Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 154/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 listopada 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSA Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa J. S., K. S. i małoletniego M. S. działającego przez
przedstawicieli ustawowych J. S. i K. S.
przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń S.A. z siedzibą w W. Oddział
Okręgowy w K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 listopada 2008 r.,
skargi kasacyjnej powodów od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 9 października 2007 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok w stosunku do powódki J. S. w
części oddalającej powództwo i apelację ( pkt 1. II i 2) w
odniesieniu do kwoty 50.929 zł (pięćdziesiąt tysięcy
dziewięćset dwadzieścia dziewięć) oraz w części
orzekającej o kosztach procesu (pkt 1. III) i w tym
zakresie przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania
2
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego
Sądowi Okręgowemu;
2) oddala skargę kasacyjną powódki J. S. w
pozostałej części;
3) odrzuca skargę kasacyjną powodów: K. S. i M. S.
Uzasadnienie
3
Powodowie wnieśli o zasądzenie od pozwanego Powszechnego Zakładu
Ubezpieczeń Spółki Akcyjnej w W. Oddział Okręgowy w K. kwoty 45.079 zł na
rzecz powódki J. S., kwoty 23.429 zł na rzecz powoda K. S. oraz kwoty 20.000 zł
na rzecz powoda M. S. W ramach zgłoszonych żądań powodowie dochodzili kwot:
50.000 zł na rzecz powódki J. S., 30.000 zł na rzecz powoda K. S. oraz 20.000 zł
na rzecz M. S. tytułem odszkodowania z tytułu znacznego pogorszenia sytuacji
życiowej w związku ze śmiercią małoletniego K. S., syna powodów J. i K. S. oraz
brata powoda M. S. Powodowie J. S. i K. S. dochodzili także kwot po 7.500 zł
tytułem zwrotu kosztów pogrzebu oraz wybudowania nagrobka. Powódka J. S.
dochodziła również kwoty 1.650 zł tytułem zwrotu kosztów leczenia w związku z
depresją, w jaką popadła po śmierci syna. Tak określone kwoty dochodzone przez
powodów J. S. i K. S. zostały pomniejszone łącznie o kwotę 28.142 zł wypłaconą
tym powodom przez pozwanego przed wszczęciem procesu. Powodowie wnieśli
także o zasądzenie odsetek ustawowych od dochodzonych w pozwie kwot od dnia
15 października 2005 r. do dnia zapłaty. W toku procesu powodowie rozszerzyli
żądanie pozwu dotyczące odszkodowania z tytułu znacznego pogorszenia sytuacji
życiowej wnosząc o zasądzenie dodatkowo kwoty 15.000 zł na rzecz J. S. i kwoty
12.000 zł na rzecz K. S.
Wyrokiem z dnia 26 lutego 2007 r. Sąd Rejonowy zasądził od pozwanego
Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Spółki Akcyjnej w W. - Oddział Okręgowy w
K. na rzecz powódki J. S. oraz powoda K. S. kwoty po 3.500 zł wraz z odsetkami
ustawowymi od dnia 29 kwietnia 2006 r. do dnia zapłaty. Nadto zasądził od strony
pozwanej na rzecz powódki J. S. kwotę 30.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od
dnia 26 lutego 2007 r. do dnia zapłaty, na rzecz powoda K. S. kwotę 23.750 zł wraz
z ustawowymi odsetkami od dnia 26 lutego 2007 r. do dnia zapłaty oraz na rzecz
powoda M. S. kwotę 10.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 26 lutego
2007 r. do dnia zapłaty.
Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne: w dniu
4 sierpnia 2004 r. w miejscowości K. miał miejsce wypadek drogowy w wyniku,
którego śmierć poniósł syn powodów J. S. i K. S. oraz brat powoda M. S. - małoletni
K. S. Sprawcą wypadku był małoletni K. M., kierujący pojazdem po spożyciu
alkoholu, bez wymaganych uprawnień. Samochód stanowił własność jego ojca,
4
który miał zawartą umowę ubezpieczenia w zakresie odpowiedzialności OC z
pozwanym. Pozwany jeszcze przed wytoczeniem powództwa wypłacił powodom J.
S. oraz K. S. kwotę 28.142 zł jednocześnie zobowiązując się pokryć w całości
koszty wybudowania nagrobka po przedstawieniu rachunku. Koszt wybudowania
nagrobka wyniósł 7.000 zł. Małoletni K. S. był zdolnym i inteligentnym
szesnastolatkiem, osiągał bardzo dobre wyniki w nauce, stanowił wzór dla
młodszego brata. Zmarły był członkiem silnie ze sobą zżytej i kochającej się
rodziny. W wyniku śmierci syna powódka popadła w depresję, o umiarkowanym
nasileniu, co ma skutek trwały, bez konieczności leczenia psychiatrycznego,
straciła pracę, młodszy syn natomiast zamknął się w sobie.
