Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 8 grudnia 2009 r.
I UK 186/09
1. Przyjęcie pracownika w poczet członków rolniczej spółdzielni produk-
cyjnej powoduje dorozumiane rozwiązanie dotychczasowego stosunku pracy
za porozumieniem stron.
2. Członek rolniczej spółdzielni produkcyjnej nie może pozostawać z tą
spółdzielnią w pracowniczym stosunku zatrudnienia.
3. Okres wykonywania pracy w charakterze członka spółdzielni nie może
zostać zaliczony do okresu, od którego zależy nabycie prawa do wcześniejszej
emerytury z art. 32 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153,
poz. 1227 ze zm.).
Przewodniczący SSN Józef Iwulski, Sędziowie SN: Bogusław Cudowski
(sprawozdawca), Zbigniew Myszka.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 8 grudnia
2009 r. sprawy z odwołania Lecha Ł. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w T.M. z udziałem zainteresowanej Rolniczej Spółdzielni Produk-
cyjnej w R. o prawo do emerytury, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonego od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 8 kwietnia 2009 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 19 września 2007 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
T.M. odmówił Lechowi Ł. prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym, wobec
stwierdzenia, że wnioskodawca na wymagane 15 lat pracy w szczególnych warunkach
udowodnił jedynie 3 lata, 11 miesięcy tego rodzaju pracy. Organ rentowy nie uwzględ-
nił wnioskodawcy pracy wykonywanej na stanowisku kierowcy samochodu ciężarowe-
go o dopuszczalnym ciężarze całkowitym powyżej 3,5 tony, świadczonej od 1 grudnia
2
1977 r. do 30 kwietnia 1991 r., w charakterze członka Rolniczej Spółdzielni Produk-
cyjnej w R.
Na skutek uwzględnienia odwołania ubezpieczonego Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Piotrkowie Trybunalskim wyrokiem z 28 marca 2008 r.,
zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że przyznał Lechowi Ł. prawo do emerytu-
ry od dnia 2 sierpnia 2007 r. Sąd Okręgowy ustalił, że Lech Ł. ukończył 60 lat w dniu 2
sierpnia 2007 r., ma 27 lat, 9 miesięcy i 22 dni okresów składkowych i uzupełniają-
cych. Od dnia 2 stycznia 1974 r. do dnia 30 listopada 1977 r. ubezpieczony był zatrud-
niony w Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w R. jako pracownik najemny na podstawie
umowy o pracę w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku kierowcy samochodu
ciężarowego o dopuszczalnym ciężarze całkowitym powyżej 3,5 tony. Okres ten, wy-
noszący 3 lata i 11 miesięcy, nie jest kwestionowany przez organ rentowy. Dnia 30 li-
stopada 1977 r. ubezpieczony złożył deklarację członkowską przystąpienia do Rolni-
czej Spółdzielni Produkcyjnej w R., w której zadeklarował 1 udział w wysokości 1.000
zł oraz wpisowe w wysokości 100 zł. Nie wniósł wkładu gruntowego do spółdzielni.
Uchwała Walnego Zgromadzenia o przyjęciu wnioskodawcy w poczet członków spół-
dzielni została podjęta w dniu 7 grudnia 1977 r. Ubezpieczony świadczył pracę na
rzecz Spółdzielni do 30 kwietnia 1991 r.
W dniu 16 sierpnia 2007 r. wnioskodawca otrzymał świadectwo pracy w wa-
runkach szczególnych potwierdzające, że od dnia 2 stycznia 1974 r. do 30 kwietnia
1991 r. wykonywał pracę kierowcy samochodu ciężarowego o dopuszczalnym ciężarze
całkowitym powyżej 3,5 tony wymienioną w wykazie A, dziale VIII, poz. 2 rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowni-
ków zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
(Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.). Od dnia 2 stycznia 1974 r. do dnia 30 kwietnia 1991 r.
wnioskodawca stale i w pełnym wymiarze czasu wykonywał pracę jako kierowca sa-
mochodu ciężarowego o dopuszczalnym ciężarze całkowitym powyżej 3,5 tony. W
okresach prac polowych zdarzało się, że jeździł ciągnikiem Ursus C-360. Zasadą było
wykonywanie pracy przez co najmniej 8 godzin dziennie, a często wnioskodawca
pracował też w nadgodzinach. Wnioskodawca podlegał kierownikowi, który wydawał
mu polecenia dotyczące pracy. W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd pierwszej in-
stancji doszedł do przekonania, że wnioskodawca spełnia warunki do uzyskania
emerytury w niższym wieku emerytalnym z tytułu pracy w szczególnych warunkach z
art. 32 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
3
czeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) w związku z
przepisami rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szcze-
gólnym charakterze, gdyż przez okres ponad 15 lat wykonywał stale i w pełnym wymia-
rze pracę kierowcy samochodu ciężarowego o dopuszczalnym ciężarze całkowitym
powyżej 3,5 tony.
