Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 473/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 kwietnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa A. B.
przeciwko "R." Spółce z o.o. w Ł.
o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 2 kwietnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 29 maja 2008 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem zaocznym z dnia 31 lipca 2000 r. Sąd Okręgowy zasądził od M. B.
na rzecz Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością R. w Ł. kwotę 152.469,29 zł z
odsetkami i kosztami procesu z tytułu zapłaty za zakupione owoce cytrusowe.
W dniu 29 kwietnia 2005 r. wyrokowi temu nadana została klauzula
wykonalności przeciwko A. B. - małżonce dłużnika, z ograniczeniem jej
odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością ustawową małżonków.
Postępowanie egzekucyjne przeciwko obojgu małżonkom B. wszczęte
zostało przez Spółkę R. w 2004 r.
W toku postępowania egzekucyjnego małżonka dłużnika A. B. wniosła
powództwo przeciwewgzekucyjne. Domagała się pozbawienia wykonalności
wydanego przeciwko niej tytułu wykonawczego, powołując się na podstawę z art.
840 § 1 pkt 3 k.p.c. – twierdziła, że jej mąż poczynił uzgodnienia z wierzycielką –
Spółką R. - zgodnie z którymi towar, za który zapłata zasądzona została w tytule
wykonawczym, miał być dostarczony nieodpłatnie w ramach załatwienia reklamacji
jakościowej wcześniejszych dostaw. Z treści tego porozumienia wynikało, zdaniem
powódki, że zasądzona należność nie należy się pozwanej Spółce.
Sąd Okręgowy w R. oddalił powództwo wyrokiem z dnia 21 grudnia 2007 r.
Za podstawę rozstrzygnięcia przyjął art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c. w brzmieniu nadanym
mu od dnia 5 lutego 2005 r. w wyniku nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 2 lipca
2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 172, poz. 1804), ponieważ powództwo zostało wytoczone po tej
dacie. Wyjaśnił, że powołany przepis umożliwia zwalczenie tytułu wykonawczego
poprzez wykazanie, że egzekwowane świadczenie wierzycielowi się nie należy.
Wyniki przeprowadzonego postępowania dowodowego skłoniły go jednak do
wniosku, że powódka nie wykazała faktu zawarcia pomiędzy dłużnikiem M. B. a
pozwaną Spółką umowy, z której wynikałby brak uprawnienia Spółki R. do
otrzymania zapłaty ujętej w tytule wykonawczym.
Sąd Apelacyjny w dniu 29 maja 2008 r. oddalił apelację powódki od
powyższego wyroku. Sąd odwoławczy nie dopatrzył się zarzucanej nieważności
postępowania, spowodowanej nieuzasadnionym rozpoznaniem sprawy według
3
przepisów regulujących zasady procedowania w sprawach gospodarczych.
Odnosząc się do oceny merytorycznych podstaw orzeczenia Sądu Okręgowego
przychylił się do poglądu, że niniejsze powództwo przeciwegzekucyjne powinno być
rozpatrywane według reguł przewidzianych w znowelizowanym art. 840 § 1 pkt 3
k.p.c., ponieważ nie stanowi ono kontynuacji postępowania egzekucyjnego
wszczętego przez pozwaną Spółkę w 2004 r. lecz jest samodzielne.
O zastosowaniu nowego przepisu decyduje data zgłoszenia powództwa - maj
2007 r. Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że powołany przepis w nowym brzmieniu
umożliwia małżonkowi dłużnika zwalczanie tytułu wykonawczego poprzez
wykazywanie, że egzekwowane świadczenie wierzycielowi się nie należy, jednak
tylko w oparciu o zarzuty z własnego prawa oraz o zarzuty, których jego małżonek
wcześniej nie mógł podnieść. Tymczasem wszystkie okoliczności, którymi powódka
uzasadniła swoje żądanie, mieściły się w zakresie zarzutów dostępnych dla M. B. w
procesie wytoczonym mu przez Spółkę R. o zapłatę za towar.
W konsekwencji Sąd Apelacyjny uznał, że trafne zastrzeżenia powódki
dotyczące sposobu przeprowadzenia postępowania dowodowego, nie mają
znaczenia, ponieważ postępowanie to miało służyć wykazaniu okoliczności,
na których, według art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c., powódka nie mogła oprzeć swojego
powództwa.
