Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 357/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 lutego 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Barbara Myszka
w sprawie z powództwa G.(…) S.A. w W.
przeciwko Polskim Kolejom Państwowym S.A. Oddział Gospodarowania
Nieruchomościami w W.
o zobowiązanie lub zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 12 lutego 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 22 grudnia 2008 r., sygn. akt VI ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 6 września 2007 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił powództwo
G.(…) SA skierowane przeciwko Polskim Kolejom Państwowym SA o zobowiązanie
pozwanego do zawarcia z powodem umowy następującej treści:
2
„Polskie Koleje Państwowe Spółka Akcyjna z siedzibą w W. oraz G.(…) Spółka
Akcyjna z siedzibą w W. wykonując zobowiązania określone w § 5 aktu notarialnego z
dnia 26 lipca 1996 r. sporządzonego przed notariuszem w W. [Rep. A nr (…)]
ustanawiają odrębną własność lokalu stanowiącego lokal użytkowy o powierzchni 227
m2
, znajdujący się na parterze w budynku położonym przy ul. B. w W. i jednocześnie
Polskie Koleje Państwowe Spółka Akcyjna z siedzibą w W. przenosi na rzecz G.(…)
Spółki Akcyjnej w W. własność tego lokalu wraz z udziałem w nieruchomości wspólnej
oraz udziałem w prawie użytkowania wieczystego działki gruntu, dla której Sąd
Rejonowy (…) Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą WA3M/(…) - z
zaznaczeniem, że wyrok zastępuje umowę” – albo o zasądzenie od pozwanego na
rzecz powoda kwoty 1.021.500 zł z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia
pozwu do dnia zapłaty, tytułem zwrotu zrewaloryzowanej wartości nakładów na
budowę wyżej opisanego lokalu użytkowego oraz udziału w nieruchomości wspólnej.
Apelację powódki od tego orzeczenia Sąd Apelacyjny oddalił wyrokiem z dnia
22 grudnia 2008 r.
Podstawą rozstrzygnięcia były następujące ustalenia:
Przedsiębiorstwo Handlowo-Usługowe „J.(…)" 20 stycznia 1987 r. zawarło
umowę z Przedsiębiorstwem Państwowym Polskie Koleje Państwowe, na podstawie
której uczestniczyło poprzez wniesienie kwoty 211.172.311 zł w realizacji inwestycji –
budynku przy ul. B. w W. Budynek ten budowany był przez PP PKP. W dniu 26 lipca
1996 r. pomiędzy PP PKP a syndykiem masy upadłości PHU „J.(…)" została zawarta
w formie aktu notarialnego umowa zobowiązująca PP PKP do ustanowienia odrębnej
własności lokalu użytkowego o powierzchni 227 m2
, położonego w tym budynku oraz do
przeniesienia własności tego lokalu na rzecz PHU „J.(….)". Umowa ustanowienia
odrębnej własności lokalu i przeniesienia jego własności miała być zawarta
niezwłocznie po założeniu księgi wieczystej dla nieruchomości. Następnie 1
października 1996 r. syndyk masy upadłości PHU „J.(…)" sprzedał wynikające z
powyższej umowy prawo do ustanowienia odrębnej własności lokalu użytkowego oraz
do przeniesienia własności tego lokalu wraz z prawami związanymi z jego własnością
Towarzystwu Ubezpieczeniowo-Reasekuracyjnemu „P.(…)" SA. Powód nabył od syndyka
masy upadłości TUR „P.(…)” SA przedsiębiorstwo tej spółki, w tym także prawa nabyte na
podstawie umowy sprzedaży z 1 października 1996 r.
W dniu 29 maja 2001 r. została założona księga wieczysta dla budynku przy ul. B.
w W.
