Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 54/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 grudnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Banku S.A.
przeciwko H.O.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 4 grudnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Okręgowego w K.
z dnia 17 września 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 4 stycznia 2008 r. zasądził od pozwanego
H.O. na rzecz powodowego Banku kwotę 53 000 zł z ustawowymi odsetkami od
dnia 5 września 2007 r., zastrzegając prawo powoływania się przez pozwanego w
toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności.
Sąd Rejonowy ustalił, że w dniu 13 listopada 2000 r. Bank udzielił
małżonkom P. i M.D. kredytu w kwocie 49 280 zł na zakup samochodu o wartości
53 000 zł. Spłata kredytu została zabezpieczona zastawem rejestrowym na
kupionym samochodzie. Umowę o ustanowienie zastawu zawarto w dniu 9 kwietnia
2001 r. Wniosek o wpis zastawu do rejestru złożył Bank w dniu 26 lutego 2001 r.
Wpisu dokonano 20 czerwca 2001 r.
W dniu 5 czerwca 2001 r., a więc jeszcze przed wpisem zastawu do rejestru,
P.D. sprzedał pozwanemu samochód, na który wraz z żoną zaciągnął kredyt. Gdy
małżonkowie D. zaprzestali spłacania kredytu, Bank po uzyskaniu przeciwko nim
tytułu wykonawczego złożył wniosek o wszczęcie egzekucji, a po dowiedzeniu się o
zbyciu przez nich samochodu, pozwał nowego właściciela o zapłatę należności
zabezpieczonej zastawem na samochodzie.
Sąd Rejonowy uwzględnił powództwo na podstawie art. 306 § 1 k.c. i art. 2,
13 oraz 38 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze
zastawów (Dz. U. Nr 149, poz. 703 ze zm., a obecnie jedn. tekst: Dz. U. z 2009 r.
Nr 67, poz. 569 ze zm. – dalej: „u.z.r.”), ponadto odwołał się do art. 319 k.p.c.
W uzasadnieniu wyjaśnił, że zbycie przedmiotu zastawu powoduje jego
wygaśnięcie, jeżeli nabywca nie wiedział i przy zachowaniu należytej staranności
nie mógł wiedzieć o istnieniu zastawu. W ocenie Sądu Rejonowego, choć zastaw
w chwili nabycia samochodu przez pozwanego nie był jeszcze wpisany do rejestru,
pozwany kupując samochód mógłby się dowiedzieć o toczącym się postępowaniu
o wpis zastawu na nabywanym samochodzie, gdyby zażądał stosownego
zaświadczenia z centralnej informacji o zastawach rejestrowych.
3
Sąd Okręgowy oddalając apelację pozwanego podzielił ustalenia i oceny
Sądu Rejonowego. Ponadto Sąd Okręgowy, dopatrując się dużego podobieństwa
zastawu rejestrowego do hipoteki i opowiadając się za stosowaniem do zastawu
rejestrowego „wszystkich zasad dotyczących hipoteki”, przyjął, że wyrażony
w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2008 r., III CSK 54/08 (LEX
nr424393) pogląd, iż w postępowaniu wieczystoksięgowym ma zastosowanie
art. 192 pkt 3 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c., należy odnieść także do
postępowania o wpis do rejestru zastawów. W rezultacie zbycie pozwanemu
samochodu w toku postępowania o wpis zastawu do rejestru nie mogło pozbawić
dokonanego wpisu skutku w stosunku do pozwanego.
W skardze kasacyjnej pozwany zarzucił naruszenie art. 13 pkt 1 i art. 38
ust. 1 u.z.r., art. 170 k.c. oraz art. 192 pkt 3 k.p.c.
Prokurator Generalny, zajmując stanowisko w sprawie na podstawie
art. 3988
§ 1 k.p.c. wyraził pogląd o istnieniu przesłanek do uwzględnienia skargi
kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według powołanego w skardze kasacyjnej art. 170 k.c., w razie
przeniesienia własności rzeczy ruchomej, obciążonej prawem osoby trzeciej, prawo
to wygasa z chwilą wydania rzeczy nabywcy, chyba że nabywca działał w złej
wierze; stosuje się tutaj odpowiednio także art. 169 §2 k.c.