Odwołując się do fragmentu uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z dnia
25 stycznia 2005 r., I UK 142/04 (OSNP 2005 nr 17, poz. 272), Sąd Okręgowy
stwierdził, że odwołujący się wykonywał pracę na rzecz spółdzielni produkcyjnej jako
jej członek, lecz w reżimie ściśle takim jak w stosunku pracy, należy zatem traktować
go jak pracownika przez cały okres świadczenia tej pracy, tj. od 2 stycznia 1974 r. do
30 kwietnia 1991 r. W konsekwencji, skoro odwołujący się ma ponad 25 lat stażu ubez-
pieczeniowego, w tym ponad 15 lat pracy w szczególnych warunkach oraz ukończył
60 lat, to nabył prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym jak każdy inny pra-
cownik. Sąd Okręgowy zauważył, że ubezpieczony trafnie podał w odwołaniu wszyst-
kie istotne cechy wykonywania przez niego pracy, które jednoznacznie wskazują, iż
pomimo stosunku członkostwa istniejącego od 1 grudnia 1977 r. faktycznie świadczył
pracę na rzecz Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w R. jak pracownik. Z zebranego
materiału wynikała - zdaniem Sądu Okręgowego - zasada osobistego realizowania
obowiązków przez wnioskodawcę, wymóg świadczenia pracy pod kierownictwem pra-
codawcy, który kierował do wnioskodawcy wiążące polecenia dotyczące miejsca i
czasu jej wykonywania, a także wykonywanie pracy na ryzyko pracodawcy.
Nie budziło również wątpliwości Sądu Okręgowego to, iż wnioskodawca swoje
obowiązki wykonywał w zamian za wynagrodzenie, co pozwalało na skuteczne wnio-
skowanie odnośnie wystąpienia jeszcze jednej konstytutywnej cechy stosunku pracy,
a mianowicie jego odpłatności. Reżim wykonywania pracy przez Lecha Ł. był bowiem
dokładnie taki sam jak ten, który występuje w stosunkach pracowniczych. Nie da się
zaprzeczyć, że przynajmniej niektórych spośród wymienionych wyżej cech charaktery-
zujących stosunek pracy można doszukać się także przy wykonywaniu pracy w ra-
mach obowiązków wynikających z członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej.
Chodzić tu może chociażby o obowiązek osobistej pracy, czy wynagrodzenia za jej
wykonywanie - por. art. 155 § 1 i art. 158 § 1 ustawy z dnia 16 września 1982 r. -
Prawo spółdzielcze (jednolity tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848). Jednocześnie
jednak przepisy spółdzielcze zastrzegają pewne szczególne zasady ustalania dla
4
członków spółdzielninormy czasu pracy (art. 155 § 1 Prawa Spółdzielczego przewi-
duje pracę w rozmiarze ustalanym corocznie przez zarząd) i ich wynagradzania
(zgodnie z art. 158 § 1 Prawa spółdzielczego „członkowie wynagradzani są za pracę
w formie udziału w dochodzie podzielnym stosownie do wkładu ich pracy"). Zdaniem
Sądu Okręgowego w oparciu o zebrany materiał dowodowy te reguły przewidziane
przez prawo spółdzielcze w odniesieniu do wnioskodawcy nie miały zastosowania.
Przeciwnie, obowiązująca go norma czasu pracy była normą typową dla stosunków
pracowniczych - pracował przez co najmniej 8 godzin dziennie, zaś praca ponad ten
wymiar traktowana była jako godziny nadliczbowe. Także faktycznie uzyskiwane wy-
nagrodzenie ukształtowane było na takim poziomie jak to, które uzyskiwały osoby za-
trudnione jako pracownicy, co wynika z porównania uzyskiwanych przez odwołującego
się zarobków z przeciętnym wynagrodzeniem z tego samego okresu.
