Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 79/09
POSTANOWIENIE
Dnia 29 października 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Wojciech Jan Katner (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa – Ministra Skarbu Państwa
przeciwko Polskiej Akademii Nauk z siedzibą w W. i Przemysławowi K.
o ustalenie nieważności umowy,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 29 października 2009 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 4 marca 2009 r.,
"Czy uprawnienie przyznane Ministrowi właściwemu do spraw Skarbu
Państwa przepisem art. 5 a ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r.
o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi
Państwa (Dz. U. Nr 106/1996, poz. 493 ze zm.) w stosunku do
państwowych osób prawnych uzasadnia istnienie
materialnoprawnego interesu Skarbu Państwa w żądaniu
stwierdzenia nieważności czynności prawnej dokonanej
z naruszeniem art. 5 a § 1 tej ustawy, na podstawie art. 189 k.p.c.?"
odmawia podjęcia uchwały.
Uzasadnienie
2
Powód domagał się ustalenia, że nieważna jest zawarta przez pozwanych
umowa sprzedaży udziału w prawie użytkowania wieczystego stanowiącej
własność Skarbu Państwa oznaczonej nieruchomości w W. i w odrębnej własności
posadowionych na niej budynków. Wspomniana czynność prawna jest nieważna,
ponieważ miała na celu obejście prawa. Pozwana Polska Akademia Nauk zbyła na
jej podstawie nieprzekraczające wartości 50 000 euro udziały w prawie, aby
uniknąć konieczności uzyskania zgody ministra właściwego do spraw Skarbu
Państwa, przewidzianej w art. 5a ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach
wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz. U. Nr 106, poz.
493 ze zm., dalej: u.z.w.u.S.P.).
Wyrokiem z dnia 25 czerwca 2008 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo i
orzekł o kosztach procesu.
Z ustaleń Sądu wynika, że Skarb Państwa, będący właścicielem
nieruchomości położonej w W. przy ul. J.[...], oddał tę nieruchomość na podstawie
umowy z dnia 9 października 1996 r. w użytkowanie wieczyste Polskiej Akademii
Nauk z siedzibą w W. w celu prowadzenia działalności statutowej.
W dniu 27 września 2000 r. pomiędzy Polską Akademią Nauk – Instytutem
Centrum Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej a K. Development sp. z o.o. w W.
została zawarta umowa wspólnego przedsięwzięcia gospodarczego polegającego
na wybudowaniu budynku z przeznaczeniem na cele statutowe Instytutu. Następnie
wymienione podmioty zawarły dnia 21 kwietnia 2004 r. umowę sprzedaży prawa
użytkowania wieczystego nieruchomości pod warunkiem, że Polska Akademia
Nauk uzyska przewidzianą w art. 5a ust. 1 u.z.w.u.S.P. zgodę ministra właściwego
do spraw Skarbu Państwa. Minister nie udzielił zgody, a postępowanie odwoławcze
w tej sprawie zakończyło się niekorzystnym dla Polskiej Akademii Nauk
postanowieniem Sądu Okręgowego z dnia 23 października 2007 r.
Dnia 17 stycznia 2006 r. Polska Akademia Nauk sprzedała pozwanemu
Przemysławowi K. wynoszący 1597/100 000 części udział w prawie użytkowania
wieczystego wymienionej nieruchomości i odrębnej własności posadowionych na
niej budynków. Udziały w tych prawach Polska Akademia Nauk zbyła także innym
osobom. Na podstawie umowy sprzedaży z dnia 17 stycznia 2006 r. została
3
ustanowiona na rzecz Przemysława K. odrębna własność lokalu w budynku
znajdującym się na oddanej w użytkowanie wieczyste nieruchomości.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo, ponieważ uznał, że powód nie ma
interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. Wywodzony przez powoda interes
prawny z art. 5 a u.z.w.u.S.P. nie zachodzi, albowiem powodowi przysługuje dalej
idące powództwo o usunięcie niezgodności między stanem prawnym
nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym
(art. 10 u.k.w.h.).