Podobnie art. 13 u.z.r. łączy ze zbyciem przedmiotu zastawu rejestrowego
wygaśnięcie tego zastawu. Mimo, iż również w tym przepisie chodzi o ochronę
nabywcy w dobrej wierze, przepis ten ujmuje przesłanki wygaśnięcia obciążającego
prawa nieco inaczej niż art. 170 k.c. W szczególności sposób sformułowania art. 13
pkt 1 u.z.r. uzasadnia wniosek, że w drodze wyjątku od art. 7 k.c. nakłada on na
nabywcę przedmiotu zastawu ciężar dowodu dobrej wiary w miarodajnej chwili –
a ściślej ujmując, ciężar dowodu, wyrażających dobrą wiarę stanów w postaci braku
wiedzy o zastawie i niemożności jej uzyskania przy zachowaniu należytej
staranności.
Zestawienie art. 13 u.z.r. z art. 170 k.c. prowadzi do wniosku że, art. 13 u.z.r.
jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 170 k.c. i w związku z tym wyłącza
4
jego zastosowanie. Już więc z tego powodu art. 170 k.c. nie mógł mieć
zastosowania w sprawie.
Ponadto wyłania się dalszy problem. Jak wiadomo, oba rozpatrywane
przepisy zakładają zbycie przedmiotu obciążonego prawem osoby trzeciej (art. 170
k.c. – w zasadzie jakimkolwiek prawem osoby trzeciej, a art. 13 pkt 1 u.z.r. –
zastawem rejestrowym). W dniu sprzedaży samochodu (5 czerwca 2001 r.)
pozwanemu przez P.D. zbyty samochód nie był jeszcze obciążony zastawem
rejestrowym, ponieważ zgodnie z art. 2 ust. 1 u.z.r. nieodzowną przesłanką
ustanowienia zastawu jest wpis do rejestru zastawów, a wpis ten, jak wiadomo,
został dokonany później (dopiero w dniu 20 czerwca 2001 r.) i inaczej niż wpisy w
księdze wieczystej nie mógł wywrzeć skutku od dnia złożenia wniosku o jego
dokonanie, ponieważ w ustawie o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów brak
odpowiednika art. 29 u.k.w. Okoliczność ta stawia także pod znakiem zapytania
możliwość zastosowania w sprawie art. 13 pkt 1 u.z.r. Przed ostatecznym zajęciem
stanowiska co do kwestii możliwość zastosowania w sprawie art. 13 pkt 1 u.z.r.
należy jednak odnieść się jeszcze do innego problemu.
Skoro do sprzedaży i przejścia własności samochodu na pozwanego
(art. 155 §1 k.c.) doszło przed wpisem zastawu do rejestru, a ustanowienie zastawu
rejestrowego wymaga zgodnie z art. 2 ust. 1 u.z.r., oprócz umowy zastawniczej,
wpisu zastawu do rejestru, wpis ten zaś nie ma mocy wstecznej od chwili złożenia
wniosku o jego dokonanie, Bank nie mógł nabyć zastawu na samochodzie na
zasadach określonych w tym przepisie. Stała temu na przeszkodzie norma: nemo
plus iuris in alium tranfere potest quam ipse habet. Zastawca w chwili, w której
miało dojść do rozporządzenia przez obciążenie samochodu zastawem (dzień
20 czerwca 2001 r.), nie będąc już właścicielem samochodu, nie był uprawniony do
dokonania tego rozporządzenia. W tych okolicznościach Bank mógł nabyć zastaw
rejestrowy na samochodzie tylko na podstawie odpowiednio stosowanych z mocy
odesłania zawartego w art. 2 ust. 3 u.z.r. przepisów o ochronie nabywcy rzeczy
ruchomej od nieuprawnionego. Według art. 2 ust. 3 u.z.r., jeżeli zastawca był
nieuprawniony do rozporządzania rzeczą, do ochrony zastawnika działającego
w dobrej wierze stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie nabywcy rzeczy
5
ruchomej w dobrej wierze, tj. art. 169 k.c., z tym zastrzeżeniem, że wpis zastawu
rejestrowego do rejestru zastawów jest jednoznaczny z wydaniem rzeczy.
