Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 230/08
POSTANOWIENIE
Dnia 16 stycznia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Nowicka
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Starosty Grodzkiego - Prezydenta Miasta K.
przy uczestnictwie nieobecnego S.S. reprezentowanego przez kuratora M.K.
o stwierdzenie nabycia udziału w nieruchomości w drodze zasiedzenia,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 16 stycznia 2009 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 23 kwietnia 2008 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Skarb Państwa, reprezentowany przez Starostę Grodzkiego - Prezydenta
Miasta K., wniósł o stwierdzenie nabycia przez Skarb Państwa 1300/2000 części
2
prawa własności nieruchomości położonej w K. przy ul. W. 10 na skutek
zasiedzenia z mocy art. 172 i nast. k.c. Uczestnikiem tego postępowania był
współwłaściciel w tej części prawa własności rzeczonej nieruchomości S.S.,
reprezentowany przez kuratora dla osoby nieobecnej, który wniósł o oddalenie
wniosku.
Sąd Rejonowy w K. postanowieniem z dnia 28 listopada 2007 r. oddalił
wniosek oraz orzekł o kosztach postępowania. Sąd Rejonowy ustalił, że od dnia 1
stycznia 1946 r. nieruchomość znajdowała się we władaniu Okręgowego Urzędu
Likwidacyjnego, a następnie Miejskiego Zarządu Nieruchomości. W latach 1961 -
1969 Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej Stare Miasto w K. wydało trzy
decyzje ustalające wysokość kosztów remontów budynku znajdującego się na
rzeczonej nieruchomości, które stanowiły podstawę wpisu wierzytelności Skarbu
Państwa do księgi wieczystej nieruchomości. Remonty przeprowadzone w budynku
przez Skarb Państwa miały charakter incydentalny.
Sąd Rejonowy stwierdził w szczególności, że w pierwszym okresie władztwo
Skarbu Państwa wynikało z przepisów dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach
opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. Nr 13, poz. 87 ze zm.). Według uchwały
całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 24 maja – 26 października 1956 r.,
1 CO 9/56 (OSN 1957, nr 1, poz. 1), władanie Skarbu Państwa majątkiem
opuszczonym nie było posiadaniem, nawet zależnym, lecz dzierżeniem.
W późniejszym okresie władztwo Skarbu Państwa znajdowało podstawę
w przepisach rozporządzenia Ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 9 czerwca
1959 r. w sprawie przejmowania budynków w zarząd państwowy (Dz. U. Nr 38,
poz. 237 ze zm.). Także ten zarząd nie był posiadaniem w znaczeniu
cywilnoprawnym, lecz stanowił emanację władczych uprawnień Państwa. Sąd
Rejonowy stwierdził zatem, że z dokumentów i zeznań świadków nie wynika,
by Skarb Państwa był samoistnym posiadaczem nieruchomości. Ponadto zauważył,
że bierność właściciela nie jest przesłanką wystarczającą do zasiedzenia
nieruchomości. Wnioskodawca nie miał woli właścicielskiego władztwa nad
nieruchomością, zwłaszcza w kontekście zabezpieczania własnych roszczeń przez
wpisy hipotek na nieruchomości.
3
Skarb Państwa wniósł apelację od postanowienia Sądu Rejonowego.
Postanowieniem z dnia 23 kwietnia 2008 r. Sąd Okręgowy oddalił apelację,
podzielając ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd Rejonowy oraz co do zasady
ocenę prawną. Sąd Okręgowy zgodził się z wnioskodawcą, że nie było decyzji
dotyczącej przejęcia budynku w zarząd państwowy, wydanej na podstawie
rozporządzenia Ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 9 czerwca 1959 r. w
sprawie przejmowania budynków w zarząd państwowy. Jednakże działania Skarbu
Państwa, od 1946 r. do początku lat dziewięćdziesiątych, świadczą jednoznacznie
o władaniu przez wnioskodawcę rzeczoną nieruchomością w sposób
charakterystyczny dla okresu publicznej gospodarki lokalami, a więc w zakresie
wykonywania zarządu. Władanie to nie spełniało cech posiadania, bowiem nie było
wykonywane z wolą władania dla siebie, lecz za nieobecnego współwłaściciela.