W ocenie Sądu Rejonowego odpowiedzialność pozwanego za powstałą
szkodę pozostaje bezsporna co do zasady, gdyż wynika z faktu wypłaty
odszkodowania jeszcze przed wszczęciem procesu, a spór sprowadzał się tylko do
wysokości odszkodowania. W sprawie powodowie wykazali poniesienie kosztów
budowy nagrobka w wysokości 7.000 zł, którą to kwotę Sąd zasądził po połowie na
rzecz J. S. i K. S. W odniesieniu do tej części odszkodowania Sąd Rejonowy
odstąpił od miarkowania jego wysokości zważywszy na przyczynienie się K. S. do
powstania szkody albowiem pozwany w toku postępowania likwidacyjnego
zobowiązał się pokryć te koszty w całości. Odsetki od zasądzonej z tego tytułu
kwoty Sąd Rejonowy zasądził od dnia poniesienia przez powodów kosztów
wybudowania nagrobka. Brak było podstaw do uwzględnienia żądania o
zasądzenie dalszych kwot z tytułu kosztów leczenia i pogrzebu, gdyż pozwany już
wcześniej zwrócił powodom poniesione koszty względnie powodowie faktu ich
poniesienia nie wykazali.
Powodowie pozostają osobami najbliższymi w stosunku do zmarłego K. S.
Śmierć syna oraz brata wywołała wstrząs psychiczny i była ogromnym przeżyciem
emocjonalnym, którego skutki odczuwane są przez członków rodziny do dnia
dzisiejszego. W wyniku śmierci syna w sposób zasadniczy pogorszyło się zdrowie
psychiczne powódki J. S., powodując rozbudowane i długotrwałe zaburzenia
depresyjne, trudności z zasypianiem, z wykonywaniem pracy, trudnościami w
kontaktach z innymi. Także u powoda K. S. wystąpiły silne przeżycia psychiczne,
zwłaszcza, że ojciec również był bardzo silnie związany z synem. Po śmierci syna
5
to na powodzie K. S. spoczął główny ciężar wspierania członków rodziny. Również
powód M. S. był bardzo mocno związany ze zmarłym, a jego strata odbiła się silnie
na jego psychice, gdyż do dziś nie wymienia imienia brata, stara się uciekać od
myśli i rozmów na temat zmarłego brata, przez długi czas stracił wolę i chęć do
ponoszenia trudu i wyzwań stawianych przez życie. Powyższe okoliczności
uzasadniały przyjęcie, że sytuacja życiowa powodów, zarówno pod względem
psychicznym jak i emocjonalnym zmieniła się, co uzasadniało zasądzenie na rzecz
powodów odszkodowania na podstawie art. 446 § 3 k.c., które stanowi specyficzny
rodzaj zadośćuczynienia i obejmuje z jednej strony szkody moralne związane
z uczuciami i przeżyciami emocjonalnymi, a z drugiej strony szkody materialne,
które nie da się ocenić będące konsekwencją pogorszenia sytuacji życiowej
członków rodziny osoby zmarłej. Określając wysokość odszkodowania Sąd
Rejonowy uznał, za nieudowodnione twierdzenia powodów, że śmierć 16 letniego
syna spowodowała pogorszenie aktualnej sytuacji materialnej powodów, jak i utratę
takich możliwości na przyszłość. Zmarły rozpoczął kształcenie w technikum, nie
pracował, był utrzymywany przez rodziców.
W ocenie Sądu Rejonowego zachodziły podstawy do dokonania, na
podstawie art. 362 k.c., miarkowania odszkodowania z uwagi na przyczynienie się
małoletniego K. S. do powstania szkody. Wszystkie osoby podróżujące
samochodem, który uległ wypadkowi, spotkały się wcześniej i spożywały wspólnie
alkohol. K. S. musiał wiedzieć, że jego 16-letni kolega kierujący pojazdem, nie
posiada prawa jazdy oraz że wsiadł do samochodu sam spożywając wcześniej
alkohol. Ze względu na powyższe okoliczności należne odszkodowanie (poza
kosztami nagrobka) należało miarkować, uwzględniając 50% przyczynienie się K.
S. do powstania szkody. Mając to na uwadze oraz uwzględniając kwotę wypłaconą
już powodom przez pozwanego, Sąd Rejonowy zasądził kwoty: 30.000 zł na rzecz
J. S., 23.750 zł na rzecz K. S. oraz 10.000 zł na rzecz M. S. z tytułu odszkodowania
za pogorszenie sytuacji życiowej. Odsetki ustawowe od tych kwot zostały
zasądzone od dnia wyrokowania do dnia zapłaty, gdyż odszkodowanie z tego tytułu
zbliżone jest do zadośćuczynienia, a Sąd rozpatrując okoliczności sprawy brał pod
uwagę stan na dzień wyrokowania.
