Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 15/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 maja 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Romualda Spyt (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania A. N.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w C.
z udziałem zainteresowanej G. C. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w C.
o ustalenie podlegania ubezpieczeniu społecznemu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 11 maja 2009 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 18 września 2008 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Sądu Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K. wyrokiem z dnia
20 czerwca 2007 r. zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w
K. z dnia 27 kwietnia 2006 r. odmawiającą objęcia A. N. w okresie od 1 maja 1998
r. do 31 marca 2000 r. ubezpieczeniami społecznymi jako pracownika
zatrudnionego w „G. C.” Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w C.. Sąd
2
Okręgowy ustalił, że A. N. powołany został przez nadzwyczajne zgromadzenie
wspólników na stanowisko dyrektora zarządu. W uchwale nr 3 zgromadzenie
wspólników wyraziło zgodę na jego zatrudnienie. Ubezpieczony pełnił dwie funkcje
– członka zarządu i głównego księgowego. W spółce nie działała rada nadzorcza.
Umowa o pracę z ubezpieczonym nie została zawarta na piśmie. Składki na
ubezpieczenie pracownicze były odprowadzane. Ubezpieczony wykonywał swoje
obowiązki podpisując zaświadczenia, dokumenty dotyczące obliczenia i
przekazania składek do organu rentowego za zatrudnionych pracowników, umowy
o pracę, umowy o dzieło, listy wynagrodzeń. Sporządził informację dodatkową do
bilansu za 2001 r., aneks do umowy zawartej pomiędzy Spółką a Pocztą Polską.
Ponadto wykonywał obowiązki głównego księgowego. Mając tak ustalony stan
faktyczny Sąd Okręgowy przyjął, że ubezpieczony nie może ponosić negatywnych
skutków niedziałania rady nadzorczej w Spółce. Podkreślił, że wymóg
reprezentowania spółki przez radę nadzorczą wynikający z art. 203 k.h. nie musi
być spełniony w przypadku wykonywania czynności niezwiązanych z zarządzaniem
spółką, a niezachowanie formy pisemnej nie powoduje nieważności umowy o
pracę. Podkreślił, że zgromadzenie wspólników miało zamiar zawrzeć z
ubezpieczonym umowę o pracę, o czym świadczy treść uchwały, powołującej go na
stanowisko dyrektora oraz że praca była faktycznie wykonywana.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 18
września 2008 r. w wyniku apelacji pozwanego zmienił zaskarżony wyrok i oddalił
odwołanie A. N. od powyższej decyzji
W pisemnych motywach rozstrzygnięcia Sąd Apelacyjny ustalił, że
ubezpieczony powołany został na stanowisku dyrektora (członka) zarządu Spółki i
pełnił w niej wyłącznie funkcje wynikające z członkostwa w zarządzie. Inaczej niż
Sąd pierwszej instancji, uznał, że nie ma podstaw do ustalenia, że ubezpieczony
wykonywał też pracę głównego księgowego, bowiem brak przekonywających
dowodów na wykonywanie takiej pracy, skoro ubezpieczony nie mógł przedstawić
żadnego dokumentu, na którym „figurowałby” jako główny księgowy. Ponadto
wskazał na zeznania samego ubezpieczonego, z których wynika, że funkcję
dyrektora zarządu sprawował społecznie. Sąd Apelacyjny nie podzielił poglądu
Sądu Okręgowego, który, powołując się na wyrok Sądu Najwyższego w sprawie I
3
PK 123/04, doszedł do przekonania, że umowa o pracę została zawarta per facta
concludenta, tj. poprzez dopuszczenie pracownika do wykonywania pracy.
