczenia Ministra Handlu
Wewnętrznego z dnia 11 października 1962 r. w sprawie przejścia na własność
Państwa wyżej wymienionych nieruchomości jako wchodzących w skład
wspomnianego przedsiębiorstwa.
Ponadto w decyzjach tych Minister Gospodarki stwierdził, że - zarządzenie
Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 1 lutego 1949 r. w sprawie ustanowienia
zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem „R. A. i Synowie" Fabryczne
Składy Papieru w K. z filią w P. oraz orzeczenie Ministra Handlu Wewnętrznego z
dnia 11 października 1962 r. w sprawie stwierdzenia przejścia na własność
Państwa tego przedsiębiorstwa w stosunku do nieruchomości gruntowej położonej
w K. przy ul S.[...] i części nieruchomości przy ul. S. F. [...] o powierzchni 870,76
m2
, które aktualnie stanowią odrębne nieruchomości jako lokale i związane z nimi
udziały we współwłasności części budynku nie przeznaczonych do wyłącznego
3
użytku właścicieli poszczególnych lokali oraz udział w użytkowaniu wieczystym
wynoszący 527/1000 części działki - zostały wydane z naruszeniem prawa.
Minister Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej decyzją z dnia 10 lutego
2004 r. przyznał powodom odszkodowanie w kwocie 6 680 051 zł., natomiast
postanowieniem z dnia 30 marca 2004 r. odmówił uzupełnienia decyzji
odszkodowawczej i tym samym nie uwzględnił ich wniosku o przyznanie dalszego
odszkodowania.
Powodowie po ostatecznym sprecyzowaniu żądania, domagali się zasądzenia
kwoty 2 500 000 zł. Suma ta obejmuje wartość rozebranego budynku
magazynowego, usytuowanego w P. przy ulicy P. [...] oraz utracone korzyści z
tytułu niemożności korzystania z nieruchomości w postaci: budynku mieszkalnego
położonego przy ulicy P. [...] w P., budynku mieszkalnego położonego przy ulicy S.
F. [...] w K. o powierzchni 762,24 m2
w okresie od 17 października 1997 r. do 10
lipca 2000 r., budynku mieszkalnego położonego w K. przy ulicy S.
F.[...] o powierzchni 870,76 m2
w okresie od 17 października 1997 r. do 10 lutego
2004 r., budynku mieszkalnego przy ulicy S. [...] w K. w okresie od 17 października
1997 r. do 10 lutego 2004 r.
Sąd Okręgowy uznał, że powodowie mają legitymację czynną do domagania
się zasądzenia na ich rzecz odszkodowania, gdyż wykazali, że są spadkobiercami
poprzednich właścicieli przejętego w przymusowy zarząd państwowy, a następnie
na własność Państwa, przedsiębiorstwa. Ich udziały w kwocie odszkodowania,
odpowiadające udziałom w spadku. Podstawę prawną dla uwzględnienia roszczeń
odszkodowawczych powodów, w ocenie Sądu I instancji, stanowi art. 160 § 1
k.p.a. Mając na względzie całokształt materiału dowodowego, uwzględniając opinie
biegłych powołanych w sprawie, Sąd Okręgowy stwierdził, że powództwo jest
zasadne tylko w części i uwzględnił je w zakresie kwoty 748 032 zł (w rezultacie
czego zasądził na rzecz powodów kwoty odpowiadające ich udziałom w spadku).
Zasądzona Kwota 748 032 zł obejmowała wartość budynku magazynowego
położonego w P. przy ulicy P. [...] oraz wartość utraconych korzyści z budynku
mieszkalnego położonego przy ulicy S. F. [...] w K. o powierzchni 762,24 m2
, które
w okresie od 17 października 1997 r. do 10 lipca 2000 r. wyniosły 127 296,58 zł i z
4
budynku mieszkalnego położonego przy ulicy P. [...] w P., które za okres od 17
października 1997 r. do 10 lipca 2000 r. wyniosły 28 535,94 zł.