6
Na skutek apelacji wniesionej przez powodów i pozwanego Sąd Okręgowy
wyrokiem z dnia 9 października 2007 r. zmienił zaskarżony wyrok Sądu
Rejonowego z dnia 26 lutego 2007 r. w ten sposób, że zasądził od pozwanej na
rzecz powodów J. S. i K. S. kwoty po 1.750 zł wraz z ustawowymi odsetkami od
dnia 15 maja 2007 r. do dnia zapłaty, oddalił powództwo w pozostałym zakresie
oraz zasądził od pozwanej na rzecz powodów solidarnie kwotę 600 zł tytułem
częściowego zwrotu kosztów procesu, a w pozostałym zakresie kosztami
postępowania obciążył Skarb Państwa. W pozostałej części apelacja strony
pozwanej oraz apelacja powodów została oddalona.
Sąd Okręgowy uznał za prawidłowe i przyjął za podstawę własnej oceny
prawnej, ustalenia faktyczne sądu pierwszej instancji z wyjątkiem ustalenia,
że strona pozwana w postępowaniu likwidacyjnym zobowiązała się pokryć
w całości koszty wybudowania nagrobka, po przedstawieniu rachunku, bez
uwzględnienia przyczynienia się K. S. do powstania szkody. Za niezasadny uznał
Sąd Okręgowy zarzut naruszenia art. 362 k.c. na skutek przyjęcia przez Sąd
Rejonowy przyczynienia się K. S. w 50% do powstania szkody.
Za uzasadniony Sąd Okręgowy uznał zarzut zawarty w apelacji pozwanego
dotyczący terminu, od którego zostały zasądzone odsetki od kwot z tytułu kosztów
budowy nagrobka. Należą się one bowiem dopiero od momentu wymagalności tego
roszczenia, co wiązać należy z faktycznym poniesieniem przez powodów kosztów
budowy nagrobka oraz wezwaniem pozwanego do ich zwrotu, co nastąpiło
najwcześniej z dniem 15 maja 2006 r. Sąd Okręgowy uznał także za uzasadniony
zarzut, zawarty apelacji pozwanego, naruszenia art. 446 § 3 k.c. Z ustalonego
stanu faktycznego wynika że powodowie wskutek śmierci syna i brata doznali
jedynie cierpień psychicznych. Nie jest to wystarczające do uznania, że zaistniały
przesłanki określone w art. 446 § 3 k.c. uzasadniające zasądzenie na ich rzecz
odszkodowania, które nie jest tożsame z zadośćuczynieniem. Odszkodowanie
z tego tytułu obejmuje szkody szeroko rozumiane, ale o charakterze majątkowym,
obejmujące niekorzystne zmiany bezpośrednio w sytuacji materialnej najbliższych
członków rodziny zmarłego, jak też zmiany w sferze dóbr niematerialnych, które
rzutują na ich sytuację materialną. W sprawie konieczne było wykazanie przez
powodów J. S. i K. S., że pogorszenie ich sytuacji życiowej jest na tyle znaczne, że
7
uzasadnia żądanie zasądzenia wyższych kwot ponad otrzymane już z tego tytułu
kwoty od pozwanego: 15.000 zł przez powódkę J. S. oraz 12.500 zł przez powoda
K. S. przy uwzględnieniu 50% przyczynienia się zmarłego do powstania szkody.
Powodowie J. S. i K. S. otrzymali już od strony pozwanej „stosowne”
odszkodowanie i nie wykazali w toku postępowania zaistnienia okoliczności
uzasadniających wyższą kwotę odszkodowania. Brak jest również podstaw do
przyznania odszkodowania bratu zmarłego M. S. Ponadto w stosunku do powoda
K. S. Sąd Rejonowy orzekł ponad żądanie, skoro powód na podstawie art. 446 § 3
k.c. żądał odszkodowania w kwocie 35.429 zł bez uwzględnienia przyczynienia się
a Sąd Rejonowy przyjął 50% przyczynienie się zmarłego do powstania szkody.