Wyrokiem z dnia 8 kwietnia 2009 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Łodzi zmienił zaskarżony wyrok oddalając odwołanie ubezpieczone-
go Lecha Ł. W ocenie Sądu zaskarżony wyrok został wydany z naruszeniem przepi-
sów prawa materialnego - art. 32 ust. 1, 2 i 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz § 4 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
Sąd Okręgowy powołując się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia
2005 r., I UK 142/04 (OSNP 2005 nr 17, poz. 272), a w zasadzie na treść fragmentu
uzasadnienia tego wyroku, wyciągnął w rozpoznawanej sprawie wnioski zbyt daleko
idące, pozostające w opozycji do zebranego materiału. Należy zgodzić się z poglą-
dem, że o statusie osoby świadczącej pracę nie decyduje jej status formalny, lecz
faktyczny. Nie można zatem wykluczyć, co do zasady, że osoba będąca członkiem
rolniczej spółdzielni produkcyjnej (RSP) może faktycznie nie mieć statusu członka,
lecz pracownika tej Spółdzielni. W rozpoznawanej sprawie brak jednak podstaw do
tego rodzaju ustaleń. Sąd Okręgowy z przekroczeniem reguł art. 233 § 1 k.p.c. na pod-
stawie zeznań świadków oraz ubezpieczonego bezpodstawnie uznał, że odwołujący
się w spornym okresie świadczył pracę jak pracownik, a nie jak członek RSP w R. Ze-
znania te są zbyt ogólnikowe, aby mogły stanowić podstawę tak daleko idących
ustaleń. Z treści tych zeznań wynika, że osoby te nie są zorientowane w statusie
członków RSP, mimo pełnionych w niej funkcji. Zeznania samego ubezpieczonego są
ze względów oczywistych skierowane na osiągnięcie celu toczącego się postępowa-
5
nia. Nie budzi jednak wątpliwości, że ubezpieczony miał świadomość, że od 1 grud-
nia 1977 r. świadczył pracę jako członek RSP, a nie pracownik najemny, przy czym sta-
tus członka zachował do chwili obecnej. Przede wszystkim należy mieć na uwadze, że
odwołujący się w okresie od 1 grudnia 1977 r. do 30 kwietnia 1991 r. podlegał ubez-
pieczeniom społecznym na podstawie przepisów dekretu z dnia 4 marca 1976 r. o
ubezpieczeniu społecznym członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni
kółek rolniczych oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 27, poz. 135 ze zm.).
Nie można zasadnie kwestionować, że prawo do emerytury w niższym wieku emerytal-
nym z tytułu pracy w szczególnych warunkach na podstawie art. 32 ust. 1 ustawy o
emeryturach przysługuje jedynie pracownikom, tj. osobom świadczącym pracę na
podstawie umowy o pracę. Reguła ta nie narusza konstytucyjnej zasady równości
wobec prawa z uwagi na pewne szczególne cechy świadczenia pracy na podstawie
umowy o pracę. Nie wymaga też bliższego uzasadnienia, że pracę można świadczyć
na podstawie innych, cywilnoprawnych stosunków. Prawo i obowiązek pracy członka
rolniczej spółdzielni produkcyjnej wynika wprost ze stosunku członkostwa, co oznacza,
że ustawodawca w Prawie spółdzielczym nie wyróżnia odrębnego od stosunku człon-
kostwa stosunku pracy. W odróżnieniu od przepisów o spółdzielniach pracy, w prawie
spółdzielczym w rozdziale o rolniczych spółdzielniach produkcyjnych ani razu nie
mówi się o stosunku pracy. Brak między członkiem a spółdzielnią produkcyjną sto-
sunku pracy oznacza, że nie mają zastosowania do stosunków między tymi podmio-
tami przepisy powszechnego prawa pracy, poza pewnymi normami ochronnymi. Sto-
sunek członkostwa w RSP jest zatem stosunkiem cywilnoprawnym. To zróżnicowanie
nie pozwala na zastosowanie do członka RSP tych przepisów z zakresu ubezpieczeń
społecznych, które pomimo dążenia ustawodawcy do pewnej unifikacji uprawnień
ubezpieczonych odnoszą się tylko do pracowników.
Odwołujący się początkowo od 2 stycznia 1974 r. do 30 listopada 1977 r.
świadczył pracę na rzecz Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w R. na podstawie umowy
o pracę, w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku kierowcy ciężkiego samochodu
ciężarowego. Od 1 grudnia 1977 r. został członkiem tej Spółdzielni i jego status
prawny, ale także faktyczny, uległ - wbrew stwierdzeniom Sądu Okręgowego - za-
sadniczej zmianie, a podobieństwo do statusu pracownika najemnego, podkreślone
przez Sąd Okręgowy miało charakter jedynie powierzchowny i nie niweczyło stosunku
członkostwa jako podstawy świadczenia pracy przez ubezpieczonego. Cecha stosunku
pracy w postaci podporządkowania stanowi od początku, tj. od wyodrębnienia prawa
6
pracy z prawa cywilnego, jedną z zasadniczych cech przemawiających na rzecz ist-
nienia stosunku pracy, natomiast jej brak wskazuje na ogół na cywilnoprawny cha-
rakter zatrudnienia. Nawiązanie stosunku pracy zobowiązuje pracownika do wykony-
wania określonego rodzaju pracy na rzecz i pod kierunkiem pracodawcy, z czego
wynikają tzw. konstytutywne cechy stosunku pracy odróżniające go od innych sto-
sunków prawnych. Są to: dobrowolność, osobiste świadczenie pracy w sposób ciągły,
podporządkowanie, wykonywanie pracy na rzecz pracodawcy ponoszącego ryzyko
związane z zatrudnieniem i odpłatny charakter zatrudnienia. W spornym okresie
ubezpieczony był jednak członkiem RSP i świadczenie przez niego pracy wynikało
wprost ze stosunku członkostwa w spółdzielni, z czym wiązało się nieprzysługujące
pracownikowi, prawo do udziału w jej zarządzaniu poprzez organy RSP, uczestnictwo
w walnych zgromadzeniach, co ma określony wpływ na sposób organizacji pracy i
podporządkowanie w procesie jej świadczenia. Ubezpieczony jako zdolny do pracy
członek spółdzielni miał prawo i obowiązek pracować w spółdzielni w rozmiarze
ustalanym corocznie przez zarząd, stosownie do potrzeb wynikających z planu dzia-
łalności gospodarczej spółdzielni. Z obowiązku świadczenia pracy na rzecz RSP
został zwolniony dopiero po utracie zdolności do pracy i uzyskaniu renty inwalidzkiej.