3
Sąd Okręgowy uznał roszczenia powoda za skierowane do właściwego
adresata, ponieważ pozwane PKP SA wstąpiły we wszystkie stosunki prawne,
których stroną było PP PKP. Oddalił je jednak jako przedawnione z uwagi na upływ
3-letniego terminu przewidzianego w art. 118 k.c. dla roszczeń związanych z
prowadzeniem działalności gospodarczej. Termin liczył od dnia założenia księgi
wieczystej dla budynku (29 maja 2001 r.). Ponadto stwierdził, że upłynął także roczny
termin ustanowiony w art. 390 § 3 k.c. do dochodzenia roszczenia o zawarcie umowy
przyrzeczonej w umowie przedwstępnej.
Sąd odwoławczy, odmiennie niż Sąd I instancji, ocenił, że umowa z 26 lipca 1996
r., z której wywodzone jest dochodzone roszczenie o zawarcie umowy, nie była
umową przedwstępną lecz umową zobowiązującą do ustanowienia odrębnej własności
lokalu i przeniesienia jego własności, przy czym skutek zobowiązaniowy i
rozporządzający były oddzielone w czasie. Nie miała jednak charakteru umowy
deweloperskiej. Taki wniosek Sąd wywiódł z okoliczności istniejących w chwili jej
zawarcia (budynek był już wybudowany, PHU „J.(…)” użytkował lokal, za który
zapłacił całą należność), tytułu („umowa zobowiązująca”) i treści, w której nie
określono koniecznego w umowie przedwstępnej terminu zawarcia umowy
przyrzeczonej. Zawarte w § 6 umowy zastrzeżenie, że umowa ustanowienia odrębnej
własności lokalu i przeniesienia jego własności zostanie zawarta niezwłocznie po
założeniu księgi wieczystej Sąd potraktował jako warunek w rozumieniu art. 89 k.c.
W rezultacie stwierdził brak podstaw do stosowania rocznego terminu przedawnienia z
art. 390 § 3 k.c. Uznał natomiast, odwołując się do treści art. 8 ust. 2 ustawy z dnia 24
czerwca 1994 r. o własności lokali (Dz. U. Nr 85, poz. 388, obecnie tekst jedn.: Dz.U. z
2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.), że omawiana umowa nie może stanowić podstawy
żądania sformułowanego w pozwie, ponieważ jest nieważna z uwagi na
niezamieszczenie niej zapisu o przeniesieniu ułamkowej części użytkowania
wieczystego gruntu, na którym pobudowano budynek, koniecznego z uwagi na to, że
ustanowienie odrębnej własności lokalu było i jest możliwe tylko wraz z jednoczesnym
oddaniem w użytkowanie wieczyste ułamkowej części gruntu. Postanowień dotyczących
tej kwestii nie wypełniły przepisy ustawy w sposób przewidziany w art. 56 k.c., gdyż
treść umowy kształtują oświadczenia woli stron. Powyższych wad umowy, zdaniem
Sądu, nie można też było już uzupełnić.
Wobec stwierdzenia nieważności umowy Sąd II instancji uznał za zbyteczne
odnoszenie się do innych zarzutów apelacji dotyczących żądania złożenia
4
oświadczenia woli w trybie art. 64 k.c. Rozważył jedynie negatywnie zarzut naruszenia
art. 5 k.c. przez niedokonanie kontroli, czy – powołując się na przedawnienie – pozwany
nie nadużył prawa podmiotowego. Przyjął, że skoro umowy były zawierane przez
podmioty gospodarcze dysponujące obsługą prawną, to ich strony powinny mieć
świadomość skutków prawnych podejmowanych czynności. Nie dopatrzył się powodu, by
jedną ze stron traktować w sposób uprzywilejowany, niezależnie od tego czy podmiot
zobowiązany udzielał jej zapewnień, że zamierza spełnić zaciągnięte zobowiązania, czy
też nie.