Od wyroku Sądu Okręgowego skargę kasacyjną wnieśli powodowie, którzy
zaskarżyli wyrok w części oddalającej powództwo wskazując jako podstawę skargi
kasacyjnej naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 362 k.c. w związku z
art. 446 § 3 k.c. przez błędną wykładnię art. 362 k.c. i przyjęcie, że przepis ten ma
zastosowanie do miarkowania roszczeń najbliższej rodziny zmarłego
poszkodowanego, w sytuacji gdy są to roszczenia wynikające z ich własnych
uprawnień. W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego podniesiono także
zarzut naruszenia art. 446 § 3 k.c. przez błędną wykładnię pojęcia znaczne
pogorszenie sytuacji życiowej i uznanie, że pogorszenie to wyczerpuje się głównie i
w zasadzie jedynie w aspekcie materialnym w sytuacji gdy odszkodowanie oparte
na tym przepisie ma charakter „mieszany” i powinno uwzględniać także
niematerialny aspekt pogorszenia sytuacji życiowej wyrażający się negatywnymi
doznaniami psychicznymi wpływającymi na zakłócone funkcjonowanie w życiu
codziennym. Ponadto Sąd Okręgowy naruszył powołany wyżej przepis przez
błędną wykładnię pojęcia stosowne odszkodowanie i uznanie, że kwoty 15.000 zł
na rzecz powódki J. S. i 12.500 zł na rzecz powoda K. S. są stosowne i adekwatne
w sytuacji, gdy są one rażąco niewspółmiernie zaniżone do zakresu pogorszenia
sytuacji życiowej powodów, a ponadto nieadekwatne do aktualnych stosunków
majątkowych i nie spełniają roli kompensacyjnej. Jako podstawę skargi kasacyjnej
wskazano także naruszenie przepisów postępowania, które mogły mieć istotny
wpływ na wynik sprawy a mianowicie art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art. 328 § 2
k.p.c. przez brak poczynienia jakichkolwiek ustaleń przez sąd drugiej instancji, czy
8
a jeżeli tak to jaki wpływ miał stan po użyciu alkoholu i brak uprawnień do
prowadzenia pojazdów przez kierującego samochodem małoletniego K. M. na
zaistniały wypadek i śmierć małoletniego K. S., a więc, czy istnieje związek
przyczynowy dający podstawę do przyjęcia 50% przyczynienia się małoletniego K.
S. do swojej śmierci. Powodowie wnieśli o uchylenie wyroku w punktach pierwszym
i drugim i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy odnieść się do dopuszczalności skargi
kasacyjnej ze względu na treść art. 3982
§ 1 k.p.c., według którego skarga
kasacyjna jest niedopuszczalna w sprawach o prawa majątkowe, w których wartość
przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż pięćdziesiąt tysięcy złotych. Zważywszy na
to, że powodowie dochodzili roszczeń opartych na tej samej podstawie faktycznej
i prawnej należało ich uznać za współuczestników materialnych w rozumieniu art.
72 § 1 pkt 1 k.p.c. W takim wypadku przy ustalaniu wartości przedmiotu sporu
w sprawie, zlicza się wartości poszczególnych roszczeń dochodzonych przez
współuczestników materialnych (por. orzeczenia SN z dnia 9 marca 1967 r., I PZ
10/67, OSNCP 1967, nr 10, poz. 179, z dnia 30 kwietnia 1966 r., I CZ 20/66,
OSPiKA 1967, nr 3, poz. 64, z dnia 17 lutego 1964 r., II CZ 6/64, OSPiKA 1965, nr
3, poz. 62, z dnia 19 grudnia 1985 r., uchwała z dnia 9 stycznia 2008 r., III CZP
111/07, Biuletyn SN z 2008 r., nr 1). Dlatego wartość przedmiotu sporu stanowiła
kwota 88.508 zł będąca sumą roszczeń pieniężnych zgłoszonych przez powodów
w pozwie tj. kwot: 45.079 zł, 23.429 zł oraz 20.000 zł. Ponieważ w toku procesu
nastąpiło rozszerzenie powództwa o dalsze kwoty 15.000 zł oraz 12.000 zł, łączna
wartość roszczeń pieniężnych dochodzonych przez powodów stanowiła kwotę
115.508 zł. Ta ostatnia kwota mogła stanowić górną granicę wartości przedmiotu
zaskarżenia całego wyroku sądu pierwszej instancji z uwagi na przepis art. 368 § 2
k.p.c., który przewiduje, że w sprawach o prawa majątkowe w apelacji
należy oznaczyć wartość przedmiotu zaskarżenia stosując odpowiednio przepisy
art. 19-24 k.p.c., przy czym wartość przedmiotu zaskarżenia może być wyższa od
wartości przedmiotu wskazanej w pozwie sporu tylko wtedy, gdy powód rozszerzył
powództwo lub sąd orzekł ponad żądanie. Wbrew przy tym stanowisku Sądu
Okręgowego Sąd Rejonowy nie orzekł w sprawie ponad żądanie w stosunku do
9
powoda K. S. skoro powód ten ostatecznie wniósł o zasądzenie od pozwanego na
jego rzecz kwoty 35.429 zł (stanowiącej sumę kwot 23.429 zł oraz 12.000 zł), a Sąd
Rejonowy zasądził na rzecz tego powoda kwotę 27.250 zł (sumę kwot: 3.500 zł
oraz 23.750 zł).