W ocenie Sądu powodowie posiadali roszczenie o zwrot przez stronę pozwaną
utraconych korzyści wyłącznie w zakresie budynku mieszkalnego położonego przy
ulicy S. F. [...] w K. o powierzchni 762,24 m2
i z budynku mieszkalnego położonego
przy ulicy P. [...] w P., ponieważ wobec stwierdzenia nieważności decyzji
administracyjnej odzyskali własność tych nieruchomości i dlatego mogli czerpać
z nich dochody. Natomiast w zakresie pozostałych nieruchomości, tj. budynku
mieszkalnego położonego w K. przy ulicy S. F. [...] o powierzchni 870,76 m2
i
budynku mieszkalnego przy ulicy S. [...] w K., co do których stwierdzone wydanie
decyzji z naruszeniem prawa nie doszło do odzyskania przez powodów ich
własności, a więc nie mogli czerpać z nich dochodów. Wypłacone na ich rzecz
odszkodowanie zaspokaja wszystkie roszczenia z tego tytułu. Wysokość
odszkodowania Sąd ustalił na podstawie art. 363 § 2 k.c. Odsetki ustawowe od
zasądzonych kwot na podstawie art. 481 § 1 k.c. przyznano od dnia wydania
wyroku.
Apelacje od powyższego wyroku złożyły obie strony. Rozpoznający apelacje
Sąd II instancji stwierdził, że prawidłowe odniesienie się do zarzutów apelacyjnych
dotyczących rozstrzygnięcia o żądaniu zasądzenia odszkodowania za szkodę
w postaci lucrum cessans, wymaga udzielania przez Sąd Apelacyjny odpowiedzi
na pytanie, kiedy odszkodowanie przyznane na podstawie art. 160 § 1 k.p.a.
obejmuje nie tylko naprawienie szkody rzeczywistej (damnum emergens) ale także
szkody w postaci lucrum cessans.
Sąd Apelacyjny, powołując się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia
2006 r., I CK 273/05, uznał, że zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego
z dnia 23 września (K 20/02 OTK-A 2003/7/76), dochodzenie na podstawie art. 160
§ 1 k.p.a. odszkodowania w części obejmującej utracone korzyści jest możliwe tylko
w odniesieniu do szkód, które powstały po wejściu w życie Konstytucji (tj. po
17 października 1997 r.).
W ocenie Sądu Apelacyjnego, w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2006 r., III CZP 99/06, uznano, że na
gruncie roszczeń odszkodowawczych dochodzonych na podstawie art. 160 k.p.c.,
5
źródłem szkody jest wydanie wadliwej decyzji administracyjnej i z tym faktem
należy łączyć powstanie zobowiązania. Konieczność wydania decyzji
stwierdzającej naruszenie prawa ma to znaczenie, że dopiero wówczas powstaje
możliwość żądania naprawienia szkody, a niezgodność z prawem istniejąca już
wcześniej, zostaje potwierdzona ze skutkiem ex tunc. Decyzja nadzorcza,
stwierdzająca nieważność ostatecznej decyzji administracyjnej lub uznająca, że
wydano ją z naruszeniem prawa, otwiera jedynie w sposób prejudycjalny możliwość
dochodzenia odszkodowania wobec podmiotu zobowiązanego do naprawienia
szkody. Decyzję tę można uznać za przesłankę skutecznego dochodzenia
roszczenia odszkodowawczego, a nie za zdarzenie, z którym związane jest
powstanie zobowiązania.
W ocenie Sądu Apelacyjnego źródłem szkody doznanej przez powodów było
wydanie decyzji administracyjnych w postaci zarządzenia Ministra Przemysłu
i Handlu z dnia 1 lutego 1949 r. w sprawie ustanowienia przymusowego zarządu
państwowego nad przedsiębiorstwem „R. A. i Synowie" Fabryczne Składy
Papieru w K. i orzeczenia Ministra Handlu Wewnętrznego z dnia 11
października 1962 r. w sprawie stwierdzenia przejścia tego przedsiębiorstwa na
własność Państwa. Już w dacie wydania tych decyzji szkoda w mieniu
poprzedników prawnych powodów powstała, ponieważ właściciele przedsiębiorstwa
utracili możliwość zarządzania nim oraz czerpania z niego dochodów.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, który powołał się w tym względzie na poglądy
wyrażone w doktrynie, za moment powstania szkody w rozumieniu art. 160 § 1
k.p.a. uznaje się datę pojawienia się tzw. pierwszego skutku (uszczerbku
w dobrach poszkodowanego). Jedna przyczyna (w tym wypadku decyzja
administracyjna) może powodować wiele skutków, lecz szkoda jest ciągle jedna.