Wywiódł, że zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 1, art. 11 ust. 1, art. 12 ust. 1 w związku z
art. 13 pkt 1 ustawy z dnia 17 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007r. Nr 11, poz.74 ze zm.) obowiązkowym
ubezpieczeniom społecznym podlegają pracownicy. W świetle art. 203 k.h.,
obecnie art. 210 k.s.h., w umowie między spółką a członkiem zarządu oraz w
sporze z nim spółkę reprezentuje rada nadzorcza lub pełnomocnik powołany
uchwałą zgromadzenia wspólników. Powołując się na wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 15 czerwca 2005 r., II PK 276/04 (OSNP 2006 nr 3 - 4, poz. 42) Sąd
Apelacyjny stwierdził, że zawarcie umowy o pracę z naruszeniem art. 203 k.h.
powoduje jej nieważność. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, skoro ubezpieczony nie
zawarł umowy o pracę z zachowaniem wymagań wskazanych w tym przepisie, nie
można przyjąć istnienia ważnej umowy o pracę, która by wywołała skutki w prawie
ubezpieczeń.
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku wywiódł ubezpieczony, opierając ją
na naruszeniu prawa materialnego – art. 22 § 1 i 11
k.p. w związku z art. 58 § 1
k.c., przy zastosowaniu art. 300 k.p. i art. 203 k.h. oraz art. 6 ust. 1 pkt 1, art. 11
ust. 1, art. 12 ust. 1 w związku z art. 13 pkt 1 ustawy z dnia 17 października 1998
r. o systemie ubezpieczeń społecznych – poprzez przyjęcie, że brak pisemnej
umowy o pracę z członkiem zarządu powoduje jej nieważność.
Wskazując na powyższe skarżący wniósł o „zmianę” zaskarżonego wyroku i
oddalenie apelacji pozwanego oraz zasądzenie od pozwanego na swoją rzecz
kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego w wysokości
podwójnej stawki minimalnej za wszystkie instancje.
We wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania skarżący powołał się
na istotne zagadnienie prawne dotyczące tego, czy nawet nieważna umowa o
pracę wywołuje skutki prawne w sferze ubezpieczeń społecznych oraz czy jest
możliwe zastosowanie sankcji nieważności z art. 58 § 1 k.c. przy wykorzystaniu
art. 300 k.p. Ponadto skarżący wskazał na rozbieżności w orzecznictwie dotyczące
tego, czy umowa o pracę zawarta niezgodnie z prawem może być konwalidowana
poprzez czynności faktyczne.
4
W uzasadnieniu skargi skarżący przywołał rozbieżne poglądy Sądu
Najwyższego dotyczące skutków zawarcia umowy o pracę przez spółkę kapitałową
prawa handlowego z członkiem zarządu z pominięciem wymagań wynikających z
art. 203 k.h. Wskazał, że w wyroku z dnia 15 czerwca 2005 r., II PK 276/04, oraz z
dnia 4 lipca 2007 r., I PK 12/07, uznano bezwzględną nieważność takich umów i
brak możliwości ich konwalidacji poprzez dopuszczenie pracownika do
wykonywania pracy. Natomiast w wyrokach z dnia 18 czerwca 2007 r., II PK 41/06,
oraz z dnia 6 października 2004 r., I PK 488/03, Sąd Najwyższy dopuścił w takich
przypadkach możliwość złożenia oświadczeń woli w sposób dorozumiany. Ponadto
skarżący wywiódł, że Sąd Najwyższy wyraził także pogląd co do tego, że wady
oświadczeń woli dotykające umowy o pracę, nawet powodujące jej nieważność, nie
wywołują skutków w sferze ubezpieczeń społecznych (wyrok z dnia 25 stycznia
2005 r., I UK 337/04), a także, iż w stosunkach prawa pracy i ubezpieczeń
społecznych nie można lekceważyć zaszłości faktycznych i przejść do porządku
nad sytuacją osoby świadczącej pracę na podstawie nieważnej umowy o pracę,
gdy powstaje określony stan „trwałego związania" stron stosunku pracy (wyrok z
dnia 25 stycznia 2005 r., II UK 141/04).