Był wynagradzany za pracę według zasad obowiązujących członków spółdzielni, w
formie udziału w dochodzie podzielnym stosownie do wkładu pracy. Jednostkę stano-
wiącą miernik oceny wkładu pracy członków określał statut spółdzielni. Wynagrodze-
nie członków RSP, odmiennie niż pracowników, było obliczane według tzw. dniówek
obrachunkowych, według których ustalane były wszystkie składniki wynagrodzenia
ubezpieczonego. Szczegółowe zasady oceny wkładu pracy dla określenia udziału
członków w dochodzie podzielnym ustala walne zgromadzenie, uwzględniając warunki
pracy, potrzebne kwalifikacje oraz odpowiedzialność z tytułu powierzonej funkcji.
Ubezpieczony wykonywał pracę kierowcy i jest zupełnie zrozumiałe, że nie mógł świad-
czyć tej pracy jako członek RSP w sposób dowolny, lecz miał obowiązek świadczenia
pracy w sposób zgodny z interesem Spółdzielni, podporządkowując się osobie kie-
rującej działalnością tego podmiotu. Przedmiotem działalności rolniczej spółdzielni
produkcyjnej jest prowadzenie wspólnego gospodarstwa rolnego oraz działalności na
rzecz indywidualnych gospodarstw rolnych członków. Spółdzielnia może również pro-
wadzić inną działalność gospodarczą. Wypełnianie tych celów wymaga wspólnego
działania przez zakreślanie poszczególnym członkom konkretnych zadań, lecz nie
oznacza to, że praca nie jest świadczona wyłącznie na podstawie stosunku członkostwa.
7
Reasumując, w ocenie Sądu odwołujący nie spełnił przesłanek do emerytury
w niższym wieku emerytalnym z art. 32 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku z § 4 ust. 1 rozpo-
rządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pra-
cowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze,
gdyż przepisy te nie mają zastosowania do członków rolniczych spółdzielni produkcyj-
nych świadczących pracę na podstawie stosunku członkostwa.
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku wywiódł ubezpieczony, zaskarżając
go w całości oraz wnosząc o jego uchylenie w całości i przekazanie sprawy do po-
nownego rozpoznania albo o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie
co do istoty sprawy przez oddalenie apelacji organu rentowego.
Skarga kasacyjna została oparta na podstawie naruszenia przepisów postępowania,
a mianowicie: 1) art. 382 k.p.c., poprzez pominięcie przez Sąd drugiej instancji części
zebranego w sprawie materiału dowodowego, w tym w szczególności akt pracowni-
czych skarżącego - świadectwa pracy, umowy o pracę oraz braku oświadczenia o
rozwiązaniu umowy pracę oraz zeznań świadków, i wydanie orzeczenia z pominię-
ciem wyników postępowania dowodowego przeprowadzonego przez Sąd pierwszej
instancji, w tym w szczególności w zakresie obejmującym ustalenia co do wypełnia-
nia przez łączący skarżącego z Rolniczą Spółdzielnią Produkcyjną w R. stosunek
prawny przesłanek opisanych w art. 22 § 1 k.p., determinujących istnienie stosunku
pracy, a także z pominięciem przeprowadzenia dowodu w zakresie wysokości i cha-
rakteru uiszczanych przez skarżącego obowiązkowych składek ubezpieczeniowych;
2) art. 233 § 1 k.p.c., poprzez dokonanie dowolnej oceny wiarygodności i mocy do-
wodów, w szczególności poprzez bezpodstawne przyjęcie, pomimo przedstawienia
przez skarżącego dokumentów potwierdzających jego stanowisko (w tym świadec-
twa pracy z dnia 18 lutego 1991 r.), że przez sam fakt powstania członkostwa w rol-
niczej spółdzielni produkcyjnej nastąpiło rozwiązanie istniejącego wcześniej stosunku
pracy, co w żaden sposób nie wynika z materiału dowodowego zgromadzonego w
sprawie; 3) art. 231 k.p.c., poprzez uznanie w sposób sprzeczny z zasadami logiki i
doświadczenia życiowego, w oparciu o zgromadzony w sprawie materiał dowodowy,
że sam fakt powstania członkostwa w RSP oznaczał rozwiązanie istniejącego wcze-
śniej stosunku pracy; 4) art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., poprzez
niewskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie ustalenia faktów,
które Sąd Apelacyjny uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, i przy-
8
czyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej, co
miało istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia przedmiotowej sprawy, zwłaszcza w
świetle całkowicie odmiennych ustaleń poczynionych przez sąd pierwszej instancji.