Rozpoznając apelację powoda, Sąd Apelacyjny. przedstawił na podstawie
art. 390 § 1 k.p.c. przytoczone na wstępie zagadnienie prawne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ustawodawca, przyznając sądowi drugiej instancji uprawnienie do
przedstawienia Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego na podstawie art. 390
§ 1 k.p.c., uzależnił skuteczność skorzystania z niego od wystąpienia w sprawie
poważnych wątpliwości prawnych oraz niezbędności oczekiwanej odpowiedzi do
rozstrzygnięcia sprawy (por. postanowienia Sądu Najwyższego: z 17 grudnia 1991
r., III CZP 129/91, „Przegląd Sądowy” 1994, z. 3, s. 76 oraz z dnia 27 sierpnia 1996
r., III CZP 91/96, OSNC 1997, nr 1, poz. 9). Na sądzie drugiej instancji spoczywa
więc obowiązek szczegółowego uzasadnienia, na czym polegają jego wątpliwości i
dlaczego uważa je za poważne oraz wykazania, że stwierdzone przezeń poważne
wątpliwości prawne pozostają w związku przyczynowym z rozstrzygnięciem
sprawy.
Należy też przypomnieć, że instytucja pytań prawnych – co podkreślił Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 30 marca 1999 r., III CZP 62/98 (OSNC 1999, nr 10,
poz. 166) – prowadząca do związania sądów niższej instancji w danej sprawie
poglądem Sądu Najwyższego, zawartym w podjętej uchwale, jest wyjątkiem od
konstytucyjnej zasady podległości sędziów tylko Konstytucji i ustawom (art. 178
ust. 1 Konstytucji RP). Ze względu na tę wyjątkowość, powinna być zatem
stosowana w sposób jak najbardziej ścisły, bez żadnych koncesji na rzecz
argumentów o nastawieniu celowościowym i utylitarnym.
4
Przedstawione zagadnienie prawne nie odpowiada przytoczonym
wymaganiom.
Znaczenie i zakres pojęcia interesu prawnego, zwłaszcza w rozumieniu
art. 189 k.p.c., były wielokrotnie przedmiotem rozważań zarówno w literaturze, jak
i w orzecznictwie.
W piśmiennictwie wyłoniły się trzy koncepcje pojęcia interesu prawnego.
W myśl pierwszej, interes prawny jest potrzebą, która musi być w świetle przepisów
prawa obiektywna – mieć wyraźną podstawę w przepisie ustawy. Wyrok ustalający
jest zatem zbyteczny, jeżeli z prawa w znaczeniu przedmiotowym nie wynika, że
powód ma potrzebę ustalenia istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku
prawnego. Zgodnie z drugim stanowiskiem, interes prawny ma charakter wyłącznie
subiektywny, a więc dotyczy osobistych odczuć powoda, że zachodzi potrzeba
uzyskania przez niego ochrony sądowej. Według trzeciego, kompromisowego
zapatrywania, które można uznać za dominujące w piśmiennictwie, interes prawny
ma charakter subiektywno-obiektywny (mieszany). Zdaniem zwolenników tego
zapatrywania interes prawny nie może mieć wyłącznie charakteru subiektywnego,
ponieważ ochrona w postaci wyroku sądowego może być w zasadzie udzielona
tylko wtedy, gdy zaistnieją prawem przewidziane okoliczności. Z drugiej jednak
strony, ochrona w postaci wyroku ustalającego opiera się na specyficznych
przesłankach. Jej podstawą nie są jednostkowe normy prawa cywilnego, lecz jedna
ogólna norma prawna opierająca tę ochronę na interesie prawnym, mającym już
w swym założeniu ewidentny pierwiastek subiektywny. Gdyby go wykluczyć,
ograniczałoby się sprawy o ustalenie do sytuacji oczywistych prawnie, nie
wymagających żadnej ochrony. Wyrok ustalający sprowadza się bowiem do
potwierdzenia określonego stanu prawnego. Jeżeli ten stan jest oczywisty (bo
wynika z przepisów prawnych), to nie ma żadnej potrzeby (a zatem interesu) w jego
potwierdzeniu. Sens wydania wyroku ustalającego zachodzi wtedy, gdy powstała
sytuacja grożąca naruszeniem stosunku prawnego lub wątpliwość co do jego
istnienia lub nieistnienia. Chodzi więc o stany, co do których nawet często nie
wiadomo, czy one obiektywnie istnieją, czy też są wytworzone przez określone
sytuacje subiektywne. W każdym razie te elementy subiektywne nie mogą być
pomijane. W myśl omawianej koncepcji, interes prawny składa się z elementów
5
obiektywnych, tj. niezależnych od oceny i odczuć powoda, uzupełnionych
elementami subiektywnymi, stanowiącymi osobiste, niejako wewnętrzne
przekonanie powoda o potrzebie udzielenia mu ochrony sądowej, przy czym
elementy subiektywne muszą wynikać z określonego stanu obiektywnego.