W sytuacjach, w których ustawa w drodze wyjątku chroni nabywcę w dobrej
wierze od nieuprawnionego, ścierają się dwa przeciwstawne interesy. Interes
nabywcy w uzyskaniu określonego prawa lub prawa o określonej treści – mimo iż
nie zachodzą przesłanki nabycia przez niego tego prawa lub prawa o takiej treści –
ze względu na przekonanie o istnieniu podstaw do jego nabycia. Z interesem tym
konkuruje interes osoby, której kosztem chroniony jest nabywca (np. interes
właściciela – w razie nabycia w dobrej wierze rzeczy od nieuprawnionego lub
w razie nabycia w dobrej wierze zastawu ustanowionego przez nieuprawnionego
albo interes zastawnika – w razie nabycia w dobrej wierze rzeczy bez obciążenia
zastawem). Udzielenie ochrony nabywcy w dobrej wierze oznacza więc
rozstrzygnięcie tego konfliktu na jego rzecz. Ustawodawca decyduje się na to ze
względu na wyjątkowe okoliczności uzasadniające dobrą wiarę nabywcy –
w szczególności treść publicznego rejestru (zob. np. 5 u.k.w.h.), treść dokumentu
przeznaczonego do obiegu (zob. np. art. 16 ust. 2 Prawa wekslowego), fakt
władania rzeczą (zob. np. art. 169 § 1 k.c.) – i potrzebę zapewnienia
bezpieczeństwa obrotu prawnego. Potrzeba zapewnienia bezpieczeństwa obrotu
prawnego jest wyrazem interesu ogólnego, uzasadniającego (por. art. 31 ust. 3
Konstytucji) ograniczenie praw osób, kosztem których chroniony jest nabywca
w dobrej wierze (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2002 r.,
III CKN 405/99, OSNC 2002, nr 11, poz. 142, z dnia 18 kwietnia 2002, r., II CKN
1226/00, OSNC 2003, nr 4, poz. 59, z dnia 15 listopada 2002 r., V CKN 1340/00,
OSNC 2004, nr 2, poz. 28, z dnia 16 marca 2006 r., III CSK 32/06, OSP 2007, z. 3,
poz. 31, z dnia 24 maja 2007 r., V CSK 23/07, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 89, i z dnia
5 lutego 2009 r., I CSK 297/08, LEX 494004).
W okolicznościach sprawy, nierozpatrywane dotąd w niej, nabycie przez
Bank w dobrej wierze zastawu na samochodzie mogłoby więc nastąpić kosztem
interesów pozwanego – nabywcy samochodu w toku postępowania o wpis zastawu
na samochodzie do rejestru - istotną zaś przesłankę tego nabycia zastawu przez
Bank byłby wspomniany wpis, uznawany za jednoznaczny z wymaganym w art.
169 §1 k.c. wydaniem rzeczy. Przewidzianą w art. 169 k.c. przesłankę wydania
6
rzeczy może spełnić jedynie zbywca, który rzeczą włada. Objęcie w art. 169 k.c.
ochroną tylko nabycia rzeczy od osoby, która nią włada, opiera się na założeniu, że
zazwyczaj ten, kto rzeczą włada, jest jej właścicielem (art. 339 i 341 k.c.) – a zatem
i uprawnionym do rozporządzania nią (art. 140 k.c.). W art. 169 k.c. wyłącznie
dobra wiara oparta na takim stanie faktycznym została uznana za zasługującą na
ochronę kosztem właściciela, w imię, leżącego w interesie ogółu, bezpieczeństwa
obrotu. Nadanie w art. 2 ust. 3 u.z.r. wpisowi do rejestru zastawów takiego
znaczenia, jakie w świetle art. 169 § 1 k.c. ma wydanie rzeczy, uzasadnia wniosek
o przyznaniu przez ustawodawcę doniosłości w zakresie ochrony dobrej wiary
zastawnika rejestrowi zastawów. W konsekwencji należy przyjąć, że dobra wiara
zastawnika podlega zgodnie z art. art. 2 ust. 3 u.z.r. ochronie o tyle tylko, o ile
przemawia za tym bezpieczeństwo obrotu prawnego uzasadnione zaufaniem
uczestników tego obrotu do rejestru zastawów. W razie zbycia rzeczy przez
zastawcę przed dokonaniem wpisu zastawu do rejestru zastawów uczestnikiem
obrotu mogącym działać w zaufaniu do rejestru zastawów jest również nowy
właściciel rzeczy. Jego sytuacja przypomina sytuację, osób których dotyczy art. 13
pkt 1 u.z.r. W rezultacie w takich przypadkach, jak rozpatrywany w sprawie, należy,
rozstrzygając o nabyciu zastawu rejestrowego w dobrej wierze stosować
odpowiednio także art. 13 pkt 1 u.z.r. – choć nie odnosi się on wprost do tych
przypadków. Należy mianowicie przyjąć, że we wspomnianych przypadkach,
nabycie zastawu rejestrowego w dobrej wierze, zgodnie z art. 2 ust. 3 u.z.r., jest
w myśl art. 13 pkt 1 u.z.r., stosowanego mutatis mutandis, wykluczone, gdy osoba,
która nabyła własność rzeczy w toku postępowania o wpis tego zastawu, nie
wiedziała i przy zachowaniu należytej staranności nie mogła wiedzieć o złożeniu
wniosku o wpis zastawu rejestrowego na nabytej rzeczy w chwili wydania jej tej
rzeczy. Przyznanie pierwszeństwa interesom zastawnika kosztem tej osoby nie
dałoby się uzasadnić w sposób zgodny z przedstawionymi wyżej założeniami, na
których jest oparta w prawie cywilnym ochrona dobrej wiary.