Zwiększać się mogą jedynie jej rozmiary (np. powiększanie się szkody o corocznie
utracony dochód, jaki nieruchomość przynosi). Szkoda ma bowiem charakter
dynamiczny i obok pierwszego uszczerbku mogą pojawiać się dalsze, pozostające
w normalnym związku przyczynowym ze zdarzeniem uzasadniającym
odpowiedzialność odszkodowawczą, uszczerbki majątkowe w postaci zarówno
utraconych korzyści, jak i strat. Równocześnie Sąd Apelacyjny podkreślił, że
szkoda w rozumieniu art. 160 § 1 k.p.a., stanowi jedną z przesłanek powstania
6
zobowiązania w ramach którego Skarb Państw zobowiązany jest do naprawienia
szkody jaka ponieśli powodowie. Skoro zdarzenie powodujące powstanie
zobowiązania Skarbu Państwa do naprawienia szkody powstało przed wejściem
w życie Konstytucji RP, Sąd nie może oceniać przesłanek odpowiedzialności
władzy publicznej w świetle regulacji ustawy zasadniczej obowiązującej w dacie
orzekania. Przyjęcie stanowiska prezentowanego przez skarżących, w wyniku
dokonania odmiennej wykładni wyroku Trybunału Konstytucyjnego, oznaczałoby,
że chociaż zdarzenie stanowiące źródło szkody nastąpiło przed wejściem w życie
Konstytucji RP, to do oceny, części jego skutków w postaci szkody majątkowej
(za okres od dnia wejścia w życie Konstytucji do chwili jej naprawienia) należy
jednak stosować ustawę zasadniczą. Stosowanie Konstytucji RP w tej sytuacji
polegać musiałoby w istocie na ocenie jednej z przesłanek odpowiedzialności
odszkodowawczej pozwanego Skarbu Państwa, czyli szkody, która powstała przed
wejściem Konstytucji w życie, na podstawie regulacji w niej zawartych. Pogląd ten
nie jest trafy, a jego przyjęcie prowadzi do naruszeniem konstytucyjnej zasady
niedziałania prawa wstecz.
W ocenie Sądu Apelacyjnego pierwszy skutek, a więc strata w majątku
poprzedników prawnych powodów, pojawiła się w dacie wydania decyzji
administracyjnych z dnia 1 lutego 1949 r. i z dnia 11 października 1962 r. Skoro
szkoda powstała przed dniem wejścia w życie Konstytucji RP obowiązek
odszkodowawczy pozwanego Skarbu Państwa, wynikający z art. 160 § 1 k.p.a.,
ogranicza się jedynie do szkody rzeczywistej i nie obejmuje rekompensaty za
utracone korzyści, a więc naprawienia szkody w postaci lucrum cessans
(w przypadku powodów korzyści w formie pożytków cywilnych).
Zdaniem Sądu Apelacyjnego oddalenie przez Sąd Okręgowy powództwa
w zakresie żądania naprawienia szkody w postaci lucrum cessans było
prawidłowe, a więc apelacja powodów w tej części jako nieuzasadniona podlegała
oddaleniu. Natomiast apelacja pozwanego była uzasadniona w części
kwestionującej zasądzenie odszkodowania w wysokości 155 832,52 zł, chociaż
z innych przyczyn, niż powołane przez skarżącego w apelacji, co skutkowało
koniecznością zmiany wyroku.
7
Sąd Apelacyjny uznał za niedopuszczalne zgłoszenie w toku postępowania
apelacyjnego roszczenia powodów o naprawienie dalszych szkód w postaci
utraconych korzyści na podstawie art. 417 k.c. za zaniechanie wydania decyzji
administracyjnej w terminie. Taka zmiana podstawy roszczenia, która polega
w istocie na oparciu roszczenia o nowe okoliczności faktyczne, zdaniem Sądu
Apelacyjnego, stanowi niedopuszczalne w postępowaniu apelacyjnym rozszerzenie
powództwa.