Skarżący zakwestionował także możliwość odpowiedniego stosowania,
stosownie do art. 300 k.p., przepisu art. 58 § 1 k.c. Wywiódł, że umowa o pracę
została kompleksowo unormowania w Kodeksie pracy, a w szczególności w art. 22
k.p., zgodnie z którym jeżeli tylko zatrudnienie jest zawarte na warunkach
określonych tym przepisie, to jest to zatrudnienie w ramach stosunku pracy
niezależnie od innych okoliczności. Nie jest zatem ważne, czy umowa o pracę
zawarta została przez osobę uprawnioną po stronie pracodawcy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Orzecznictwo Sądu Najwyższego wielokrotnie zajmowało się kwestią ważności
umów o pracę zawartych z członkiem zarządu spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością z pominięciem wymagania wynikającego z art. 203 k.h., a
obecnie art. 210 § 1 k.s.h. Wyrażane w nim poglądy nie były jednolite. Zgodnie z
art. 210 § 1 k.s.h. w umowie między spółką a członkiem zarządu oraz w sporze z
5
nim spółkę reprezentuje rada nadzorcza lub pełnomocnik powołany uchwałą
zgromadzenia wspólników (przepis art. 203 k.h. zawierał analogiczne
unormowanie). Bezwzględna natura tej normy prawnej - z mocy art. 58 § 1 k.c. - z
zasady powoduje nieważność czynności prawnej dokonanej między członkiem
zarządu spółki i spółką, w której nie została dochowana tak określona reprezentacja
spółki. Pogląd taki – w odniesieniu do umów o pracę z członkiem zarządu -
wyrażony został w przywołanym przez Sąd Apelacyjny wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 15 czerwca 2005 r., II PK 276/04, gdzie stwierdzono, że art. 210 k.s.h.
(podobnie, jak uprzednio art. 203 k.h.) ma w tym zakresie znamiona lex specialis
względem ogólnie obowiązującej regulacji prawnej wynikającej z art. 31
§ 1 k.p.
oraz art. 29 § 1 k.p. oraz wywiedziono, iż uchybienie wymaganiu formalnemu
określonemu w art. 210 k.s.h. w żadnym razie nie może być konwalidowane
poprzez jakiekolwiek inne czynności dorozumiane. Odmienne stanowisko wyrażone
zostało wyroku Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 2007 r., II PK 41/06, (M.P.Pr.
2007 nr 12, poz. 647), gdzie przyjęto, że czynności faktyczne organu
nieuprawnionego do zawarcia umowy o pracę nie mają prawnego znaczenia
zobowiązania pracodawcy. Dla nawiązania stosunku pracy musi zaistnieć sytuacja
- chociażby faktyczna (bez zachowania wymaganej formy) - zobowiązania się
pracodawcy działającego przez organ uprawniony do zatrudnienia pracownika za
wynagrodzeniem. Faktyczne wykonywanie umowy o pracę, obserwowane i
akceptowane przez członków rady nadzorczej bez zastrzeżeń ze strony
któregokolwiek z nich, przy uwzględnieniu całokształtu ustalonych okoliczności,
może wskazywać - na zasadzie domniemania faktycznego (por. art. 231 k.p.c.) - na
wystąpienie sytuacji faktycznego oświadczenia woli uprawnionego organu w
zakresie zobowiązania pracodawcy. W wyroku z dnia 12 stycznia 2005 r. II PK
123/04, (OSNP 200 nr 15, poz. 231) stwierdzono podobnie, że zawarcie przez
spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością z członkiem jej zarządu umowy o pracę z
naruszeniem art. 203 k.h. nie wyklucza późniejszego nawiązania stosunku pracy
przez przystąpienie do jej wykonywania za wynagrodzeniem. W wyroku z dnia 6
października 2004 r., I PK 488/03, (OSNP 2005 nr 10, poz.145) Sąd Najwyższy
również zaaprobował możliwość zawarcia takiej umowy o pracę przez czynności
dorozumiane, stwierdzając, że ocena, czy z członkiem zarządu spółki handlowej
6
została zawarta umowa o pracę przez dopuszczenie do jej wykonywania, zależy od
okoliczności konkretnej sprawy w zakresie dotyczącym celów, do jakich zmierzały
strony (czy zawarcie umowy nie stanowiło obejścia prawa) oraz zachowania