Nie można podzielić zapatrywania wyrażonego w zaskarżonym wyroku, że
pozwany, składając stosowny wniosek, mógłby uzyskać z centralnej informacji
o zastawach rejestrowych wiadomość o trwającym postępowaniu o wpis zastawu
na kupionym samochodzie. Zgodnie z art. 42 ust. 2 u.z.r. zadaniem centralnej
7
informacji o zastawach rejestrowych jest „udzielanie informacji, wydawanie odpisów
i zaświadczeń z rejestru zastawów”, w myśl zaś art. 37 ust. 2 u.z.r. odpisy
z rejestru zastawów, stanowiące dowód wpisu, a także zaświadczenia o braku
wpisu zastawu lub zastawcy i przedmiotu zastawu, wydawane są na wniosek
każdego, kto tego zażąda. Uwzględniając powyższe regulacje, jak też § 5 i 22
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 15 października 1997 r. w sprawie
ustroju i organizacji centralnej informacji o zastawach rejestrowych oraz
szczegółowych zasad udzielania informacji, wydawania odpisów i zaświadczeń
(Dz. U. Nr 134, poz. 893) oraz to, że w rejestrze zastawów nie wpisuje się wzmianki
o wniosku o wpis zastawu, pozwany mógł otrzymać z centralnej informacji
o zastawach rejestrowych jedynie zaświadczenie o braku wpisu jego kontrahenta
(kontrahentów) jako zastawcy lub jako zastawcy kupowanego samochodu, bez
adnotacji o złożeniu wniosku o wpis zastawu na tym samochodzie. Jednocześnie
z art. 38 ust. 1 u.z.r. wynika, że nieznajomością ujawnionych w rejestrze zastawów
danych zasłaniać się nie można dopiero od dnia dokonania wpisu w rejestrze.
Wiadomość o złożeniu wniosku o wpis zastawu na kupowanym samochodzie
pozwany mógłby uzyskać tylko w jakiś inny sposób, ale z materiału sprawy nie
wynika, aby to nastąpiło.
Trafnie także w skardze kasacyjne podniesiono zarzut naruszenia art. 192
pkt 3 k.p.c. Przede wszystkim nie można zaakceptować wyjściowego założenia
Sądu Okręgowego – nawiązującego do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
12 czerwca 2008 r., III CSK 54/08 i tym samym do uchwały Sądu Najwyższego
z dnia 29 kwietnia 2008 r., III CZP 17/08 (OSNC 2009, nr 6, poz. 82) –
dopuszczającego stosowanie art. 192 pkt 3 k.p.c. w postępowaniu
wieczystoksięgowym na podstawie art. 13 § 2 k.p.c. Skoro, jak zasadnie przyjął
Sąd Najwyższy w powołanych orzeczeniach, wpis do księgi wieczystej ma moc
wsteczną od chwili złożenia wniosku o dokonanie wpisu – co dotyczy także wpisu
hipoteki, nie wyłączając hipoteki przymusowej (art. 27 rozporządzenia z dnia
24 października 1934 r. – Prawo upadłościowe, jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 118,
poz. 512 ze zm., i art. 81 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe
i naprawcze, jedn. tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm., wprowadzają
od tego wyjątek tylko o tyle, o ile w pewnych sytuacjach wykluczają w ogóle
8
ustanowienie hipoteki) – to odpowiednie stosowania art. 192 pkt 3 k.p.c.
w postępowaniu wieczystoksięgowym nie wchodzi w grę już ze względu na swą
bezprzedmiotowość. Należy ponadto zauważyć, że w ścisłym związku z nadaniem
wpisowi mocy wstecznej od chwili złożenia wniosku o wpis pozostaje wymóg
niezwłocznego zamieszczenia w księdze wieczystej wzmianki o wniosku o wpis
(por. art. 45 ust. 1 u.k.w.h. obowiązujący do dnia 22 września 2001 r., którego
odpowiednikiem jest obecnie art. 6267
§2 k.p.c.). Ze względu na tę wzmiankę nie
ma potrzeby ochrony osoby, która nabyła własność nieruchomości po złożeniu
wniosku o wpis w księdze wieczystej, na podstawie przepisów o rękojmi wiary
publicznej ksiąg wieczystych (por. art. 8 u.k.w.h.).