Podkreśla się, że wymienione elementy przeplatają się, stanowiąc jedną całość,
najczęściej trudną do rozdzielania.
Podejmując wielokrotnie kwestię pojęcia interesu prawnego w rozumieniu
art. 189 k.p.c., Sąd Najwyższy wskazywał na potrzebę jego elastycznego
pojmowania. W uzasadnieniu wyroku z dnia 1 kwietnia 2004 r., II CK 125/03
(niepubl.) podkreślił, że pojęcie interesu powinno być – w obecnie obowiązującym
porządku prawnym – interpretowane z uwzględnieniem szeroko pojmowanego
dostępu do sądów w celu zapewnienia ochrony prawnej. Przemawiają za tym
standardy wynikające zarówno z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (art. 45), jak
i wiążących Polskę aktów międzynarodowych (art. 14 Międzynarodowego Paktu
Praw Obywatelskich i Politycznych). Stanowiący przesłankę powództwa o ustalenie
interes prawny powinien być rozumiany – stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 27 stycznia 2004 r., II CK 387/02 (niepubl.) – elastycznie, z uwzględnieniem
celowościowej wykładni tego pojęcia, konkretnych okoliczności danej sprawy i tego,
czy strona może uzyskać pełną ochronę swoich praw w drodze powództwa
o świadczenie. Opowiadając się za szerokim rozumieniem interesu prawnego, Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 2 lutego 2006 r., II CK 395/05 (niepubl.) podkreślił, że
ochrona prawna na podstawie art. 189 k.p.c. przysługuje każdemu, kto twierdzi, że
ma interes prawny w ustaleniu prawa lub stosunku prawnego, a nie tylko
podmiotom tych praw czy stosunków prawnych. Interes prawny w ustaleniu prawa
lub stosunku prawnego może mieć także taki podmiot, na którego prawa lub
obowiązki w jakimś zakresie – rozumianym szeroko – może wpłynąć istnienie lub
nieistnienie prawa przysługującego innym podmiotom lub stosunku prawnego
łączącego inne podmioty. W uzasadnieniu wyroku z dnia 15 października 2002 r.,
II CKN 833/00 (niepubl.) Sąd Najwyższy uznał, że brak interesu prawnego jako
przesłanki powództwa z art. 189 k.p.c. zachodzi wówczas, gdy powód nie ma
żadnej potrzeby ustalania prawa lub stosunku prawnego, gdyż jego sfera prawna
nie została naruszona ani zagrożona. Wykluczając istnienie interesu prawnego do
6
wytoczenia powództwa o ustalenie prawa własności określonych rzeczy w celu
stwierdzenia nieważności orzeczenia administracyjnego, Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 2005 r., III CK 277/05 (niepubl.) stwierdził, że do innego wniosku należałoby
dojść, gdyby powód wykazał, że wytoczone powództwo – w związku z wydanym
orzeczeniem administracyjnym i toczącym się postępowaniem administracyjnym
o stwierdzenie jego nieważności – jest konieczne do uzyskania odpowiedniego
odszkodowania.