elementów konstrukcyjnych stosunku pracy, w tym w szczególności cechy
podporządkowania pracownika w procesie świadczenia pracy. Podkreślono w nim,
że nawiązanie stosunku pracy wymagające zgodnego oświadczenia woli
pracownika i pracodawcy (art. 11 k.p.) może nastąpić nie tylko przez wyraźne i
ujęte w formie pisemnej oświadczenia woli, jak tego wymagają przepisy (art. 29
k.p.), ale także przez złożenie oświadczeń dorozumianych, wynikających z
zachowania stron. Takie dorozumiane zawarcie umowy o pracę istnieje zwykle
wówczas, gdy pracodawca dopuszcza pracownika do wykonania pracy i płaci mu
wynagrodzenie. W konsekwencji Sąd Najwyższy uznał, że nie jest wykluczone
uznanie, że pomimo nieważności umowy o pracę, stosunek pracy o wskazanej w
niej lub innej treści zostanie później nawiązany konkludentnie. Podkreślił, że sąd
drugiej instancji nie rozważył tych okoliczności, a w szczególności tego, że powód
nie był wspólnikiem pozwanej spółki, został dopuszczony do wykonywania za
wynagrodzeniem czynności zarządu, a strony traktowały łączący je stosunek
prawny jako umowę o pracę i wykonywały wynikające z niej obowiązki. Także w
uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2000 r., I PKN 404/99
(OSNAPiUS 2001 nr 10, poz. 347) nie wykluczono możliwości nawiązania w taki
sposób stosunku pracy z członkiem zarządu spółki kapitałowej, z którym uprzednio
zawarto nieważną umowę o pracę. Identycznie przyjęto w wyroku z dnia 5 listopada
2003 r., I PK 633/02 (OSNP 2004 nr 20, poz. 346) uznając, że jeśli umowa o pracę
okazała się nieważna, a zatem nie stworzyła zobowiązań stron w momencie jej
zawarcia, to zobowiązania takie powstają wraz z dopuszczeniem pracownika do
pracy na warunkach tej umowy.
W przedmiotowej sprawie bezsporną okolicznością jest to, że w spółce nie
została powołana rada nadzorcza i nie ustalono też, że został uchwałą wspólników
powołany pełnomocnik do zawarcia umowy o pracę. Zatem, nawet przyjmując
ostatnio przywołane poglądy, do zawarcia w sposób konkludentny umowy o pracę
musiałoby dojść przez złożenie dorozumianych oświadczeń woli między
zgromadzeniem wspólników a ubezpieczonym. Owo dorozumiane oświadczenie
7
woli zgromadzenia wspólników miałoby polegać na dopuszczeniu powoda do
wykonywania umowy o pracę. Podkreślić należy, że czynności wykonywane przez
ubezpieczonego, wynikające z ustaleń Sądu pierwszej instancji podzielonych w
części przez Sąd drugiej instancji, to wyłącznie czynności wynikające z jego udziału
w zarządzie. Do nich bowiem należy także zaliczyć podpisywanie zaświadczeń,
dokumentów dotyczących obowiązków płatnika składek, umów o pracę,
sporządzanie informacji dodatkowych do bilansu za 2001 r., czy aneksu do umowy
zawartej z kontrahentem. Sąd Apelacyjny wykluczył natomiast wykonywanie przez
powoda pracy jako główny księgowy. Ustalenia powyższe są dla Sądu
Najwyższego wiążące z mocy art. 39813
§ 2 k.p.c. W zwykłych stosunkach pracy
przy umowach o pracę zawartych w sposób dorozumiany to osoba działająca w
imieniu pracodawcy dopuszcza pracownika do pracy. Zwykle jest to bezpośredni
przełożony pracownika. Sytuacja taka nie występuje w zasadzie w przypadku
członka zarządu, a tym bardziej pełniącego - jak ubezpieczony - funkcję dyrektora
zarządu. Status pracowniczy osób sprawujących funkcje organów zarządzających
zakładami pracy (w danym wypadku funkcję członka zarządu pozwanej spółki) nie
wynika z faktu spełniania przez te osoby wszystkich cech stosunku pracy z art. 22 §
1 k.p., lecz z decyzji ustawodawcy o włączeniu tych osób do kategorii pracowników,
pomimo braku podporządkowania kierownictwu pracodawcy (por. Z. Hajn: Glosa do
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1998 r., II UKN 394/98, OSP 2000 nr