Powódka zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego skargą kasacyjną opartą na
podstawie z art. 3983
§ 1 ust 2 k.p.c., zarzucając naruszenie art. 7 ustawy z dnia
2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw, oraz art. 5 ust. 6 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r.
o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 162, poz. 1691), które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy,
poprzez zastosowanie art. 840 § 1 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym po 5 lutego
2005 r. do postępowania egzekucyjnego wszczętego i prowadzonego według
przepisów obowiązujących przed wejściem w życie ustawy nowelizującej, którego
przedmiotem jest roszczenie powstałe przed wejściem w życie zmian wynikających
z ustawy z 17 czerwca 2004 r.
4
We wnioskach powódka domagała się uchylenia zaskarżonego wyroku
w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu
.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istotą problemu prawnego występującego w rozpatrywanej sprawie jest
charakter i zakres powiązań pomiędzy postępowaniem egzekucyjnym,
a wytoczonym w jego trakcie powództwem przeciwegzekucyjnym, nakierowanym
na zwalczenie tytułu wykonawczego stanowiącego podstawę egzekucji.
Sądy obydwu instancji stanęły na stanowisku, że postępowanie
przeciwegzekucyjne ma charakter samodzielny w stosunku do prowadzonej
egzekucji, wobec czego nie zachodzi potrzeba wiązania kształtu prawnego,
w którym prowadzone jest postępowanie egzekucyjne, z podstawami powództwa
opozycyjnego. Myśl taka wyrażana jest także w orzecznictwie Sądu Najwyższego –
wskazać należy tu przede wszystkim wyrok z dnia 3 lipca 2008 r. (IV CSK 170/08,
nie publ.), w którym rozważane było zagadnienie dopuszczalności oparcia przez
dłużnika powództwa o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności na
podstawie z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. w nowym brzmieniu (obowiązującym od dnia
5 lutego 2005 r.) w sytuacji, w której zarówno zdarzenie stanowiące uzasadnienie
tego powództwa (spełnienie świadczenia), jak i wszczęcie postępowania
egzekucyjnego miały miejsce przed wejściem w życie przepisu kreującego
tę podstawę. Sąd Najwyższy opowiedział się za możliwością zastosowania
znowelizowanego przepisu, zwracając uwagę na ochronny cel nowej regulacji,
nastawiony na umożliwienie dłużnikowi obrony jego praw podmiotowych.
Wyjaśnił jednocześnie, że nie ma powodu, aby dopatrywać się powiązań pomiędzy
datą rozpoczęcia postępowania egzekucyjnego a tokiem postępowania
przeciwegzekucyjnego, skoro to ostatnie postępowanie może zostać wytoczone
zanim w ogóle dojdzie do wszczęcia egzekucji. Konieczne jest jedynie wydanie
przeciwko dłużnikowi tytułu wykonawczego.
Przytoczona argumentacja jest jednak niedostosowana do specyfiki
postępowania opozycyjnego toczącego się z powództwa małżonka dłużnika, który
nie brał udziału w postępowaniu rozpoznawczym i stał się podmiotem
5
zobowiązanym do zaspokojenia długu, wynikającego z tytułu egzekucyjnego
wydanego w tym postępowaniu, dopiero w wyniku nadania temu tytułowi klauzuli
wykonalności także przeciwko niemu. Jego sytuacja prawna wyznaczana jest
przede wszystkim przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, które określają
zasady odpowiedzialności majątkiem wspólnym za długi jednego z małżonków.
Przepisy procesowe, regulujące przebieg postępowania o nadanie klauzuli
wykonalności oraz prowadzenie egzekucji z majątku wspólnego, pełnią rolę
wykonawczą – zapewniają realizację przyjętego w przepisach materialnoprawnych
reżimu odpowiedzialności tym majątkiem.
Ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny
i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw dokonała kompleksowej nowelizacji
stosunków majątkowych małżonków, w tym reguł rządzących możliwością
zaspokojenia się przez wierzyciela jednego z małżonków z majątku wspólnego.
W stanie prawnym poprzedzającym wejście w życie ustawy nowelizującej, art. 41
§ 1 k.r.o. ustanawiał zasadę, że zaspokojenia z majątku wspólnego może żądać
także wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków. Wierzyciel taki,
po uzyskaniu tytułu wykonawczego przeciwko dłużnikowi, chcąc zaspokoić się
z majątku wspólnego, musiał przedstawić tytuł wykonawczy skuteczny przeciwko
obojgu małżonkom. Występował zatem o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko
małżonkowi dłużnika w trybie art. 787 k.p.c. Przewidzianą w art. 41 § 3 k.r.o.
ochronę majątku wspólnego zapewniało przyznanie małżonkowi dłużnika prawa
domagania się już w postępowaniu klauzulowym ograniczenia lub wyłączenia
możliwości zaspokojenia się z tego majątku przez wierzyciela, którego dłużnikiem
był tylko jeden z małżonków, jeżeli ze względu na charakter wierzytelności albo
stopień przyczynienia się małżonka będącego dłużnikiem do powstania majątku
wspólnego, zaspokojenie z majątku wspólnego byłoby sprzeczne z zasadami
współżycia społecznego (art. 787 § 2 k.p.c.). W tym postępowaniu małżonek mógł
także powoływać się na umowne wyłączenie wspólności ustawowej.