W skardze kasacyjnej powodowie zarzucili naruszeniu prawa materialnego,
a mianowicie art. 160 § 1 k.p.a. w brzmieniu sprzed utraty mocy części tego
przepisu, będącej konsekwencją stwierdzenia jego niekonstytucyjności wyrokiem
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 września 2003 r. (K 20/2002) - przez jego
niewłaściwe zastosowanie i błędne przyjęcie, że wynikające z niego ograniczenie
zakresu odszkodowania do poniesionej rzeczywistej szkody stosuje się także do
uszczerbków majątkowych (szkód), których źródłem była decyzja administracyjna
wydana z naruszeniem przepisu 156 § 1 k.p.a. przed wejściem w życie Konstytucji
RP, tj. przed dniem 17 października 1997 r., również wówczas, jeśli uszczerbki
majątkowe (szkody w postaci utraconych korzyści) z niej wynikające powstawały po
tej dacie i po tej dacie decyzja taka została uznana za nieważną, bądź wydaną
z naruszeniem prawa. Ponadto skarżący zarzucili naruszeniu przepisów
postępowania, które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, a mianowicie art.
328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 213 § 2 k.p.c. przez nieodniesienie się w uzasadnieniu
wyroku do podniesionego w apelacji powodów zarzutu naruszenia art. 213 § 2
k.p.c. w wyroku Sądu I instancji przez jego niezastosowanie w sytuacji, w której
strona pozwana uznała powództwo co do zasady (co do wszystkich roszczeń
zgłoszonych w jego ramach), pozostawiając jedynie jego wysokość do uznania
Sądu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Uznanie co do zasady przez pozwanego roszczeń powodów nie oznaczało, że
zgadza się on na wysokość zasądzonego im przez sąd odszkodowania. Co więcej
w sytuacji gdy co do części dochodzonego przez powodów roszczenia pozwany
w trakcie całego procesu konsekwentnie podnosił zarzut, że w okolicznościach
rozpoznawanej sprawy brak podstawy, na tle art. 160 k.p.a., dla zasądzenia
8
odszkodowania za utracone korzyści, zarzut naruszenia art. 213 k.p.c. i art. 328 § 2
k.p.c., nie może być uznany za zasadny.
Rację mają natomiast skarżący, gdy wskazują, że Sąd Apelacyjny dokonał
niewłaściwej wykładni art. 160 k.p.c. w związku z treścią jaką nadał temu
przepisowi Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia z dnia 23 września 2003 r.
(K 20/2002). W wyroku tym Trybunał uznał za niekonstytucyjne ograniczenie
odszkodowania przyznawanego na podstawie art. 160 § 1 k.p.a. tylko do szkody
rzeczywistej. Oznacza to, że zgodnie z powołanym wyrokiem zobowiązanie do
naprawienia szkody na podstawie art. 160 k.p.a., od chwili wejścia w życie
Konstytucji RP czyli od 17 października 1997 r., obejmuje także naprawienie
szkody polegającej na utracie spodziewanych korzyści (lucrum cessans). Trafnie
Sąd Apelacyjny podkreślił, że zobowiązanie Skarbu Państwa do naprawienia
szkody, spowodowanej wydaniem decyzji uznanej za niezgodną z prawem lub
uchylonej z tego powodu, powstaje z chwilą spełnienia się przesłanek, z którymi
ustawa łączy jego powstanie. Dla oceny powstania tego zobowiązania decydujące
znaczenie ma więc to kiedy nastąpiło zdarzenie powodujące szkodę, kiedy pojawiła
się szkoda oraz czy pomiędzy decyzją niezgodną z prawem a szkodą istnieje
adekwatny związek przyczynowy. Nie ulega wątpliwości, że w rozpoznawanej
sprawie, zdarzenie powodujące szkodę (wydanie decyzji niezgodnej z prawem)
miało miejsce przed wejściem w życie Konstytucji. Także przeważająca część
szkody, jaką powodowie z tego tytułu ponieśli, nastąpiła przed wejściem Konstytucji
w życie. Należy jednak zwrócić uwagę, że przynajmniej szkoda w postaci utraty
korzyści związanych z niemożliwością czerpania zysku z nieruchomości, których
pozbawiła powodów decyzja o oddaniu przedsiębiorstwa należącego do ich
poprzednika prawnego pod przymusowy zarząd Państwa, a następnie przejęcia go
na własność przez Państwo, powstała zarówno przed 17 października 1997 r. jak
i po tej dacie. Szkoda ta obejmuje bowiem utracone korzyści przez powodów od
chwili pozbawienia ich poprzednika prawnego możliwości korzystania
z nieruchomości wchodzących w skład należącego do niego przedsiębiorstwa do
czasu gdy jego spadkobiercy odzyskali tytuł prawny do władania tymi
nieruchomościami albo wyrównano im poniesiony w związku z tym uszczerbek.