Skarżący podniósł ponadto naruszenie przepisów prawa materialnego, a mia-
nowicie: 1) art. 22 § 1 i § 11
k.p., poprzez jego niezastosowanie, pomimo wykazania
przez skarżącego, że świadczona przez niego praca wypełniała wszelkie przesłanki
zatrudnienia na podstawie stosunku pracy, w szczególności wobec obowiązywania
stron przez cały sporny okres umowy o pracę i braku jakiegokolwiek dowodu po-
twierdzającego jej rozwiązanie, niezależnie od istnienia stosunku członkostwa w
RSP; 2) art. 32 ust. 1, 2 i 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz.
353 ze zm.) oraz § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w spra-
wie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub
w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.), poprzez ich błędną wy-
kładnię i niewłaściwe zastosowanie na skutek naruszenia przepisów postępowania,
w wyniku czego błędnie przyjęto, że w przedmiotowej sprawie skarżącemu nie przy-
sługuje prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym z tytułu pracy w szcze-
gólnych warunkach; 3) art. 2a ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze
zm.) oraz art. 112
k.p. w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji, wobec ich błędnej wy-
kładni i niezastosowania w sprawie, oznaczającego naruszenie konstytucyjnej zasa-
dy równego traktowania, w tym prawa do równego traktowania tak w obowiązkach,
jak i prawach, osób z tytułu wypełniania takich samych obowiązków, co doprowadziło
do ograniczenia prawa skarżącego do wcześniejszej emerytury, pomimo uiszczania
przez niego składek na ubezpieczenie w wysokościach analogicznych do składek
uiszczanych przez pracowników.
Wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania został uzasadniony wy-
stępowaniem w sprawie istotnego zagadnienia prawnego polegającego na koniecz-
ności wyjaśnienia, czy sam fakt powstania stosunku członkostwa w rolniczej spół-
dzielni produkcyjnej powoduje per se ustanie istniejącego wcześniej na mocy zawar-
tej przez strony umowy o pracę stosunku pracy, czy też - wobec wypełnienia wszel-
kich cech stosunku pracy określonych w art. 22 § 1 k.p. - stosunek pracy trwa nadal,
niezależnie od stosunku członkostwa w RSP. Skarżący stoi na stanowisku, iż brak
jest podstaw do przyjęcia, że samo powstanie stosunku członkostwa w RSP powo-
9
duje automatyczne rozwiązanie łączącego strony stosunku pracy, tym bardziej, że
strony nie dokonały żadnych czynności prawnych, w tym nie złożyły żadnych
oświadczeń woli zmierzających do rozwiązania tego stosunku.
W ocenie skarżącego wyjaśnienia wymaga także, czy osoba, która faktycznie
świadczyła w określonym czasie pracę w warunkach szczególnych w rozumieniu
przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szcze-
gólnym charakterze - w pełnym wymiarze i stale, tylko i wyłącznie z powodu tego, że
łączący ją z zakładem pracy stosunek prawny formalnie nie był jedynie stosunkiem
pracowniczym, a stosunkiem opartym również na stosunku członkostwa, pomimo że
praca świadczona była w reżimie art. 22 § 1 k.p., uzasadnia zróżnicowanie sytuacji
prawnej takich osób w stosunku do pracowników.
W tym zakresie skarżący wskazał, że na uwagę zasługuje uchwała siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2002 r., III ZP 30/01, w której wyrażony
został pogląd, iż „nie można różnicować uprawnień do emerytury określonej w art. 32
ze względu na wykonywanie pracy w szczególnych warunkach u prywatnego lub
uspołecznionego pracodawcy. Takie zróżnicowanie sytuacji prawnej ubezpieczonych
byłoby bowiem niezgodne z konstytucyjną zasadą równości wobec prawa (art. 32
Konstytucji) oraz pozostawało w sprzeczności z art. 2a ustawy o systemie ubezpie-
czeń społecznych w zakresie nieuzasadnionej dyferencjacji prawa ubezpieczeń spo-
łecznych w oparciu o kryterium statusu własnościowego pracodawcy”. Ponadto skar-
żący wskazał na potrzebę wyjaśnienia, czy samo umieszczenie uregulowań praw-
nych dotyczących wymiaru i wysokości składek na ubezpieczenie społeczne w róż-
nych aktach prawnych, w sytuacji gdy ich wymiar oraz wysokość są analogiczne,
może uzasadniać różnicowanie sytuacji prawnej różnych grup ubezpieczonych,
zwłaszcza, że w analizowanym okresie również wysokość składek w stosunku do
różnych grup pracowniczych była zróżnicowana ? Skarżący wskazał, że analizując
sporny okres można dostrzec co najmniej dwie prawidłowości. A mianowicie to, iż
wówczas występowało szereg aktów prawnych, ustalających zróżnicowane stawki
składek na ubezpieczenie społeczne w stosunku do różnego rodzaju pracowników
(między innymi ze zróżnicowaniem czy mamy do czynienia z pracodawcą prywatnym
czy uspołecznionym), które to unormowania zostały ostatecznie zebrane w jednym
akcie prawnym. Pomimo jednak ujęcia wymiaru i wysokości przedmiotowych składek
w stosunku do pracowników i członków spółdzielni produkcyjnych w różnych aktach
10
prawnych, były one zbliżone, częstokroć identyczne, w przeciwieństwie do składek
ustalanych w stosunku do poszczególnych stosunków pracowniczych.
