Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 39/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 maja 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa D. B.
przeciwko E. B.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 29 maja 2008 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Okręgowego w P. z dnia 6 sierpnia 2007 r.,
sygn. akt II Ca (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w P. do
ponownego rozpoznania, pozostawiając mu rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 6 sierpnia 2007 r. Sąd Okręgowy w P. uwzględnił
apelację pozwanej E. B. i zmienił wyrok Sądu Rejonowego w ten sposób, że powództwo
oddalił.
2
Sąd pierwszej instancji uznał, że powódka wraz ze swoim synem, a mężem
pozwanej zawarli umowę pożyczki, która została wykonana. Ustalenia takie Sąd
Rejonowy poczynił m. in. na podstawie treści dokumentu umowy pożyczki. Znalazło się
tam sformułowanie, że „pożyczkodawca udziela pożyczkę w wysokości 13.300 USD”,
nie ma natomiast zapisu, że „pożyczkodawca zobowiązuje się udzielić pożyczki”.
Zdaniem Sądu Rejonowego, wskazuje to na fakt, że przekazanie pieniędzy nastąpiło
najpóźniej w dacie sporządzenia umowy. Niezależnie od tego Sąd ten podkreślił, że
brak przyczyny, dla której w dacie 28 lutego 1998 r. powódka i jej syn mieliby zawrzeć
umowę zobowiązującą do zawarcia umowy pożyczki, a następnie umowa
rozporządzająca nie doszłaby w ogóle do skutku. Sąd pierwszej instancji z uwagi na
bliskość czasową udzielenia pożyczki i zakupu nieruchomości, na którą przeznaczona
miała być kwota pożyczki, za wiarygodny uznał fakt udzielenia pożyczki przez powódkę
swojemu synowi.
Po śmierci syna powódki, mimo wezwania, pozwana nie zwróciła żądanej
w postępowaniu kwoty.
Sąd Okręgowy uznał, że wydając wyrok uwzględniający powództwo Sąd
Rejonowy naruszył art. 233 k.p.c. Wskazał, że zebrany w sprawie materiał dowodowy
nie upoważniał do stwierdzenia, iż nastąpiło wykonanie umowy pożyczki. Sąd przyjął, że
umowa została zawarta, jednak powódka nie wykazała, że doszło do jej wykonania.
Treść samej umowy – zdaniem Sądu Okręgowego – nie prowadzi do wniosku, iż
pożyczkodawca wręczył przedmiot świadczenia drugiej stronie. Wskazał, że Sąd
Rejonowy bezpodstawnie pominął zeznania świadka D. P., z których wynikało, że
kondycja finansowa firmy K. B. była bardzo dobra. Tym samym Sąd Okręgowy uznał, że
brak było po stronie pożyczkobiorcy powodu zaciągania długu u swojej matki.
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku wniosła powódka, zaskarżając go w
części, a to co do punktu pierwszego. Skarga została oparta na obu podstawach, to jest
naruszenia prawa materialnego (art. 3933
§ 1 pkt 1 k.p.c.) i prawa procesowego (art.
3933
§ 1 pkt 2 k.p.c.).
Odnośnie do pierwszej podstawy skarżąca zarzuciła niewłaściwe zastosowanie
art. 56 k.c., art. 65 k.c. i nieuwzględnienie, iż umowa wywierała nie tylko skutki w niej
werbalnie wyrażone, ale także wynikające z ustawy, zasada współżycia społecznego i w
szczególności ustalonych zwyczajów, i pominięcia faktu, że umowa pożyczki została
zawarta pomiędzy osobami najbliższymi, pomiędzy którymi stosowanie formy pisemnej
dla umowy pożyczki jak i jej wykonania w postaci pokwitowania jest bardzo rzadko
3
stosowane. Kolejne zarzuty dotyczyły art. 3531
k.c. oraz art. 720 i 723 k.c. Błędna
wykładnia przepisów o pożyczce miała polegać na zakwestionowaniu ważności umowy
wobec jej niepodpisania przez męża powódki wbrew treści art. 36 i 361
k.r.o. i wobec
niezawarcia w umowie terminu zwrotu pożyczki.
Naruszenie prawa procesowego dotyczyło art. 233 § 1 w zw. z art. 328 § 2 k.p.c.
oraz art. 316 § 1 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., a także art. 382 i art. 386 § 1 k.p.c.
Skarżąca zarzuciła, że Sąd Okręgowy naruszył swoje kompetencje i funkcje procesowe,
w wyniku czego doszło do pominięcia części materiału dowodowego zebranego w
postępowaniu, w szczególności dowodu z przesłuchania stron, aktu notarialnego i
zaświadczenia banku. Ponadto zarzuciła brak wyczerpujących ustaleń dla odmiennej
oceny materiału dowodowego zgromadzonego przez Sąd pierwszej instancji z obrazą
przepisów postępowania, pominięcie odmiennych ustaleń dokonanych w postępowaniu
pierwszoinstancyjnym, bez wskazania rodzaju naruszenia prawa przez Sąd pierwszej
instancji. Jak podnosi w skardze, dokonana przez Sąd Okręgowy ocena dowodów jest
rażąco powierzchowna, niepełna, wyrywkowa, dokonana z pogwałceniem norm
postępowania. Zdaniem skarżącej, sporządzone przez Sąd uzasadnienie wyroku
narusza zasady prawidłowej wykładni i obligatoryjnego wyjaśnienia wydanego
orzeczenia, wynikające nie tylko z przepisów prawa procesowego, ale i ogólnego
porządku prawnego.