Sąd Apelacyjny rozważył też zasadność roszczenia o zapłatę, pominiętego przez
Sąd I instancji w szczegółowych rozważaniach. Uznał, że zostało zgłoszone jako
ewentualne i słusznie Sąd Okręgowy ocenił je jako przedawnione. Rozpatrując je w
kategoriach roszczeń z bezpodstawnego wzbogacenia, Sąd II instancji wskazał, że
jest niewątpliwie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, gdyż wpłaty
dokonał podmiot gospodarczy z przeznaczeniem na budowę lokalu użytkowego. Także
obecnie lokal posiada przedsiębiorca. Dlatego przyjął 3-letnie przedawnienie (art. 118
k.c.), liczone od 26 lipca 1996 r., to znaczy od dnia zawarcia nieważnej umowy i
stwierdził, że roszczenie przedawniło się na długo przed wniesieniem w lipcu 2006 r.
pozwu w niniejszej sprawie.
Sąd odwoławczy nie znalazł podstaw do konstruowania roszczeń
odszkodowawczych z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy (art.
471 k.c.) w sytuacji, kiedy umowa zobowiązująca z 1996 r. była od początku nieważna.
Nie doszukał się też przesłanek do zastosowania art. 226 k.c., ponieważ PHU
„J.(…)” wniósł równowartość kosztów budowy lokalu zanim objął ten lokal w posiadanie. Z
kolei powód jako jego następca prawny nie poniósł nakładów, a poza tym nadal posiada
lokal, więc żądanie zwrotu nakładów byłoby przedwczesne. Wątpliwości Sądu
wzbudziło też, czy na powoda przeniesione zostało roszczenie o nakłady.
Skargą kasacyjną powód zaskarżył w całości wyrok Sądu Apelacyjnego. Skargę oparł
na obydwu podstawach z art. 3983
§1 k.p.c.
Naruszenie prawa materialnego skarżący upatrywał w:
– niezastosowaniu lub błędnym zastosowaniu art. 3 ust. 1 – 7, art. 8 ust. 1 pkt 2 i art. 9
ust.1 ustawy o własności lokali w związku z art. 58 § 1 k.c. i 156 k.c. do oceny umowy
zobowiązującej z dnia 26 lipca 1996 r. i umowy przeniesienia praw z dnia 1 października
1996 r., w wyniku czego Sąd Apelacyjny błędnie – jego zdaniem – przyjął, iż umowa
zobowiązująca jest nieważna, bowiem nie zawiera postanowienia odnoszącego się do
5
przeniesienia na rzecz kupującego udziału w użytkowaniu wieczystym gruntu oraz w
częściach wspólnych budynku;
– niezastosowanie art. 60 i 65 k.c. przez brak wykładni oświadczeń woli stron i zobowiązań
pozwanego zawartych w umowie przeniesienia praw z dnia 1 października 1996 r.
stanowiącej samoistną podstawę dochodzonych pozwem roszczeń.
– błędną wykładnię art. 120 § 1 k.c. w zw. z art. 455 k.c. i art. 410 § 2 k.c. prowadzącą
do wadliwej oceny terminu wymagalności roszczenia o zwrot świadczenia nienależnego i
w konsekwencji błędne przyjęcie, iż roszczenie ewentualne powoda o zapłatę kwoty
1.021.500 zł tytułem zwrotu świadczenia nienależnego było wymagalne już od daty
zawarcia umowy zobowiązującej z dnia 26 lipca 1996 r. i uległo trzyletniemu
przedawnieniu, choć należało przyjąć, że termin spełnienia tego świadczenia nie jest
oznaczony w ustawie ani nie wynika z właściwości zobowiązania i w związku z tym
świadczenie nienależne jest wymagalne niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do zwrotu
wpłaconej kwoty;
– niezastosowanie art. 60 i 65 k.c., w zw. z art. 117 § 1 k.c., art. 120 § 1 k.c. i art. 410 §
2 k.c. przez brak oceny rzeczywistego zamiaru i celu działania stron, które – niezależnie
od umów z dnia 26 lipca 1996 r. oraz z dnia 1 października 1996 r. – łączył stosunek
zobowiązaniowy, na podstawie którego powód – w związku z poniesieniem przez swego
poprzednika prawnego całkowitych kosztów budowy – był – za zgodą pozwanego
– samoistnym posiadaczem lokalu użytkowego i który uzasadnia przyjęcie, iż roszczenie
ewentualne powoda o zwrot wpłaconej kwoty staje się wymagalne dopiero od zażądania
przez powoda zwrotu tej kwoty;
– niewłaściwe zastosowanie art. 117 § 1 k.c. i błędne przyjęcie, że roszczenie
ewentualne powoda o zapłatę uległo przedawnieniu;
– niezastosowanie art. 497 i art. 496 k.c. oraz art. 229 i 230 k.c.;
– błędną wykładnię art. 5 k.c. i bezpodstawną odmowę jego zastosowania do
podniesionego przez pozwanego zarzutu przedawnienia.