W uzasadnieniu skargi skarżący podniósł, że Sąd drugiej instancji z narusze-
niem art. 382 k.p.c. pominął całkowicie poczynione przez Sąd Okręgowy ustalenia
przesądzające o kontynuacji łączącego strony stosunku pracy wobec spełnienia
wszystkich przesłanek wymienionych w art. 22 § 1 k.p. Sąd Apelacyjny pominął także
fakt, iż skarżący nie wykonywał wynikających ze stosunku członkostwa w RSP praw i
obowiązków związanych z udziałem w zarządzaniu spółdzielnią poprzez jej organy i
inne rozwiązania instytucjonalne właściwe ruchowi spółdzielczemu.
Skarżący podkreślił ponadto, że Sąd Apelacyjny wydał rozstrzygnięcie z po-
minięciem wyników postępowania dowodowego przeprowadzonego przez Sąd pierw-
szej instancji oraz nie dokonał niezbędnego uzupełnienia materiału dowodowego w
zakresie wysokości i charakteru uiszczanych przez skarżącego składek, potwierdza-
jących jego uprawnienia do przejścia na emeryturę w wieku niższym niż podstawowy
wiek emerytalny z uwagi na zatrudnienie w szczególnych warunkach, o których
mowa w art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Wobec powyższego uzasad-
niony jest zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny przepisu postępowania w postaci
art. 233 § 1 k.p.c., poprzez dokonanie dowolnej oceny wiarygodności i mocy dowo-
dów poprzez bezpodstawne przyjęcie, że fakt powstania stosunku członkostwa w
RSP niweczy wszelkie skutki zawartej przez strony umowy o pracę, wbrew cało-
kształtowi zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego.
Skarżący zauważył, że nie sposób z uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego
wywnioskować racjonalnych przyczyn odmienności rozstrzygnięcia, które wydaje się
być oparte jedynie na okoliczności w postaci powstania z dniem 1 grudnia 1977 r.
stosunku członkostwa w RSP, co wydaje się być niewystarczające w świetle przyto-
czonych przepisów oraz zgromadzonego materiału dowodowego. Tak więc w za-
skarżonym orzeczeniu Sąd drugiej instancji nie wskazał w żadnym miejscu szczegó-
łowych przyczyn, dla których zajął stanowisko wyrażone w sentencji wyroku, jak rów-
nież nie określił przyczyn, dla których odmówił wiarygodności przedstawionym przez
skarżącego dowodom, potwierdzającym jego stanowisko. Odnosząc się do charakte-
ru zatrudnienia skarżący wskazał na bogate i jednolite orzecznictwo dotyczące oceny
charakteru prawnego łączącego strony stosunku zatrudnienia, zgodnie z którym jeżeli
w treści stosunku prawnego łączącego strony przeważają cechy charakterystyczne
dla stosunku pracy określone w art. 22 § 1 k.p. (wykonywanie za wynagrodzeniem
11
pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miej-
scu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę), to mamy do czynienia z zatrudnie-
niem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony
umowy.
Skarżący podkreślił także, iż brak jest podstaw do przyjęcia, że samo powsta-
nie stosunku członkostwa w RSP powoduje automatyczne rozwiązanie łączącego
strony stosunku pracy, tym bardziej, że strony nie dokonały żadnych czynności
prawnych, w tym nie złożyły żadnych oświadczeń woli zmierzających do rozwiązania
tego stosunku, a świadczona przez skarżącego praca przez cały okres czasu jej wy-
konywania, spełniała wymogi określone w art. 22 § 1 k.p. Ponadto ze zgromadzone-
go w sprawie materiału dowodowego wynikało, iż taki był również zgodny zamiar
stron, co także nie pozostaje bez znaczenia dla oceny charakteru świadczonej pracy.