W konkluzji powódka wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku odnośnie punktu
pierwszego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszym rzędzie wypada odnieść się do zarzutów naruszenia prawa
procesowego, albowiem ocena zasadności zastosowania prawa materialnego może
zostać dokonana jedynie na gruncie prawidłowo ustalonego stanu faktycznego.
W polskim procesie cywilnym obowiązuje zasada pełnej apelacji. W myśl tej
zasady Sąd drugiej instancji ma obowiązki i uprawnienia także sądu merytorycznego,
który może dokonać innej oceny prawnej ustalonego przez Sąd pierwszej instancji stanu
faktycznego, odmiennej oceny dowodów i innych ustaleń faktycznych, a także uzupełnić
ustalenia Sądu pierwszej instancji. Zgodnie z art. 382 k.p.c., sąd odwoławczy orzeka na
podstawie materiału zebranego w obu instancjach.
Jak wielokrotnie wskazywano w orzecznictwie, jeżeli Sąd drugiej instancji
dokonuje innej oceny prawnej roszczenia, musi wskazać przyjęte za podstawę takiej
oceny ustalenia faktyczne oraz przepisy prawa materialnego uzasadniające
4
rozstrzygnięcie. Jeżeli ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji były wystarczające
także do zastosowania innych, przyjętych przez Sąd drugiej instancji przepisów prawa
materialnego, Sąd ten może tylko powołać się na te ustalenia. Jeżeli jednak Sąd
pierwszej instancji nie poczynił ustaleń faktycznych, które uzasadniałyby także
zastosowanie przepisów prawa materialnego przyjętych przez Sąd odwoławczy za
podstawę odmiennej oceny prawnej, Sąd ten obowiązany jest, przy zastosowaniu
odpowiednich przepisów dotyczących postępowania przez Sądem pierwszej instancji, w
tym dotyczących ustalania stanu faktycznego w zakresie faktów mających istotne
znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy (art. 227 i nast. k.p.c.), poczynić własne ustalenia
faktyczne, uzasadniające zastosowanie przyjętej przezeń podstawy prawnej
rozstrzygnięcia.
Przy czym, co należy podkreślić, jeżeli Sąd drugiej instancji przyjmuje odmienne
rozstrzygnięcie niż Sąd pierwszej instancji, oparte na innej podstawie faktycznej,
powinien dokonać własnych stanowczych ustaleń faktycznych, jasnych i
kategorycznych, które uzasadniałyby zastosowaną podstawę prawną rozstrzygnięcia
(por. m.in. wyroki z dnia 7 maja 2002 r. I CKN 105/00, z dnia 11 kwietnia 2006 r. I PK
164/05 i z dnia 26 lipca 2007 r. V CSK 115/07, (niepubl.), z dnia 11 stycznia 2008 r., V
CSK 240/07, (niepubl.).
Te ustalenia oraz dokonana ocena prawna powinna zostać przedstawiona
w uzasadnieniu orzeczenia. Jak bowiem stanowi art. 328 § 2 k.p.c. uzasadnienie wyroku
powinno zawierać wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie:
ustalenie faktów, które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, i
przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej, oraz
wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa. Ponadto,
zgodnie z art. 391 § 1 k.p.c., jeżeli nie ma przepisów szczególnych o postępowaniu
przed sądem drugiej instancji, do postępowania tego stosuje się odpowiednio przepisy o
postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Zarzut naruszenie tego przepisu także
został podniesiony w ramach drugiej podstawy kasacyjnej i jest on uzasadniony.
Skład orzekający w niniejszej sprawie w pełni podziela pogląd prezentowany
we wcześniejszych orzeczeniach, zgodnie z którym naruszenie przez sąd drugiej
instancji art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez sporządzenie uzasadnienia
nie w pełni odpowiadającego wymaganiom, jakie stawia wymieniony przepis, może
wyjątkowo wypełniać podstawę kasacyjną przewidzianą w art. 3931
pkt 2 k.p.c. (obecnie
art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.). Ma to miejsce wówczas, gdy wskutek uchybienia konkretnym
5
wymaganiom określonym w art. 328 § 2 k.p.c. zaskarżone orzeczenie nie poddaje się
kontroli kasacyjnej; innymi słowy, gdy stwierdzone wady mogły mieć wyjątkowo wpływ
na wynik sprawy. Wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku polega przecież na wskazaniu
nie tylko przepisów prawa, ale także na wyjaśnieniu, w jaki sposób wpływają one na
treść rozstrzygnięcia (art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.). Powyższe stanowisko
zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 kwietnia 2004 r., V CK 92/04 (niepubl.),
podobnie w wyroku z dnia 13 listopada 2003 r., IV CK 183/02 (niepubl.) i z dnia 19
grudnia 2000 r., II UKN 152/00, OSNAPiUS 2002 r., nr 16, poz., w wyroku z dnia 9
listopada 2007 r., V CSK 263/07, (niepubl.).