Wpis do rejestru zastawów nie ma wprawdzie mocy wstecznej od chwili
złożenia wniosku o jego dokonanie, zaś o wniosku tym nie czyni się niezwłocznie
wzmianki w rejestrze, niemniej jednak również konflikt interesów między osobą, na
której rzecz zastaw zgodnie z wnioskiem ma być wpisany, a nabywcą rzeczy w toku
postępowania rejestrowego, nie może być rozstrzygany na podstawie art. 192 pkt 3
k.p.c.
Nasuwa się pytanie o charakter art. 192 pkt 3 k.p.c., czy wywiera on
bezpośrednio skutki tylko w sferze prawa procesowego, czy także w sferze prawa
materialnego. Należy podzielić pogląd, uznający art. 192 pkt 3 k.p.c. za przepis
wywołujący bezpośrednio skutki jedynie procesowe. Od chwili doręczenia pozwu
stabilizuje on postępowanie procesowe, pozbawiając wpływu na dalszy bieg sprawy
dokonanego w jej toku zbycia przedmiotu (rzeczy lub prawa) objętego sporem,
przez zachowanie legitymacji procesowej zbywcy, w celu ochrony strony
przeciwnej. Wiąże się z tym dopuszczenie wykonania wyroku przeciwko następcy
prawnemu zbywcy (zob. art. 788 k.p.c., z orzecznictwa zaś, dotyczące dawnego
stanu prawnego, zbieżnego co do istoty z obecnym, uzasadnienie pierwszej zasady
prawnej zawartej w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
5 maja 1951 r., C 689/50, OSN 1952, nr 1, poz. 3).
Artykuł 192 pkt 3 k.p.c. nie uchyla natomiast zastosowania do oceny zbycia
dokonanego w toku procesu przepisów prawa materialnego, normujących ochronę
nabywcy działającego w dobrej wierze (art. 169 k.c. oraz art. 5 u.k.w.h.). Jak
9
wyjaśniono w piśmiennictwie, nie ma podstaw do odmiennego traktowania nabywcy
w dobrej wierze w zależności od tego, czy o nabytą rzecz toczy się postępowanie
sądowe, czy też nie. Potwierdza to art. 848 k.p.c. zastrzegając, iż zawarta w nim
regulacja, zgodnie z którą: „zajęcie ma ten skutek, że rozporządzenie ruchomością
dokonane po zajęciu nie ma wpływu na dalszy bieg postępowania, a postępowanie
egzekucyjne z zajętej nieruchomości może być prowadzone również przeciwko
nabywcy”, nie narusza przepisów o ochronie nabywcy w dobrej wierze. Pozwany,
który zbył osobie trzeciej dochodzoną od niego rzecz, może więc bronić się wobec
powoda także zarzutem, że osoba trzecia nabyła własność tej rzeczy w dobrej
wierze, w razie zaś gdyby nie podniósł takiego zarzutu i przegrał proces, a powód
wystąpił o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko nabywcy, zarzut taki może
podnieść nabywca w toku postępowania klauzulowego.
Skutkiem zastosowania art. 192 pkt 3 k.p.c. w postępowaniu o wpis zastawu
do rejestru byłoby jedynie wyłączenie stosowania art. 2 ust. 3 u.z.r. w związku z art.
13 pkt 1 u.z.r. w odniesieniu do przypadków zbycia rzeczy zastawianej przed dniem
wpisu zastawu do rejestru, czyli wyłączenie tych przypadków spod oceny według
przepisów chroniących dobrą wiarę w stosunkach prawnych związanych
z ustanowieniem zastawu rejestrowego. Ponieważ art. 192 pkt 3 k.p.c.
w postępowaniu procesowym, którego bezpośrednio dotyczy, nie uchyla
stosowania przepisów o ochronie nabywcy w dobrej wierze, wyrażonego
w zaskarżonym wyroku poglądu dopuszczającego stosowanie art. 192 pkt 3 k.p.c.
w postępowaniu o wpis zastawu do rejestru na podstawie art. 13 §2 k.p.c. nie
można zaakceptować.
Ze względu na zasadność zarzutów naruszenia art. 13 pkt 1 i art. 38 ust. 1
u.z.r. oraz art. 192 pkt 3 k.p.c. Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§1 k.p.c.
orzekł jak w sentencji.