Skarżący podkreślił również, że w obowiązujących przepisach, poza treścią art. 22 §
1 i § 11
k.p., brak jest jakichkolwiek norm interpretacyjnych, które pozwoliłyby na
przyjęcie, że nawiązanie przez kogokolwiek stosunku członkostwa z rolniczą spół-
dzielnią produkcyjną powoduje automatyczne wygaśnięcie, rozwiązanie lub inną
formę zakończenia istniejącego wcześniej stosunku pracy, zwłaszcza wobec trwania
cech stosunku pracy po nawiązaniu stosunku członkostwa.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się nie mieć uzasadnionych podstaw. Podstawo-
wym problemem w niniejszej sprawie była dopuszczalność zaliczenia do stażu eme-
rytalnego wnioskodawcy okresu wykonywania pracy na stanowisku kierowcy. Praca
takiego rodzaju jest ujęta w wykazie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze. Organ rentowy nie kwestionował okresu
świadczenia pracy w charakterze pracownika. Sporne było natomiast to, czy wyko-
nywanie tej pracy w okresie pozostawania wnioskodawcy w stosunku członkostwa z
rolniczą spółdzielnią produkcyjną może być uwzględnione do pracowniczego stażu
emerytalnego.
Sąd pierwszej instancji uznał, że skarżący wykonywał pracę na rzecz Spół-
dzielni jako jej członek, lecz w reżimie ściśle takim jak w stosunku pracy. Powołując
się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2005 r., I UK 142/04 (OSNP
12
2005, nr 17, poz. 272), Sąd ten stwierdził, że wnioskodawca spełnia warunki do na-
bycia prawa do emerytury w niższym wieku z tytułu pracy w szczególnych warunkach
z art. 32 ustawy emerytalnej. Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację organu rentowego.
Sąd ten uznał, że w spornym okresie ubezpieczony wykonywał pracę w oparciu o
stosunek członkostwa. W rezultacie w zaskarżonym wyroku stwierdzono, że odwo-
łujący się nie spełnił warunków do emerytury, gdyż przepisy art. 32 ustawy emerytal-
nej nie mają zastosowania do członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych świad-
czących pracę na podstawie stosunku członkostwa.
Zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy ma ustalenie skut-
ków nawiązania stosunku członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej dla istnie-
nia stosunku pracy. Problem ten pojawia się w sytuacji, kiedy zostaje nawiązany ko-
lejny stosunek zatrudnienia, a strony nie rozstrzygnęły wprost o bycie wcześniej-
szego stosunku pracy. Zagadnienie to występuje także w przypadku nawiązywania
kolejnego stosunku pracy z reguły z tym samym pracodawcą. Do sporu dochodzi
zazwyczaj po rozwiązaniu kolejnego stosunku pracy oraz zgłoszeniu przez pracowni-
ka chęci powrotu na poprzednio zajmowane stanowisko. W niniejszej sprawie cho-
dziło o zaliczenie okresu wykonywanej pracy do stażu emerytalnego. Jednak w obu
sytuacjach występuje ten sam problem. Konieczne jest bowiem rozstrzygnięcie o
tym, co stało się z poprzednim stosunkiem pracy. Z tego względu możliwe jest po-
wołanie orzecznictwa Sądu Najwyższego dotyczącego tego problemu w odmiennych
okolicznościach faktycznych. Należy przede wszystkim zaznaczyć, że prawa i obo-
wiązki członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych są uregulowane w odmienny
sposób praw i obowiązków pracowniczych. Aktem szczególnym regulującym także
wykonywanie przez nich pracy jest ustawa z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spół-
dzielcze. W art. 155 § 1 tej ustawy stwierdza się, że zdolny do pracy członek spół-
dzielni ma prawo i obowiązek pracować w spółdzielni w rozmiarze ustalanym co-
rocznie przez zarząd, stosownie do potrzeb wynikających z planu działalności go-
spodarczej spółdzielni. Zgodnie z art. 156 § 1 ustawy oprócz członków spółdzielnia
może zatrudniać także ich domowników. Natomiast zatrudnienie osób niebędących
członkami spółdzielni jest regulowane w art. 157 ustawy. Przepis ten stanowi, że
spółdzielnia poza członkami i domownikami może zatrudniać stosownie do swoich
potrzeb również inne osoby na podstawie umowy o pracę lub na podstawie innego
stosunku prawnego, którego przedmiotem jest świadczenie pracy. Tak więc z przepi-
sów tych wynika, że członkowie spółdzielni produkcyjnej i ich domownicy mogą
13
świadczyć pracę na rzecz spółdzielni wyłącznie w oparciu o stosunek członkostwa.