W wyniku nowelizacji ograniczono wypadki, w których wierzyciel jednego
z małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej może uzyskać
zaspokojenie z majątku wspólnego. Według nowego art. 41 § 1 k.r.o. jest to
dopuszczalne tylko wówczas, gdy małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą
6
drugiego małżonka. W braku takiej zgody, albo jeżeli zobowiązanie nie wynika
z czynności prawnej, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego
dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika
z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści, o których mowa w art. 33
pkt 9 k.r.o. Jeśli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem
przedsiębiorstwa, zaspokojenie wierzyciela może nastąpić także z przedmiotów
majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa. W uzasadnieniu projektu
ustawy wyjaśniono, że możliwość zaspokojenia się z majątku wspólnego
pozostawiono w ten sposób zapobiegliwości wierzycieli, w których interesie leży
uzyskanie zgody małżonka kontrahenta na dokonanie czynności.
Procesową realizację przedstawionych rozwiązań materialnoprawnych zapewniają
nowe przepisy art. 7761
, 787 i 7871
k.p.c. Wprowadzona regulacja nie przewiduje
możliwości ograniczenia odpowiedzialności majątkiem wspólnym, a obronę opartą
na zarzutach wywodzonych z umownego wyłączenia przez małżonków wspólności
ustawowej przenosi na poziom powództwa przeciwegzekucyjnego (art. 8401
k.p.c.
w zw. z art. 840 k.c.).
Włączenie nowelizacji dokonanej ustawą z 17 czerwca 2004 r. do
obowiązującego porządku prawnego nastąpiło przy przyjęciu ogólnej
zasady stosowania ustawy nowej również do stosunków powstałych przed jej
wejściem w życie. Zakres stosowania tej zasady został jednak ograniczony m.in.
w odniesieniu do materialnoprawnych zagadnień oceny skutków czynności
zobowiązujących lub rozporządzających małżonków oraz ich odpowiedzialności
za zobowiązania sprzed wejścia w życie ustawy (art. 5 ust. 5 pkt 1), jak również
wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności majątkiem wspólnym
za zobowiązanie jednego małżonka powstałe przed wejściem w życie ustawy
(art. 5 ust. 5 pkt 2). Problematyki proceduralnej - egzekucyjnej dotyczy powołany
przez skarżącą art. 5 ust. 6 ustawy, nakazujący - w wypadku, gdy roszczenie
powstało przed wejściem w życie ustawy - prowadzić egzekucję według przepisów
dotychczasowych.
Odpowiedź na pytanie, czy przepis ten pojęciem postępowania
egzekucyjnego obejmuje także postępowanie przeciwegzekucyjne, nie jest
jednoznaczna. Jako cechę charakterystyczną postępowania egzekucyjnego
7
wskazuje się stosowanie przymusu i dlatego w części trzeciej kodeksu
postępowania cywilnego (poprzednio w części drugiej tego kodeksu) odróżnia się
unormowania odnoszące się do postępowania egzekucyjnego sensu stricte oraz
przepisy kształtujące postępowania powiązane, które nie zawierają cech przymusu.
Do tych ostatnich zaliczane jest postępowanie klauzulowe (por. uchwałę z dnia
25 października 2006 r., III CZP 74/06, OSNC 2007, nr 6, poz. 90) i postępowania
przeciwegekucyjne (por. cytowany wcześniej wyrok z dnia 3 lipca 2008 r.).
Powództwa przeciwegzekucyjne są powództwami o ukształtowanie prawa,
toczącymi się według przepisów o postępowaniu procesowym. Przy tym wytoczenie
powództwa o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności (art. 840 k.p.c.)
może nastąpić nawet przed wszczęciem egzekucji. Nie zmienia to jednak istoty
tego środka prawnego, którego zadaniem jest umożliwienie dłużnikowi (także
małżonkowi dłużnika, przeciwko któremu nadana została klauzula wykonalności)
obrony merytorycznej przed przymusowym wykonaniem tytułu wykonawczego.