Współuczestnictwo pomiędzy powodami nie miało charakteru
współuczestnictwa jednolitego lub koniecznego. Dlatego na etapie postępowania
kasacyjnego z uwagi na charakter dochodzonych przez powodów roszczeń nie
miała zastosowania zasada – obowiązująca przy określeniu wartości przedmiotu
sporu w pozwie oraz wartości przedmiotu zaskarżenia w apelacji - że wartością
przedmiotu sporu oraz wartością przedmiotu zaskarżenia była suma wszystkich
roszczeń dochodzonych przez powodów. Dla oceny dopuszczalności skargi
kasacyjnej zważywszy na wymaganą wartość przedmiotu zaskarżenia (art. 3982
§ 1
k.p.c.) należy uwzględnić wartość roszczeń dochodzonego przez każdego
z powodów oddzielnie (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 1997 r.,
I CKN 31/97, niepubl., postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia
1997 r., I PKN 65/96, OSNAPiUS 1997, nr 17, poz. 317, postanowienie z dnia
21 marca 1997 r., I PKN 61/97, OSNP 1998, nr 1, poz. 16, uzasadnienie
postanowienia z dnia 25 stycznia 2001 r., IV CZ 90/06, niepubl. oraz uzasadnienie
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2008 r., III CZP 111/07). Biorąc pod
uwagę powyższe o dopuszczalności skargi kasacyjnej wniesionej przez powodów
nie mogła decydować podana w tej skardze wartość przedmiotu zaskarżenia
w kwocie 131.000 zł (będącą sumą wartości przedmiotu zaskarżenia podanych
w apelacjach powodów oraz pozwanego), lecz wartość zaskarżenia przy
uwzględnieniu wartości roszczeń dochodzonych przez każdego z powodów
oddzielnie. Z uwagi na to, że powód Krzysztof S. dochodził przed sądem pierwszej
instancji łącznie kwoty 35.429 zł (sumę kwot 23.429 zł oraz 12.000 zł), a małoletni
powód M. S. dochodził kwoty 20.000 zł, nie była dopuszczalna - z uwagi na wartość
przedmiotu zaskarżenia niższą od kwoty 50.000 zł, o której mowa w art. 3982
§ 1
k.p.c. - skarga kasacyjna w stosunku do rozstrzygnięć zawartych w zaskarżonym
skargą kasacyjną wyroku Sądu Okręgowego wobec tych powodów. Dlatego skarga
kasacyjna powodów K. S. i M. S. została odrzucona jako niedopuszczalna na
podstawie art. 3986
§ 3 k.p.c. Ze względu na wartość przedmiotu zaskarżenia
10
dopuszczalna była jedynie skarga kasacyjna powódki J. S., która przed sądem
pierwszej instancji dochodziła łącznie kwoty 60.079 zł (stanowiącą sumę kwot
45.079 zł oraz 15.000 zł), z czego na jej rzecz zasądzono w zaskarżonym skargą
kasacyjną wyroku jedynie kwotę 1.750 zł.
Nieuzasadnione są zarzuty podniesione w ramach podstawy skargi
kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. Zgodnie z art. 3983
§ 3 k.p.c. podstawą skargi
kasacyjnej nie mogą stanowić zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny
dowodów. Sąd Najwyższy w postępowaniu kasacyjnym pełni rolę sądu prawa,
w konsekwencji takiej funkcji ustrojowej Sąd Najwyższy nie prowadzi postępowania
dowodowego, nie dokonuje kontroli prawidłowości oceny dowodów
przeprowadzonych w sprawie, ani też nie dokonuje kontroli prawidłowości ustaleń
faktycznych dokonanych przez sąd drugiej instancji. Mimo, że przepis art. 3983
§ 3
k.p.c. wprost nie określa, naruszenia których przepisów nie można podnieść
w postępowaniu kasacyjnym, to niewątpliwie należy do nich zaliczyć przepis art.
233 § 1 k.p.c., który wprost dotyczy reguł, według których sąd dokonuje oceny
dowodów przeprowadzonych w sprawie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
8 maja 2008 r., V CSK 579/07, niepubl. oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia
26 kwietnia 2006 r. V CSK 11/06, niepubl.).
Za bezzasadny także należy uznać zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.,
który to przepis określa elementy uzasadnienia wyroku sądu pierwszej instancji.