Umowa o pracę lub umowy cywilnoprawne mogą zaś być zawierane jedynie z oso-
bami, które nie są członkami rolniczej spółdzielni produkcyjnej. Stanowisko powyższe
potwierdzone zostało w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Między innymi w wyroku z
dnia 16 listopada 2000 r., I CKN 311/00 (LEX nr 52413) Sąd Najwyższy stwierdził, że
pomiędzy członkiem rolniczej spółdzielni produkcyjnej a spółdzielnią nie zachodzi
odrębny od stosunku członkostwa stosunek pracy. W postanowieniu z dnia 9 stycz-
nia 2008 r., III UK 92/07 (OSNP 2009 nr 5-6, poz. 80), Sąd Najwyższy zajął stanowi-
sko, iż uchwała walnego zgromadzenia rolniczej spółdzielni produkcyjnej, że „człon-
kowie będą pracować na takich samych warunkach jak pracownicy” nie może zmie-
nić charakteru prawnego ich zatrudnienia. W uzasadnieniu rozstrzygnięto też wprost,
że członek rolniczej spółdzielni produkcyjnej nie może świadczyć pracy na podstawie
umowy o pracę. Można więc stwierdzić, że choć niektóre prawa i obowiązki związane
z wykonywaniem pracy członka spółdzielni mogą być podobne lub identyczne jak
wynikające z zatrudnienia pracowniczego, to w sensie formalnoprawnym występują
tu zasadnicze różnice. Z tego powodu nie można więc było przyjąć, że kontynuacja
wykonywania pracy na tym samym stanowisku, po nawiązaniu stosunku członkostwa
w spółdzielni, odbywała się na podstawie nawiązanej wcześniej umowy o pracę. Tym
samym okres ten nie mógł zostać zaliczony do stażu emerytalnego, który wymagany
jest do nabycia prawa do wcześniejszej emerytury.
Problem powyższy został już wcześniej rozstrzygnięty przez Sąd Najwyższy.
W wyroku z dnia 25 stycznia 2005 r., I UK 142/04 (OSNP 2005 nr 17, poz. 272)
stwierdzono, że praca w charakterze członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej nie
daje prawa do przejścia na emeryturę w wieku niższym niż podstawowy wiek eme-
rytalny z uwagi na zatrudnienie w szczególnych warunkach, o których mowa w art.
32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Sąd Najwyższy wyraził też w tym wyroku
pogląd, iż przedstawione w art. 32 ustawy emerytalnej i rentach ograniczenia prawa
do wcześniejszej emerytury jedynie do wypadków świadczenia pracy w charakterze
pracownika nie jest niezgodne z konstytucyjną zasadą równego traktowania (art. 32
Konstytucji RP).
Także w wyroku z dnia 18 stycznia 2005 r., II UK 136/04 (niepublikowany),
Sąd Najwyższy jednoznacznie rozstrzygnął, że jako praca w szczególnych warun-
kach w rozumieniu art. 32 ustawy emerytalnej nie może być kwalifikowana praca wy-
14
konywana w ramach stosunku członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej (por.
też wyrok NSA z dnia 20 marca 2003 r., II SA/Łd 2276/01, Prawo Pracy 2003, nr 9).
Strony (spółdzielnia i skarżący) nie postanowiły o bycie wcześniej wiążącej je
umowy o pracę w związku z nawiązaniem stosunku członkostwa w spółdzielni. Nie
można w tej sytuacji przyjąć, że doszło do (ex lege) do rozwiązania, wygaśnięcia czy
zawieszenia umownego stosunku pracy. Jak wcześniej wspomniano analogiczny
problem był przedmiotem orzeczeń Sądu Najwyższego. W wyroku z dnia 5 maja
1999 r., I PKN 677/98 (OSNAPiUS 2000 nr 14, poz. 537), uznano, że przyjęcie pra-
cownika spółdzielni pracy w poczet jej członków powoduje rozwiązanie pracownicze-
go i nawiązanie spółdzielczego stosunku pracy. Także w wyroku z dnia 7 grudnia
1999 r., I PKN 385/99 (OSNAPiUS 2001 nr 8, poz. 268), wyrażono pogląd, że docho-
dzi w tej sytuacji do rozwiązania pracowniczego stosunku pracy na mocy porozumie-
nia stron i nawiązania spółdzielczej umowy o pracę. Podobne stanowisko zostało
wyrażone w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 2009 r., I PK 106/09,
czy z dnia 13 października 1999 r., I PK 297/99. Można więc na tej podstawie stwier-
dzić, że w przypadku nawiązania z pracownikiem spółdzielni produkcyjnej stosunku
członkostwa dochodzi do dorozumianego rozwiązania stosunku pracy za porozumie-
niem stron. Członek tej spółdzielni nie może pozostawać z nią w pracowniczym sto-
sunku zatrudnienia. W rezultacie okres wykonywania pracy w charakterze członka
nie może zostać zaliczony do stażu pracowniczego, od którego zależy nabycia prawa
do wcześniejszej emerytury.
Należało więc uznać, że wyrok Sądu Apelacyjnego odpowiada prawu i nie zo-
stały naruszone wskazane w skardze kasacyjnej przepisy prawa materialnego i po-
stępowania.
Z powyższych względów na podstawie art. 39814
k.p.c. orzeczono jak w sen-
tencji wyroku.
========================================