Po odzyskaniu tego tytułu nawet jeżeli nie odzyskali faktycznego władztwa nad
9
nieruchomością mogą oni bowiem, na podstawie przepisów o rozliczeniach
pomiędzy posiadaczem a właścicielem nieruchomości (art. 224–229 k.c.),
dochodzić należnego im wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy. Wynagrodzenie
szkody spowodowanej wydaniem decyzji zamyka zaś rozliczenia pomiędzy
Skarbem Państwa o poszkodowanym, gdyż nie ma on tytułu do nieruchomości
i uzyskał z tytułu bezprawnego pozbawienia go przysługującego mu prawa,
stosowane odszkodowanie; brak wobec tego podstaw prawnych do wysuwania
dalej idących roszczeń.
Dla właściwego rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy podstawowe znaczenie
ma jednak, nieuwzględniona przez Sąd Apelacyjny okoliczność, że przy
zobowiązaniach, dla których podstawę prawna stanowi art. 160 k.p.a.,
ustawodawca wyraźnie odróżnia momentu powstania samego zobowiązania
i roszczenia o odszkodowanie, od chwili wymagalności takiego roszczenia. Gdy
chodzi o wskazanie osoby odpowiedzialnej za naprawienie szkody podstawowe
znaczenie, zgodnie z art. 36 ust 3 pkt 3 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. – Przepisy
wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach
samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191 ze zm.), ma moment powstania
zobowiązania (wydania decyzji, która wyrządziła szkodę). Natomiast wymagalność
roszczeń wynikających z takiego zobowiązania oraz ich przedawnienie zostało
w art. 160 § 6 k.p.a. związane - inaczej niż przy innych czynach niedozwolonych -
z chwilą gdy stała się ostateczna decyzja stwierdzająca nieważność decyzji
wyrządzającej szkodę lub decyzja stwierdzająca, że decyzja wyrządzająca szkodę,
została wydana z naruszeniem art. 156 § 1 k.p.a. Takie rozróżnienie pomiędzy
skutkami powstania zobowiązania Skarbu Państwa do naprawienia szkody
spowodowanej wydaniem decyzji administracyjnej a wymagalnością
i przedawnieniem wynikających z niego roszczeń znalazło swoje wyraźne
potwierdzenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W uchwale siedmiu sędziów
z dnia z dnia 7 grudnia 2006 r., III CZP 99/2006 (OSNC 2007/6/79) Sąd Najwyższy
wskazał, że dla ustalenia osoby odpowiedzialnej za szkodę wywołaną wydaniem
decyzji administracyjnej decydujące znaczenie ma to kiedy została ona wydana.
Z drugiej strony za ugruntowane w orzecznictwie tego Sądu można uznać
stanowisko, że wymagalność roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej
10
wydaniem decyzji administracyjnej zostało uregulowane wyłącznie w art. 160 § 6
k.p.a. i nie stosuje się w tym wypadku przepisów ogólnych o czynach
niedozwolonych; tak Sąd Najwyższy w uchwale siedmiu sędziów z dnia
26 stycznia 1989 r., III CZP 58/1988 (OSNC 1989/9/129) oraz w uchwale siedmiu
sędziów z dnia z dnia 26 kwietnia 2006 r., III CZP 125/05 (OSNC 2006/12/194).
Wymagalności roszczenia o naprawienie szkody, która powstała w majątku
powodów po 17 października 1997 r. nie można więc wiązać z chwilą powstania
samego zobowiązania do naprawienia szkody (wydania decyzji administracyjnej,
która szkodę wyrządziła). Jeżeli co jest oczywiste powodowie nie mogli korzystać
z nieruchomości, której pozbawiła ich decyzje wydane w 1949 r. i 1962 r., także po
17 października 1997 r., a roszczenie w świetle art. 160 § 6 k.p.a. nie uległo
przedawnieniu, to ich powództwo w tym zakresie zasługuje na uwzględnienie.
Roszczenie to przysługuje powodom do momentu, kiedy odzyskali tytuł prawny do
nieruchomości lub odszkodowanie wyrównujące im szkodę spowodowaną
wydaniem decyzji, które pozbawiły ich poprzedników prawnych prawa władania tą
nieruchomością.
Mając na względzie powyższe Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c., orzekł jak w sentencji.