Należy stwierdzić, że elementów wymaganych treścią przywołanego przepisu
brak w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku w stopniu, który sprawia, że wyrok ten
uchyla się kontroli kasacyjnej. W niniejszej sprawie istota sporu sprowadzała się do
zagadnienia, czy strona powodowa udowodniła fakt wykonania przez pożyczkodawcę
(powódkę) umowy pożyczki. Rzeczą powódki było udowodnienie tego faktu.
Sąd Okręgowy podzielił nie tylko ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji,
ale również ocenę dowodów prowadzącą do ustaleń, że doszło do zawarcia samej
umowy. Odmiennie jednak niż Sąd pierwszej instancji uznał, że w sprawie brakuje
dowodów, w oparciu o które możliwe byłoby ustalenie, że doszło do przeniesienia na
własność pożyczkobiorcy przedmiotu pożyczki.
Sąd pierwszej instancji uznał jednak, że sama treść umowy pożyczki, sens
sporządzania tejże umowy jak i pozostałe dowody, a to zeznania powódki, niewielka
różnica czasowa między datą zawarcia umowy a pożyczeniem ich synowi dają
podstawę do ustalenia, że nie tylko doszło do zawarcia umowy pożyczki, ale i jej
wykonania. Sąd drugiej instancji w żaden sposób nie odniósł się do materiału
dowodowego, obejmującego przede wszystkim zeznania stron, dokument
potwierdzający dokonanie przez powódkę wypłaty pieniędzy oraz powiązanie umowy
pożyczki z umową sprzedaży nieruchomości, który to materiał został poddany ocenie
przez Sąd pierwszej instancji. Sąd Okręgowy nie wskazał, jakie znaczenie należy nadać
samej umowie, dokumentowi umowy przygotowanemu z inicjatywy pożyczkobiorcy i
przez niego przedstawionemu powódce do podpisu. W dokumencie tym zostało użyte
sformułowanie, że pożyczkodawca „udziela” pożyczkę, a nie że jej „udzieli”, czy
„zobowiązuje się do udzielenia”. Brak jakiejkolwiek analizy dokumentu przy
uwzględnieniu treści art. 56 i 65 k.c. Sąd drugiej instancji nie dokonał takiej oceny przy
uwzględnieniu okoliczności zawarcia umowy a to że do zawarcia umowy doszło w
6
stosunkach rodzinnych, między matką a synem. W tym kontekście nie wskazał Sąd
odwoławczy na cel zawarcia samej umowy.
Co prawda zauważa, że „nie bez znaczenia jest okoliczność, iż w umowie
tej widnieją jako pożyczkodawcy – D. i E. małżonkowie B. Tymczasem, na złożonym do
akt sprawy dokumencie brak jest podpisu męża powódki”. Mimo tego stwierdzenia, Sąd
nie wskazał, jakie znaczenia ma to dla rozstrzygnięcia o przedmiocie postępowania.
Podobnie Sąd odwoławczy nie wskazał, jaki wpływ na rozstrzygnięcie o przedmiocie
postępowania ma ustalenie, że przedmiot świadczenia dotyczył majątku dorobkowego
powódki, choć zwrócił na to uwagę w uzasadnieniu wyroku. Podkreślenia wymaga, że z
jednej strony za przekonywującą Sąd ten uznał tezę, że brak po stronie pożyczkobiorcy
powodu zaciągania długu u swojej matki, a z drugiej strony za bezsporne przyjął, że
doszło do zawarcia umowy pożyczki.
Należy zwrócić uwagę, że w samym uzasadnianiu wyroku Sądu Okręgowego
zostały przytoczone dwa przepisy prawa materialnego (art. 720 k.c. i art. 6 k.c.). Brak
jednak zarówno oceny całego materiału dowodowego, jak i jednoznacznych ustaleń
Sądu Okręgowego. Podkreślenie pewnych okoliczności, jako „nie bez znaczenia”’ czy
wskazywanie na inne ustalenia nie są poparte wywodami, jaki ma to rzeczywisty wpływ
na dokonywanie ostatecznych ustaleń i ocen prawnych. Uzasadnienie to nie wskazuje,
jakimi regułami wykładni kierował się Sąd w ocenie prawnej przyjętego stanu
faktycznego, co pozwalałoby prześledzić tok myślowy i poprawność zastosowania
poszczególnych regulacji prawnych.
Wyżej przedstawione braki prowadzą do sytuacji, w której nie jest możliwe
zbadanie prawidłowości rozumowania Sądu Okręgowego. Uzasadniają zatem zarzut
naruszenia art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., prowadząc do konieczności uchylenia
zaskarżonego wyroku.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. uchylił
zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c.).