Sąd Okręgowy podkreślił, że w uzasadnieniu uchwały pełnego składu Izby Cywilnej
Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2007 r., III CZP 30/07 (OSNC 2008, Nr
5, poz. 43), stwierdzono jednoznacznie, iż ocena władania jako posiadania
samoistnego, stanowiącego przesłankę zasiedzenia nieruchomości, nie jest
uzależniona od okoliczności uzyskania przez Skarb Państwa władania rzeczą (w
ramach imperium czy dominium), lecz wyłącznie od sposobu władania rzeczą, jest
zatem oceniania w kontekście przesłanek określonych w art. 336 k.c., a zatem
władztwa nad rzeczą i woli władania rzeczą dla siebie. Z tej przyczyny Sąd
Najwyższy za aktualny i niebudzący wątpliwości uznał pogląd, iż władanie
nieruchomością przez Skarb Państwa w związku z wykonywaniem zarządu
państwowego na podstawie określonych przepisów nie stanowi posiadania
samoistnego w rozumieniu prawa cywilnego, a tym samym nie może prowadzić do
zasiedzenia. Wynika to z faktu, że jest to władanie nieruchomością za właściciela
lub posiadacza, a nie w charakterze właściciela. Sąd Okręgowy uznał, że w
powołanym przez wnioskodawcę postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 24 maja
2005 r., V CK 664/04 (niepubl.) stan faktyczny przedstawiał się odmiennie niż w
niniejszej sprawie, bowiem doszło tam uprzednio do wydania postanowienia
stwierdzającego nabycie przez Skarb Państwa własności przez zasiedzenie.
Postępowanie to zostało następnie wznowione i w toczącym się ponownie
postępowaniu także stwierdzono zasiedzenie, lecz z inną datą, a Skarb Państwa
4
został uznany za posiadacza samoistnego w dobrej wierze dopiero od chwili
uprawomocnienia się pierwszego postanowienia stwierdzającego zasiedzenie.
Zgodzić się należy, zdaniem Sądu Okręgowego, z argumentem
wnioskodawcy, iż brak faktycznego przejęcia posiadania przez właściciela, mimo
wydania w dniu 30 czerwca 1945 r. przez Sąd Grodzki postanowienia
o przywróceniu posiadania nieruchomości, mógłby spowodować zmianę charakteru
władztwa nad rzeczą przez Skarb Państwa. Jednakże zmiana ta powinna znaleźć
na tyle czytelne odzwierciedlenie w zmianie zachowania podmiotu władającego,
że byłoby ono dostrzegalne dla innych osób. Powinno z niego wynikać, że Skarb
Państwa już nie włada nieruchomością w zastępstwie nieobecnego właściciela, lecz
we własnym imieniu, dla siebie. Skoro zaś, zgodnie z powołaną uchwałą Sądu
Najwyższego z dnia 26 października 2007 r., o tym, czy są spełnione przesłanki
posiadania, nie decyduje podstawa uzyskania faktycznego władztwa, a zatem czy
nastąpiło to w ramach imperium, czy dominium, lecz sposób władania rzeczą,
w tym przesłanka woli władania rzeczą dla siebie (animus rem sibi habendi).
Nie można zatem przyjąć, że z chwilą wydania postanowienia o przywróceniu
posiadania właścicielowi nieruchomości władztwo faktyczne Skarbu Państwa
automatycznie przekształciło się w posiadanie.
Zdaniem Sądu Okręgowego, w niniejszej sprawie szereg okoliczności
faktycznych wskazywało, że władanie nieruchomością przez Skarb Państwa nosiło
cechy zarządu sprawowanego za właściciela. Wszystkie czynności faktyczne,
jakich dokonywał wnioskodawca, wchodzą w zakres czynności zarządzania i mogą
być wykonywane zarówno przez zarządcę, jak i bezpośrednio przez właściciela,
jeżeli nie powierzył on wykonania zarządu innej osobie. Okoliczność zaś, że Skarb
Państwa zabezpieczył własne roszczenia względem nieobecnego właściciela
z tytułu nakładów na rzecz przez dokonanie wpisów hipotek na nieruchomości,
przemawia za przyjęciem, iż Skarb Państwa cały czas władał nieruchomością za
właściciela, a nie jak właściciel.
Dodatkowo Sąd Okręgowy na rozprawie apelacyjnej dopuścił dowód z akt
Sądu Rejonowego w K. 25/ i 29/, z których wynika, że Urząd Miasta K. dążył do
ustanowienia kuratora dla nieobecnego współwłaściciela S.S. w celu ochrony jego
5
interesów i praw. Wskazuje to, że jeszcze w 1992 r. kolejna jednostka
organizacyjna sprawująca zarząd nieruchomością nie uznawała za właściciela
Skarbu Państwa, lecz respektowała prawo własności przysługujące osobom
uwidocznionym w księdze wieczystej, widząc potrzebę ochrony praw osoby, która
z powodu nieobecności nie może prowadzić swoich spraw.
Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa w skardze kasacyjnej zaskarżyła
postanowienie Sądu Okręgowego w całości, zarzucając naruszenie prawa
materialnego, mianowicie art. 172 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 336 k.c. oraz art. 50
§ 1 i 2 w związku z art. 296 § 1 dekretu z dnia 11 października 1946 r. - Prawo
rzeczowe (Dz. U. Nr 57, poz. 319) w związku z art. XLI § 2 p.w.k.c. przez błędną
wykładnię, art. 338 k.c. w związku z art. 297 dekretu Prawo rzeczowe przez
niewłaściwe zastosowanie, § 1, 2, 4 i 8 ust. 2 rozporządzenia Ministra Gospodarki
Komunalnej z dnia 9 czerwca 1959 r. w sprawie przejmowania budynków w zarząd
państwowy przez niewłaściwe zastosowanie, art. 336 k.c. w związku z art. 296 § 1
dekretu Prawo rzeczowe przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, art.
339 w związku z art. 6 k.c. i art. 298 dekretu Prawo rzeczowe w związku z art. 4
ustawy Przepisy ogólne prawa cywilnego oraz art. 298 dekretu Prawo rzeczowe
w związku z art. 7 dekretu - Przepisy ogólne prawa cywilnego z dnia 12 listopada
1946 r. (Dz. U. Nr 67, poz. 369) przez niewłaściwe zastosowanie. Zarzuciła
ponadto naruszenie przepisów postępowania, mianowicie art. 234 w związku z art.
13 § 2 k.p.c. (nieuwzględnienie domniemania prawnego samoistnego posiadania),
art. 670 § 1 i art. 677 § 1 w związku z art. 610 § 1 k.p.c. w związku z art. 217 § 2
k.p.c. w związku z art. 316 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. (wydanie orzeczenia
mimo niewyjaśnienia istotnych okoliczności sprawy, takich jak ustalenie charakteru
władania nieruchomością przez Skarb Państwa).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wszystkie zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej, zarówno
materialnoprawne, jak i procesowe, dotyczą w istocie jednego zagadnienia,
mianowicie tego, czy w okolicznościach faktycznych niniejszej sprawy Skarb
Państwa może być uważany za posiadacza samoistnego rzeczonej nieruchomości
oraz czy w konsekwencji nabył w drodze zasiedzenia udział w jej własności.
6
W orzecznictwie Sądu Najwyższego jednolicie jest ujmowana kwestia
władania przez Skarb Państwa nieruchomością w związku z wykonywaniem
zarządu państwowego na podstawie określonych przepisów, w szczególności
przepisów ustawy z dnia 6 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych
(Dz. U. Nr 17, poz. 97 ze zm.), dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach
opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. Nr 13, poz. 87 ze zm.), rozporządzenia
Ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 9 czerwca 1959 r. w sprawie przejmowania
budynków w zarząd państwowy (Dz. U. Nr 38, poz. 237 ze zm.) czy rozporządzenia
Ministra Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 5 października 1974 r.
w sprawie przejmowania budynków nie stanowiących własności jednostek
gospodarki uspołecznionej w zarząd terenowych organów administracji państwowej
lub jednostek gospodarczych (Dz. U. Nr 37, poz. 222). W tych przypadkach
przyjmuje się, że władanie nieruchomością przez Skarb Państwa jest władaniem za
właściciela lub posiadacza, a nie władaniem „w charakterze właściciela”,
nie stanowi więc posiadania samoistnego w rozumieniu prawa cywilnego,
prowadzącego do zasiedzenia (uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 8 grudnia
1987 r., OSNCP 1988, nr 7-8, poz. 91, uchwała z dnia 18 listopada 1992 r., III CZP
133/92, OSP 1993, nr 7, poz. 153, postanowienie SN z dnia 9 maja 1993 r., V CK
24/03, niepubl., postanowienie z dnia 7 lutego 2003 r., III CKN 1344/00, niepubl.,
postanowienie z dnia 9 maja 2003 r. V CK 24/03, niepubl., postanowienie z dnia
22 października 2004 r., II CK 93/04, niepubl., postanowienie SN z dnia 9 marca
2006 r., I CSK 17/05, niepubl., postanowienie z dnia 17 stycznia 2008 r., III CSK
273/07, BSN 2008, nr 5, poz. 6). Pogląd ten został expressis verbis potwierdzony
w uzasadnieniu uchwały pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 26 października
2007 r., III CZP 30/07 (OSNC 2008, nr 5, poz. 43).