12, poz. 177). Jeśli zadania członka zarządu polegają wyłącznie na wykonywaniu
czynności zarządczych, realizowanie tych czynności nie musi automatycznie
oznaczać wykonywania ich w reżimie pracowniczym. Powszechnie
przyjmuje się, że członek zarządu spółki kapitałowej może być
zatrudniony na podstawie umowy o pracę, ale może też wykonywać swoje
czynności na podstawie stosunków o charakterze cywilnoprawnym - por. np.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 1998 r., II UKN 131/98, OSNAPiUS 1999
nr 14, poz. 465). Z uchwały nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników z dnia 20
stycznia 1998 r. nr 2 wynika, że zgromadzenie to powołuje A. N. na stanowisko
dyrektora zarządu. Z kolei uchwała nr 3 podjęta tego samego dnia „w sprawie:
zatrudnienia Pana A. N. na stanowisku Głównego Księgowego spółki” wyraża
zgodę na zatrudnienie ubezpieczonego. Z powyższego nie wynika, aby wolą
8
zgromadzenia wspólników było wykonywanie przez ubezpieczonego funkcji członka
zarządu na podstawie umowy o pracę ani też nie sposób przyjąć, że zgromadzenie
akceptowało jego status pracowniczy na stanowisku dyrektora zarządu. Jedynie
uprawniony byłby wniosek o zgodzie zgromadzenia wspólników co do zatrudnienia
ubezpieczonego w charakterze głównego księgowego w ramach umowy o pracę.
Jednakże z podstawy faktycznej zaskarżonego wyroku wynika, że zatrudnienie to
nie było wykonywane. Skoro ubezpieczony nie wykonywał czynności w takim
charakterze, nie można przyjąć, że został dopuszczony do pracy na tym
stanowisku. Nie ma zatem zasadniczej przesłanki pozwalającej na przyjęcie
istnienia dorozumianej woli pracodawcy. Wobec tego, nawet przy przyjęciu
poglądu dopuszczającego zawarcie z członkiem zarządu spółki prawa handlowego
umowy o pracę w sposób dorozumiany, ocena okoliczności niniejszej sprawy nie
daje podstaw do przyjęcia, że w taki właśnie sposób zawarto z ubezpieczonym
umowę o pracę.
Bez znaczenia jest powoływanie się skarżącego na tezy postawione w
wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 2 czerwca 208 r., I UK 337/05, (Lex nr 203581)
oraz z dnia 25 stycznia 2005 r., II UK 141/04 (OSNP 2005 nr 15, poz. 235),
bowiem odnoszą się one do umów o pracę spełniających także wymaganie
pracowniczego podporządkowania, ponadto realizowanych przez pracowników
(wykonywali oni obowiązki objęte umową), stąd postawiony w nich zarzut
sprzeczności z zasadami współżycia (art. 58 § 2 k.p.c.) nie mógł zostać
uwzględniony.
Również nieuprawnione i sprzeczne z jednolitym w tym zakresie poglądem
doktryny i judykatury jest stanowisko skarżącego, że przepis art. 58 § 1 k.c. nie ma
zastosowania - poprzez art. 300 k.p. - do umów o pracę. Przepisy Kodeksu pracy
nie zawierają uregulowań dotyczących czynności prawnych, stąd też do ich oceny
stosuje się odpowiednio stosowne przepisy Kodeksu cywilnego, pod warunkiem
oczywiście, że nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy. Przepis art. 22
k.p., na który powołuje się skarżący, nie normuje tej kwestii, a jedynie wskazuje
konstrukcyjne elementy stosunku pracy. Nie ma podstaw zatem do konstruowania
tezy, że kompleksowe unormowanie umowy o pracę w Kodeksie pracy nie pozwala
9
na odpowiednie stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego w zakresie dotyczącym
czynności prawnych.
Podsumowując, skoro zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 1, art. 11 ust. 1, art. 12 ust. 1 w
związku z art. 13 pkt 1 ustawy z dnia 17 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych dotyczą pracowników, to brak podstaw do przyznania
takiego statusu ubezpieczonemu, powoduje, że nie mógł on podlegać tym
ubezpieczeniom.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39814
k.p.c. orzekł jak
w sentencji.
/tp/