Według tego przepisu uzasadnienie wyroku powinno zawierać wskazanie podstawy
faktycznej i prawnej rozstrzygnięcia. Przepis ten ma odpowiednie zastosowanie,
poprzez art. 391 § 1 k.p.c. (pominięty w skardze kasacyjnej), do uzasadnienia
wyroku sądu drugiej instancji. Zważywszy, że postępowanie apelacyjne jest
inicjowane apelacją, w której zawarte są zarzuty, uzasadnienie wyroku sądu drugiej
instancji powinno również zawierać wskazanie podstawy faktycznej i prawnej
rozstrzygnięcia z uwzględnieniem podniesionych w apelacji zarzutów, do których
uzasadnienie powinno się także odnosić. Spełnia te kryteria uzasadnienie wyroku
Sądu Okręgowego zaskarżonego skargą kasacyjną. W uzasadnieniu tego wyroku
wskazano podstawę faktyczną i prawną rozstrzygnięcia, jak również odniesiono się
do zarzutów zawartych w obu apelacjach. Oceniając podniesiony w skardze
kasacyjnej zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. należy wziąć także pod uwagę,
11
że w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że zarzut naruszenia art. 328
§ 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. podniesiony w ramach podstawy
kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. może być uwzględniony tylko wyjątkowo, gdy
treść uzasadnienia zaskarżonego skargą kasacyjną wyroku jest tego rodzaju,
że uchyla się spod kontroli Sądu Najwyższego w ramach skargi kasacyjnej (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 2007 r., V CSK 364/06, niepubl., wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2006 r., II CSK 136/05, niepubl., wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 7 października 2005 r., IV CK 122/05, niepubl., wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 27 czerwca 2001 r., II UKN 446/00, OSNP z 2003 r., nr 7, poz.
182). Uzasadnienie zaskarżonego wyroku umożliwia dokonanie oceny wszystkich
zarzutów sformułowanych w skardze kasacyjnej. Podniesienie zarzutu naruszenia
art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., nie może stanowić
usprawiedliwienia dla prawidłowego wskazania w skardze kasacyjnej innych
naruszeń przepisów postępowania, czy też prawa materialnego, przez sąd drugiej
instancji. W skardze kasacyjnej podniesiono zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.
z uwagi na niewłaściwą oceną związku przyczynowego stanowiącego podstawę do
przyjęcia, że małoletni K. S. przyczynił się do swojej śmierci, tj. czy i jaki wpływ na
zaistnienie wypadku, w którym zginął K. S. miało to, że kierujący pojazdem pił
alkohol i nie posiadał uprawnień do prowadzenia pojazdów. Ocena przyczynienia
się poszkodowanego do powstania szkody należy do kwestii prawnych i może być
kwestionowana w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego – art. 362 k.c.
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 1997 r., II CKN 213/97, OSNC z
1998 r., nr 1, poz. 5). Ponieważ w skardze kasacyjnej podniesiono także zarzut
naruszenia art. 362 k.c. umożliwiło to dokonanie kontroli prawidłowości
zastosowania tego przepisu.
Sąd Okręgowy nie naruszył art. 362 k.c. uznając, że małoletni K. S.
przyczynił się do zaistniałego wypadku. Z ustaleń faktycznych dotyczących
przebiegu wypadku wynika, że winę za spowodowanie wypadku ponosi kierujący
tym pojazdem K. M., który w chwili spowodowania tego wypadku miał 15 lat, nie
posiadał uprawnień do kierowania pojazdami samochodowymi i ponadto spożywał
wcześniej alkohol. Z ustaleń faktycznych sądu drugiej instancji nie wynika, aby do
wypadku drogowego z udziałem małoletniego K. S., doszło z innych przyczyn niż z
12
winy kierującego pojazdem. Dlatego zarówno fakt spożywania alkoholu przez
kierującego pojazdem, jak również brak uprawnień, a co się z tym wiąże brak
wiedzy co do zasad bezpiecznego poruszania się po drogach pojazdami oraz
odpowiedniego doświadczenia, były okolicznościami, które miały związek
przyczynowy z wypadkiem, do którego doszło w dniu 4 sierpnia 2004 r. Dlatego
zasadnie ocenił Sąd Okręgowy, że zachowanie małoletniego K. S., który wiedząc
o spożywaniu alkoholu przez kierującego pojazdem oraz braku jego uprawnień do
kierowania pojazdami, godził się na jazdę z K. M., było sprzeczne z obowiązującym
porządkiem prawnym, jak również z zasadami współżycia społecznego i
pozostawało w normalnym związku przyczynowym – o którym mowa w art. 361 § 1
k.c. - z zaistniałym wypadkiem, a w konsekwencji ze szkodą w postaci obrażeń
ciała, wskutek których poniósł śmierć małoletni K. S. Uzasadniało to przyjęcie
przyczynienia się poszkodowanego do powstania szkody na podstawie art. 362 k.c.
w stopniu przyjętym przez Sąd Okręgowy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2
grudnia 1985 r., IV CR 412/85, OSP z 1986 r., nr 4, poz. 87 oraz wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 7 grudnia 1985 r., IV CR 398/85, niepubl.).