Przedstawiając zagadnienie prawne, Sąd Apelacyjny w ogóle nie odniósł się
do dorobku doktryny i judykatury dotyczących kwestii interesu prawnego
w rozumieniu art. 189 k.p.c. To podważa wyrażone przez niego przekonanie, że
przedstawione zagadnienie prawne budzi w rozumieniu art. 390 § 1 k.p.c. poważne
wątpliwości. Nie można go podzielić zwłaszcza ze względu na przeoczone przez
Sąd Apelacyjny stanowisko wyrażone przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
11 października 2007 r. II CSK 312/07 (niepubl.) i w wyroku z dnia 21 listopada
2007 r., II CSK 311/07 (niepubl.). Rozpoznając w sprawie z powództwa Skarbu
Państwa – Ministra Skarbu Państwa o ustalenie nieważności umowy podniesiony
w skardze pozwanego zarzut kwestionujący interes prawny do wytoczenia tego
powództwa, Sąd Najwyższy w obu orzeczeniach stwierdził, że powód posiada
interes prawny do wytoczenia powództwa o ustalenie nieważności czynności
prawnej dokonanej z naruszeniem art. 46a ustawy z dnia 25 września 1981 r.
o przedsiębiorstwach państwowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981
ze zm., dalej: ustawa o przedsiębiorstwach). Wprawdzie przytoczone stanowisko
dotyczy unormowania przewidzianego w art. 46a ustawy o przedsiębiorstwach,
a nie w art. 5a u.z.w.u.S.P., jednakże obie te regulacje – jak wyjaśnił Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 4 sierpnia 2006 r., III CZP 50/06 (OSNC 2007, nr 6,
poz. 80) – są analogiczne. W obu wypadkach chodzi bowiem o zgodę na
dokonanie czynności rozporządzającej mieniem państwowej osoby prawnej, a więc
odpowiednio – przedsiębiorstwa państwowego i Polskiej Akademii Nauk.
Dla oceny interesu prawnego w okolicznościach niniejszej sprawy może
nabrać znaczenia – ze względu na wymaganie dokonania konstytutywnego wpisu
w księdze wieczystej prawa stanowiącego przedmiot rozporządzenia – relacja
miedzy opartym na art. 189 k.p.c. powództwem o ustalenie, a przewidzianym
7
w art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst
jedn.: Dz. U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361 ze zm., dalej – u.k.w.h.) powództwem
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Nie jest to
jednak zagadnienie nowe, było ono już przedmiotem rozważań w literaturze
i orzecznictwie (por. wyroki Sąd Najwyższego: z dnia 22 listopada 2002 r., 1519/00,
niepul.; z dnia 30 maja 2003 r., III CKN 1137/00, niepubl.; z dnia 19 listopada
2004 r., II CK 152/04 niepubl.;). Przyjmuje się, że interes prawny do wytoczenia
powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego
w zasadzie nie zachodzi, jeżeli zainteresowany może na innej drodze osiągnąć
w pełni ochronę swoich praw.
W kontekście omawianej kwestii nasuwa zastrzeżenia sposób ujęcia
przedstawionego zagadnienia. Ze względu na przewidziany w art. 5a u.z.w.u.S.P.
obowiązek uzyskania zgody na dokonanie czynności prawnych w zakresie
rozporządzania różnymi składnikami majątku, zagadnienie prawne należało
ograniczyć do dokonanej przez pozwanych czynności prawnej. Przedstawienie
zagadnienia prawnego wykraczającego poza ten zakres przede wszystkim nie
spełnia wymagania niezbędności oczekiwanej odpowiedzi dla rozstrzygnięcia
sprawy. Ponadto powiązanie zagadnienia prawnego z konkretną czynnością
prawną (uwzględniającą stanowiący przedmiot rozporządzenia składnik majątku
osoby prawnej) może mieć znaczenie dla oceny interesu prawnego ze względu na
wymaganie np. dotyczące wpisu w księdze wieczystej.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
postanowienia.