Z kolei podstawa istotnego dla wyniku sprawy naruszenia przepisów
prawa procesowego dotyczy uchybienia art. 328 § 2 k.p.c. przez niewyjaśnianie
podstawy prawnej rozstrzygnięcia i nieprzytoczenie przepisów prawa, choć było to
konieczne, z uwagi na skomplikowane kwestie prawne.
We wnioskach skarżący domaga się uchylenia zaskarżonego wyroku w całości i
przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu z pozostawieniem
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności odnieść się należy do zarzutu naruszenia przepisów
procesowych. Powód podnosi, że uchybieniami dotknięte jest uzasadnienie zaskarżonego
wyroku, w którym nie wskazano należycie podstawy prawnej rozstrzygnięcia. Zarzut ten nie
jest trafny. Pomijając już, że nie zostały w nim odpowiednio wskazane przepisy, których
naruszenie zarzuca powód (ponieważ art. 328 § 2 k.p.c. nie jest przez sąd odwoławczy
stosowany wprost, lecz za pośrednictwem odesłania z art. 391 § 1 k.p.c., wobec czego także
ten przepis powinien być wskazany przez skarżącego), powód nie wskazał konkretnie, na
czym polegają zarzucane braki ani w jaki sposób miałyby wpłynąć na wynik sprawy. W
uzasadnieniu Sąd Apelacyjny powołał przepisy, które były dla niego punktem odniesienia.
Rozważył także podstawy prawne wskazywane przez powoda. Okoliczność, że zdaniem
powoda, istniały inne jeszcze normy, które sąd powinien był uwzględnić, nie wystarczy, by
stawiać skuteczny zarzut naruszenia reguł wyznaczających konieczną treść uzasadnienia.
Braki w merytorycznym wywodzie rozpatrywać należy bowiem na płaszczyźnie błędów w
subsumcji, a nie wad motywów rozstrzygnięcia. Uchybienia uzasadnienia tylko wtedy mogą
prowadzić do uchylenia wyroku, kiedy uniemożliwiają prześledzenie toku rozumowania sądu
orzekającego (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 2008 r., III CSK 383/07,
Lex nr 393271, czy też z dnia 26 września 2009 r., I CSK 26/09, Lex nr 527139). Takich
usterek uzasadnienie sporządzone przez Sąd Apelacyjny nie wykazuje.