W skardze kasacyjnej bezzasadnie zarzucono naruszenie art. 362 k.c. przez
jego zastosowanie do roszczeń dochodzonych przez powodów jako najbliższych
członków rodziny zmarłego na podstawie art. 446 § 3 k.c. Do roszczeń tych ma
także zastosowanie przepis art. 362 k.c., jeżeli poszkodowany wskutek
uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, który w następstwie tego zmarł,
sam przyczynił się do powstania szkody (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
7 grudnia 1985 r. IV CR 398/85, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1997 r.,
II UKN 20/97, OSNP z 1997 r., nr 23, poz. 478). Za powyższych przemawia przede
wszystkim argument wykładni systemowej wynikający z usytuowania przepisu art.
362 k.c. zawartego w tytule I zatytułowanego „Przepisy ogólne” trzeciej księgi
kodeksu cywilnego dotyczącego zobowiązań. Przepis art. 362 k.c. dotyczy ogólnie
ujętego „obowiązku naprawienia szkody” bez zróżnicowania podstawy prawnej,
z którego obowiązek naprawienia szkody wynika, jak również podmiotu na rzecz
którego obowiązek ten ma być spełniony. Roszczenia dochodzone na podstawie
art. 446 § 3 k.c. należą do roszczeń odszkodowawczych i dotyczą tzw. szkody
pośredniej, stanowiącej wyjątek od zasady, że roszczenia odszkodowawcze
13
przysługują jedynie osobom bezpośrednio poszkodowanym czynem
niedozwolonym (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2001 r.,
III CZP 5/01, OSP z 2003 r., nr 6, poz. 74). Wprawdzie roszczenia dochodzone
przez najbliższych członków rodziny mają samodzielny charakter (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 28 grudnia 1972 r., I CR 615/72, OSPiKA z 1974 r., nr 1, poz.
7), ale są ściśle związane z osobą zmarłego i dlatego jego przyczynienie się do
powstania szkody nie może pozostać bez wpływu na wysokość tych roszczeń.
Sytuacja powoda w procesie odszkodowawczym jest w takim wypadku identyczna
z tą, którą miałby bezpośrednio poszkodowany (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 6 marca 1997 r., I UKN 20/97, OSNP z 1997 r., nr 23, poz. 478).
Skoro przyczynienie się poszkodowanego do powstania szkody jest, zgodnie z art.
362 k.c., podstawą do obniżenia obowiązku naprawienia szkody wobec
bezpośrednio poszkodowanego, to tym bardziej jest to uzasadnione wobec osób
jedynie pośrednio poszkodowanych, którym ustawa przyznaje prawo dochodzenia
określonych roszczeń odszkodowawczych. Przyjęcie odmiennej wykładni
omawianych przepisów nie jest uzasadnione treścią przepisu art. 446 § 3 k.c.,
w którym użyto sformułowania „stosowne odszkodowanie”. Sformułowanie to
nakazuje uwzględnić przy ustalaniu wysokości odszkodowania na rzecz
najbliższych członków rodziny zmarłego wszystkie okoliczności, które nie są często
precyzyjne, gdyż odszkodowanie to nie ma charakteru w pełni wymiernego
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lipca 2000 r., III CKN 842/98, niepubl.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2004 r., II CK 17/03, niepubl., oraz
wyrok Sądu Najwyższego z dnia z 9 marca 2007 r., V CSK 459/06, niepubl.).
Użycie w art. 446 § 3 k.c. sformułowania „stosowne odszkodowanie” nie wyłącza
więc uwzględnienia przez sąd konsekwencji prawnych wynikających z art. 362 k.c.
przy ustalaniu wysokości odszkodowania z tytułu znacznego pogorszenia sytuacji
życiowej najbliższych członków rodziny zmarłego poszkodowanego.