W niniejszej sprawie okolicznością bezsporną jest, że Sąd Grodzki wydał
dnia 30 czerwca 1945 r. postanowienie o przywróceniu S.S. posiadania
nieruchomości. Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 1966
r., III CR 164/65 (OSP 1966, nr 9, poz. 207), z chwilą uprawomocnienia się
postanowienia w przedmiocie przywrócenia posiadania majątku opuszczonego,
które nie zostało wykonane, majątek ten traci swój wyjątkowy charakter majątku
opuszczonego, a Skarb Państwa posiada ten majątek już na zasadach ogólnych,
7
może więc nabyć jego własność dopiero z upływem terminu zasiedzenia
biegnącego na nowo po przerwaniu przemilczenia. W postanowieniu z dnia 13
czerwca 1995 r., II CRN 52/95 (niepubl.) Sąd Najwyższy stwierdził, że z chwilą
uprawomocnienia się postanowienia w przedmiocie przywrócenia posiadania
nieruchomość przestaje być opuszczona, przy czym nie ma znaczenia to, czy
orzeczenie zostało wykonane. W takim wypadku Skarb Państwa może nabyć
własność nieruchomości dopiero z upływem terminu zasiedzenia. Skarb Państwa
musi jednak wykazać wszystkie przesłanki zasiedzenia przewidziane poprzednio w
art. 50 i nast. Prawa rzeczowego, a obecnie w art. 172 i nast. k.c. W szczególności
należy, zdaniem Sądu Najwyższego, pamiętać, że zasiedzenie, w przeciwieństwie
do przemilczenia, wymaga posiadania nieruchomości przez wnioskodawcę. W
wyroku z dnia 19 września 2002 r., II CK 51/02 (OSNC 2003, nr 12, poz. 167) Sąd
Najwyższy wyjaśnił, że żądanie współwłaściciela wydania nieruchomości
opuszczonej, zarówno w drodze powództwa windykacyjnego, jak i wniosku o
przywrócenie posiadania złożonego na podstawie przepisów szczególnych,
przerywało bieg terminu przemilczenia określonego w art. 37 ustawy z dnia 6 maja
1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych oraz w art. 34 ust. 1 dekretu z
dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich, także na rzecz
pozostałych współwłaścicieli. W okolicznościach niniejszej sprawy przywrócenie
S.S. posiadania rzeczonej nieruchomości oznaczało więc, że nie mogła ona być
uważana za nieruchomość opuszczoną, a w konsekwencji Skarb Państwa nie nabył
jej własności przez przemilczenie.
Władanie przez Skarb Państwa rzeczoną nieruchomością nie znajdowało
podstawy nie tylko w przepisach ustawy z dnia 6 maja 1945 r. o majątkach
opuszczonych i porzuconych, a później dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach
opuszczonych i poniemieckich, ale również w przepisach rozporządzenia Ministra
Gospodarki Komunalnej z dnia czerwca 1959 r. w sprawie przejmowania budynków
w zarząd państwowy. Budynki mieszkalne niestanowiące własności Państwa mogły
bowiem być przejęte w zarząd na podstawie decyzji właściwego do spraw
gospodarki mieszkaniowej organu prezydium rady narodowej, a jest bezsporne,
że taka decyzja nie została wydana, co wyraźnie wynika z uzasadnienia
zaskarżonego postanowienia Sądu Okręgowego. W tej sytuacji podniesiony
8
w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia przepisów rozważanego rozporządzenia
należy uznać za bezprzedmiotowy.
Przesłanką nabycia w drodze zasiedzenia własności nieruchomości jest jej
posiadanie samoistne (art. 172 k.c.). O posiadaniu nieruchomości świadczy, po
pierwsze, element fizyczny, wyrażający faktyczne władanie (corpus).
W okolicznościach niniejszej sprawy kwestią bezsporną jest faktyczne władanie
Skarbu Państwa rzeczoną nieruchomością. Drugim elementem posiadania
nieruchomości jest psychiczne nastawienie do władania (animus).