Nie można natomiast odmówić racji zarzutom kwestionującym przeprowadzoną
przez Sąd Apelacyjny wykładnię umów zawieranych przez strony. Wprawdzie Sąd ten
uzupełnił postępowanie dowodowe w celu wyjaśnienia przyczyn niezamieszczenia w
umowie zobowiązującej postanowień o przeniesieniu udziału w prawie użytkowania
wieczystego nieruchomości, ale nie odniósł się w ogóle do tych postanowień późniejszej
umowy sprzedaży, zawartej w dniu 1 października 1996 r., które poruszały to zagadnienie (§
3, § 5). Nie zwrócił też uwagi na to, że umowa sprzedaży – jakkolwiek zawierana pomiędzy
syndykiem PHU „J.(..)” a TUR „P.(…)” SA – dokonywana była w obecności reprezentantów
PP PKP, ani nie wyjaśnił, jaka była ich rola. Zważywszy że § 3 obejmuje oświadczenie
„stawających” (a tymi byli wszyscy obecni przy sporządzaniu aktu notarialnego), zgodnie z
którym „z własnością lokalu użytkowego, którego odrębna własność zostanie ustanowiona
na mocy umowy zobowiązującej z 26 lipca 1996 r., związany jest udział w prawie
użytkowania wieczystego działki gruntu, na której posadowiony jest budynek oraz udział w
prawie własności części wspólnych tego budynku i jego urządzeń, które zostaną określone
zgodnie z art. 3 ustawy o własności lokali i w związku z tym udziały te będą również
7
przedmiotem umowy rozporządzającej, która zostanie zawarta w związku z realizacją praw
będących przedmiotem tej umowy” – konieczne staje się wyjaśnienie, czy w drodze tej
czynności nie została uzupełniona treść oświadczeń złożonych w umowie z 26 lipca 1996 r.
Wbrew bowiem poglądowi Sądu Apelacyjnego, nie jest wykluczone uzupełnienie
wcześniejszej czynności w drodze późniejszych oświadczeń, złożonych w wymaganej
formie. Wprawdzie więc zgodzić się należy ze stanowiskiem, że umowa zobowiązująca do
ustanowienia odrębnej własności lokalu i przeniesienia go na nabywcę jest nieważna, jeżeli
nie określa jednocześnie udziału przypadającego właścicielowi tego lokalu w prawie
użytkowania wieczystego gruntu oraz w częściach wspólnych budynku, ponieważ umowa
zobowiązująca musi precyzować całość zobowiązania, stanowiącego przyczynę późniejszej
czynności rozporządzającej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 września 2009 r., I CSK
6/09, M. Prawn. 2009/20/1083). Jednak późniejsze wprowadzenie przez strony brakujących,
a koniecznych postanowień może spowodować, że dokonana czynność zobowiązująca – z
chwilą kiedy zostanie uzupełniona – stanie się prawnie skuteczna.
Ponieważ jednak Sąd Apelacyjny – zapewne w wyniku przekonania, że umowa
nieważna nie może być „naprawiona” – nie poddał procesowi wykładni całości postanowień
umownych, zaskarżony wyrok należało uchylić już z uwagi na trafność zarzutu naruszenia
art. 60 i art. 65 k.c. oraz przedwczesność przeprowadzonej oceny, że umowa zobowiązująca
jest nieważna (w tym zakresie skuteczny okazał się więc także zarzut naruszenia art. 3 ust.
1 – 7 i art. 8 ust. 1 pkt 2 ustawy o własności lokali w związku z art. 58 § 1 k.c. i 156 k.c.).
Tymczasem na założeniu o nieważności umowy zobowiązującej oparta została cała
koncepcja prawna rozstrzygnięcia sprawy. Także w zakresie żądania zapłaty, zgłoszonego
jako ewentualne, które Sąd Apelacyjny uznał za przedawnione roszczenie o zwrot
nienależnego świadczenia spełnionego na podstawie nieważnej czynności prawnej. Zatem
bez kompleksowej wykładni umowy zobowiązującej i zbadania jej ważności nie sposób
rozstrzygnąć, czy żądanie ewentualne w ogóle będzie przedmiotem oceny (gdyby
zachodziły podstawy do uwzględnienia żądania głównego), ani – według jakich reguł
powinno być rozpatrywane. W pierwszej kolejności bowiem zwrócić należy uwagę na
dostrzeżony przez Sąd Apelacyjny problem, czy roszczenie o zwrot kwoty wpłaconej PP
PKP przez PHU „J.(…)” zostało skutecznie przeniesione na TUR „P.(…)” SA, a następnie na
powoda. Sąd nie zajął w tej materii jednoznacznego stanowiska, chociaż jest to zagadnienie
o pierwszoplanowej doniosłości nie tylko przy rozpatrywaniu powództwa o zapłatę jako o
zwrot świadczenia spełnionego na podstawie nieważnej umowy, ale także wtedy, gdy źródeł
i celu świadczenia poszukiwać się będzie w pierwotnym porozumieniu z 1987 r. Pominięcie
8
w rozważaniach istoty i znaczenia tej czynności powód także słusznie podnosi w skardze.