Zakres dopuszczalnej obrony uregulowany został w art. 840 k.p.c., który w tej
mierze stanowi nie tylko normę procesową, ale także normę prawa materialnego
(por. np. wyroki Sadu najwyższego z dnia 16 maja 2002 r., IV CKN 1071/00, OSNC
2003/9/120 i z dnia 13 lutego 2004 r., IV CK 22/03, nie publ. oraz powoływany już
wyrok z 3 lipca 2008 r.). Określone przezeń reguły obrony dostosowane są do
zakresu odpowiedzialności małżonka dłużnika i jego pozycji w postępowaniu
egzekucyjnym. Świadczy o tym wprowadzenie w omawianej nowelizacji art. 8401
k.p.c., spójnego z nowym kształtem art. 787 i treścią art. 7872
oraz art. 7761
§ 3
k.p.c.
Ścisłe funkcjonalne powiązanie i dostosowanie do nowej konstrukcji zasad
odpowiedzialności małżonków postępowania klauzulowego spowodowało przyjęcie
w orzecznictwie, że art. 5 ust. 6 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. pojęciem
„egzekucji” obejmuje także postępowanie klauzulowe (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 17 maja 2007 r., III CZP 44/07, Biul. SN z 2007, nr 11, poz. 13
oraz uchwała z dnia 17 września 2008 r., III CZP 77/08, nie publ.). Te same
argumenty przemawiają za włączeniem w zakres regulacji z art. 5 ust. 6 ustawy
z 17 czerwca 2004 r. także postępowania o pozbawienie tytułu wykonawczego
wykonalności. Taka wykładnia pozostawia spójny obraz postępowania
8
odnoszącego się do przymusowego wykonania zobowiązań zaciągniętych przez
jednego z małżonków przed zmianą zasad odpowiedzialności majątkiem wspólnym.
Postępowanie to w całości podlega dotychczasowym przepisom (także tym, które
określają możliwość obrony drugiego małżonka przed egzekucją kierowaną do
majątku wspólnego).
W rozpatrywanej sprawie fakt, że zobowiązanie, które ujęte zostało w tytule
wykonawczym powstało przed wejściem w życie ustawy z 17 czerwca 2004 r. nie
budził wątpliwości. Dlatego też zasadny okazał się zarzut skarżącej, że Sąd
II instancji wydał zaskarżony wyrok z naruszeniem art. 5 ust. 6 tej ustawy, gdyż nie
zastosował wskazanych w tym przepisie reguł określających podstawy i tok
postępowania o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności.
Wadliwe było również zastosowanie w sprawie art. 7 ustawy z dnia 2 lipca
2004 r., dokonującej m.in. nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego.
Wprowadzone przez powyższą ustawę zmiany w treści art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c.
nie mogły dotyczyć niniejszej sprawy. Nie miały do niej zastosowania także
„dotychczasowe przepisy” normujące tok postępowania egzekucyjnego, do których
odwołuje się art. 7, lecz regulacja w kształcie jeszcze wcześniejszym,
wyznaczonym przez art. 5 ust. 6 ustawy z 17 czerwca 2004 r.
Koncepcja przyjęta przez Sąd Apelacyjny prowadziła do nieuzasadnionego
ograniczenia powódki w możliwości kwestionowania rozstrzygnięcia zapadłego
w postępowaniu, w którym nie uczestniczyła. Postępowanie to rozstrzygało
o roszczeniach, o których istnieniu powódka (z uwagi na ówcześnie obowiązujące
reguły odpowiedzialności małżonków za dług jednego z nich) mogła nie wiedzieć,
dlatego art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c. w „starym” brzmieniu zakreślał szerszy krąg
zarzutów, przysługujących małżonkowi dłużnika, przeciwko któremu nadana została
klauzula wykonalności. Ograniczenie zakresu obrony jest konsekwencją nowej
koncepcji odpowiedzialności majątkiem wspólnym, praktycznie wykluczającej
sytuację kierowania do tego majątku roszczeń, z istnienia których małżonek
dłużnika nie zdawałby sobie sprawy.
9
Z przytoczonych względów skarga kasacyjna powódki okazała się
uzasadniona, a jej żądanie wymaga rozpoznania w oparciu o treść art. 840 § 1 pkt
3 k.p.c. obowiązującą do 5 lutego 2005 r.
Konieczne było więc uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego uzasadnia art. 39821
w zw. z art. 391 § 1 i art. 108 § 2 k.p.c.
jz