Wbrew zawartemu w skardze kasacyjnej uzasadnieniu zarzutu naruszenia
art. 446 § 3 k.c. na skutek błędnej jego wykładni, Sąd Okręgowy nie dokonał takiej
wykładni tego przepisu, według której „znaczne pogorszenie sytuacji życiowej”
wyczerpuje się jedynie w aspekcie materialnym. Sąd Okręgowy przyjął bowiem –
powołując się na orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2004 r., IV CK
14
445/03 - że w ramach odszkodowania dochodzonego na podstawie art. 446 § 3
k.c., nie można pominąć zmian w sferze dóbr niematerialnych spowodowanych
śmiercią poszkodowanego, które rzutują na sytuację materialną najbliższych
członków jego rodziny. Sąd Okręgowy wykluczył natomiast możliwość dochodzenia
odszkodowania na podstawie art. 446 § 3 k.c. wówczas, gdy jedyne konsekwencje
śmierci poszkodowanego polegają na cierpieniach psychicznych, które nie
wpływają jednak negatywnie na sytuację materialną członków rodziny zmarłego
poszkodowanego. Taką wykładnię art. 446 § 3 k.c. należy uzupełnić o tyle - że
negatywne konsekwencje śmierci osoby bliskiej w postaci choroby, osłabienia
aktywności życiowej i motywacji do przezwyciężenia trudności dnia codziennego
prowadzą także do „znacznego pogorszenia sytuacji życiowej” najbliższych
członków rodziny zmarłego poszkodowanego (tak w powołanym przez Sąd
Okręgowy wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2004 r. IV CK 445/03,
Mon. Prawniczy z 2006 r., nr 6, str. 315), gdyż wpływają na sytuację majątkową
tych osób. W świetle takiej wykładni przepisu art. 446 § 3 k.c. za uzasadniony
należy uznać zarzut skargi kasacyjnej wadliwego zastosowania przepisu art. 446
§ 3 k.c. przez przyjęcie, że odszkodowanie w kwocie 15.000 zł, które powódka
Joanna Stabrawa otrzymała od pozwanego przed wszczęciem procesu, jest
„stosownym odszkodowaniem”, które należało się powódce w związku ze śmiercią
syna Karola S. Swojego stanowiska w tym zakresie Sąd Okręgowy bliżej nie
uzasadnił. Natomiast z ustaleń faktycznych dokonanych przez ten Sąd wynika, że
śmierć syna powódki w sposób negatywny wpłynęła na jej sytuację życiową, skoro
powódka popadła w depresję o charakterze trwałym. Depresja – co jest faktem
notoryjnym - wpływa w sposób znaczący na sytuację życiową osoby dotkniętej tą
chorobą, w szczególności na jej aktywność w życiu rodzinnym, społecznym i
zawodowym, a tym samym rzutuje także na jej sytuację materialną. Potwierdza to
ustalenie faktyczne sądu drugiej instancji, a mianowicie, że powódka po śmierci
syna straciła pracę. Ponadto ustalając wysokość stosownego odszkodowania na
podstawie art. 446 § 3 k.c., należy mieć na uwadze, że wysokość tego świadczenia
pieniężnego przy uwzględnieniu okoliczności sprawy, powinna mieć realną - z
obiektywnego punktu widzenia uwzględniającego aktualny poziom majątkowy
społeczeństwa – wartość ekonomiczną (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30
15
czerwca 2004 r. IV CK 445/03). Odszkodowanie to ma bowiem zrekompensować
„znaczne pogorszenie sytuacji życiowej” członka rodziny zmarłego
poszkodowanego. W świetle powyższych uwag uzasadniony jest wniosek, że
wypłacone przez pozwanego powódce odszkodowanie na podstawie art. 446 § 3
k.c.- wbrew stanowisku przyjętemu przez Sąd Okręgowy – było zaniżone.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. uchyli zaskarżony wyrok w stosunku do powódki J. S. w części oddalającej
powództwo oraz jej apelację (punkty 1.II oraz 2) – co do kwoty 50.929 zł – oraz w
części orzekającej o kosztach (punkt 1.III) i w tym zakresie przekazał sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu pozostawiając temu Sądowi, na
podstawie art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c., rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego. Powódka dochodziła w procesie na
podstawie art. 446 § 3 k.c. odszkodowania w łącznej kwocie 65.000 zł, z tym że
dochodzona kwota odszkodowania została przez powódkę pomniejszona o połowę
z otrzymanej kwoty 28.142 zł, tj. o kwotę 14. 071 zł. Stąd też kwota dochodzona na
podstawie art. 446 § 3 k.c. wynosiła 50.929 zł (65.000 zł – 14.071 zł). W pozostałej
części skarga kasacyjna powódki została oddalona na podstawie art. 39814
k.p.c.
albowiem nie zawierała uzasadnionych podstaw mających wpływ na treść
zaskarżonego skargą kasacyjną orzeczenia co do pozostałych dochodzonych w
sprawie roszczeń (zwrotu kosztów wybudowania nagrobka i wydatków na leczenie).
16