Pamiętać przy tym należy, że o wymagalności roszczenia o zwrot spełnionego świadczenia
decyduje przyczyna powodująca, iż stało się ono nienależne. Przyczyny te, w świetle art.
410 § 2 k.c., są różne i uzasadniają przyjęcie różnych terminów wymagalności. W
konsekwencji w aktualnym stanie sprawy nie można w odniesieniu do powództwa
ewentualnego odeprzeć zarzutów naruszenia art. 60 i 65 k.c. w zw. z art. 117 § 1 k.c., art.
120 § 1 k.c. i art. 410 § 2 k.c. a także art. 117 k.c., czy art. 497 k.c. w zw. z art. 496 k.c.
Również ocena, czy zachodzą przesłanki do zastosowania art. 229 k.c. w zw. z art. 230
k.c. nie jest możliwa.
Wreszcie odnieść się należy do zarzutu błędnej wykładni art. 5 k.c. Nie można
odmówić racji argumentom skarżącego, że interpretacja tego przepisu przyjęta przez Sąd
Apelacyjny wykluczyłaby jego stosowanie w stosunkach pomiędzy przedsiębiorcami. W
literaturze i orzecznictwie nie przyjmuje się jednak tak restryktywnego poglądu. Zwrócić
należy przede wszystkim uwagę na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17
października 2000 r. (SK 5/99, OTK 2000/7/254) oraz wyroki Sądu Najwyższego w z
dnia 27 czerwca 2001 r. (II CKN 604/00, OSNC 2002/3/32) i z dnia 17 lipca 2009 r. (IV
CSK 163/09, Lex nr 527197), w których wyjaśniono, że zarzut nadużycia prawa
podniesiony w odpowiedzi na zarzut przedawnienia roszczenia może być skuteczny
także w obrocie profesjonalnym. Artykuł 5 k.c. odnosi się do wszystkich podmiotów,
ponieważ każdy, a nie tylko nieprofesjonalny uczestnik obrotu prawnego, może dopuścić
się nadużycia prawa lub bronić przed jego nadużyciem. Trybunał Konstytucyjny ocenił,
że art. 5 k.c. nie narusza zasady sprawiedliwości społecznej zagwarantowanej w art. 2
Konstytucji, zasad wolności działalności gospodarczej i własności prywatnej chronionych
art. 20 Konstytucji, zasady równości wobec prawa i równego traktowania przez władze
publiczne, wynikającej z art. 32 ust. 1 Konstytucji, prawa do sprawiedliwego rozpoznania
sprawy przez sąd, zagwarantowanego w art. 45 ust. 1 Konstytucji ani przewidzianej w
art. 64 ust. 2 Konstytucji ochrony prawnej własności i innych praw majątkowych. W
rezultacie przesłanki, którymi kierował się w Sąd II instancji nie były prawidłowe.
Nieuzasadniony okazał się jedynie zarzut naruszenia art. 9 ust. 1 ustawy o
własności lokali, gdyż kwalifikację umowy jako deweloperskiej wyłączały okoliczności
faktyczne, w jakich została zawarta. W szczególności fakt, że budynek był już wówczas
wzniesiony, a sporny lokal wydany PHU „J.(…)”.
9
Jednak z przytoczonych wcześniej powodów zaskarżony wyrok należało uchylić i
przekazać do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu na podstawie art. 39815
§
1 k.p.c.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego uzasadnia art. 39821
k.p.c. w
zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 108 § 2 k.p.c.