Element psychiczny pozwala na odróżnienie posiadania (art. 336 k.c.), zarówno
samoistnego (władanie nieruchomością jak właściciel), jak i zależnego (władanie
nieruchomością jak użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca itp.), od dzierżenia
(władanie nieruchomością za kogoś innego – art. 338 k.c.).
Posiadaczem samoistnym nieruchomości jest tylko ten, kto nią faktycznie
włada z zamiarem władania dla siebie (cum animo rem sibi habendi).
Element animus possidendi, tak jak każda przesłanka subiektywna określona
w przepisach prawa cywilnego, w praktyce wymaga obiektywizacji. O tym, czy taki
element występuje w okolicznościach konkretnej sprawy, świadczą więc
okoliczności zewnętrzne. Istnienie posiadania samoistnego powinno być na
zasadach ogólnych (art. 6 k.c.) wykazane przez wnioskodawcę, który jednak
korzysta z domniemania prawnego, przewidzianego w art. 339 k.c.
Sąd Okręgowy w zaskarżonym postanowieniu przyjął, że hipoteczne
zabezpieczenie roszczeń względem nieobecnego właściciela z tytułu poniesionych
przez Skarb Państwa kosztów remontów budynku znajdującego się na rzeczonej
nieruchomości, przemawia za przyjęciem, iż Skarb Państwa cały czas władał
nieruchomością za właściciela, a nie jak właściciel. Prokuratoria Generalna Skarbu
Państwa podniosła w skardze kasacyjnej, że wspomniana okoliczność może mieć
wpływ na ocenę istnienia dobrej albo złej wiary, a nie posiadania samoistnego.
Z twierdzeniem tym nie można się zgodzić, chociaż istotnie, jak twierdzi skarżąca,
art. 9 ustawy z dnia 22 kwietnia 1959 r. o remontach i odbudowie oraz
o wykańczaniu budowy i nadbudowie budynków (Dz. U. Nr 27, poz. 166 ze zm.)
przewidywał obowiązek hipotecznego zabezpieczania wierzytelności Państwa.
9
Rzecz jednak w tym, że zabezpieczeniu podlegały środki finansowe wydatkowane
na roboty wymienione w art. 2 ustawy, zgodnie z którym organ gospodarki
mieszkaniowej mógł dokonywać ze środków państwowych remontów kapitalnych
i zabezpieczających budynków, ulepszeń w wyposażeniu technicznym tych
budynków, ich odbudowy lub przebudowy. Z art. 1 ustawy wynikało zaś, miała ona
zastosowanie do takich budynków, stanowiących własność osób fizycznych,
w których wprowadzono publiczną gospodarkę lokalami. Trafnie w związku z tym
przyjął Sąd Okręgowy, że władanie nieruchomością przez Skarb Państwa
świadczyło jednoznacznie o władaniu przez wnioskodawcę rzeczoną
nieruchomością w sposób charakterystyczny dla okresu publicznej gospodarki
lokalami, a więc nosiło cechy zarządu sprawowanego za właściciela. Jak już wyżej
wyjaśniono, zarząd Skarbu Państwa nad rzeczoną nieruchomością nie został
formalnie ustanowiony. Można zatem w okolicznościach niniejszej sprawy mówić
jedynie o faktycznym zarządzie. W każdym jednak razie już choćby z tego,
że w rozważanej sytuacji znajdowały zastosowanie przepisy ustawy z dnia
22 kwietnia 1959 r. o remontach i odbudowie oraz o wykańczaniu budowy
i nadbudowie budynków, nie można mówić o posiadaniu rzeczonej nieruchomości
przez Skarb Państwa, ale wyłącznie o jej dzierżeniu. W niniejszej sprawie nie ma
zatem zastosowania domniemanie prawne, przewidzianego w art. 339 k.c.,
zwłaszcza w kontekście dodatkowych ustaleń dowodowych, poczynionych przez
Sąd Okręgowy w postępowaniu odwoławczym.
Zarzut wydania zaskarżonego postanowienia mimo niewyjaśnienia istotnych
okoliczności sprawy, takich jak ustalenie charakteru władania nieruchomością przez
Skarb Państwa, nie może polegać na prezentowaniu własnych, korzystnych dla
skarżącej, ustaleń stanu faktycznego, dokonanych na podstawie własnej, także
korzystnej dla skarżącej, oceny dowodów, względnie na podjęciu próby obalenia
ustaleń poczynionych przez Sąd Okręgowy.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł jak w sentencji.
10