Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 7/10
POSTANOWIENIE
Dnia 12 marca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z powództwa Zygmunta S.
przeciwko miastu stołecznemu Warszawa oraz Skarbowi Państwa
reprezentowanemu przez Wojewodę M.
o odszkodowanie,
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 marca 2010 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 28 lipca 2009 r.,
"Czy odszkodowanie za poniesioną rzeczywistą szkodę
(art. 160 § 1 i 2 k.p.a. w związku z art. 361 § 1 i 363 k.p.c.)
dochodzone w związku ze stwierdzeniem wydania z naruszeniem
prawa decyzji o odmowie przeniesienia własności gruntu za opłatą
symboliczną z zastrzeżeniem powrotu własności na rzecz Gminy
miasta stołecznego Warszawy (art. 7 dekretu z dnia 26 października
1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze miasta
stołecznego Warszawy - Dz. U. RP. Nr 50 poz. 279 ze zm. w związku
z art. 156 § 1 pkt 2 i § 2 k.p.a.) w części dotyczącej zbytych lokali
mieszkalnych położonych w budynku uszkodzonym, nienaprawionym
przez właściciela w trybie dekretu z dnia 26 października 1945 r.
o rozbiórce i naprawie budynków zniszczonych i uszkodzonych
wskutek wojny (tekst jedn. Dz. U. RP. z 1947 r. Nr 37 poz. 181
ze zm.) podlega pomniejszeniu o koszty doprowadzenia budynku do
stanu używalności (naprawy) przez osobę trzecią?"
odmawia podjęcia uchwały.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 13 lipca 2007 r. zasądził od Skarbu Państwa
– Wojewody M. na rzecz Zygmunta S. kwotę 1 078 725 zł z ustawowymi odsetkami
od dnia 5 czerwca 2007 r. tytułem odszkodowania za szkodę będącą następstwem
tej części decyzji Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy z dnia 19 listopada
1952 r. odmawiającej przyznania poprzednikowi prawnemu powoda własności
czasowej do zabudowanej nieruchomości położonej w W. przy ul. M.[...], której
wydanie z rażącym naruszeniem prawa stwierdzono w odniesieniu do lokali
mieszkalnych nr 3, 4, 5 i 6 oraz odpowiadających im udziałów w gruncie i częściach
wspólnych budynku.
Z ustaleń dokonanych przez Sąd Okręgowy wynika, że Samorządowe
Kolegium Odwoławcze stwierdziło wydanie decyzji Prezydium Rady Narodowej
m.st. Warszawy z dnia 19 listopada 1952 r. z rażącym naruszeniem prawa we
wskazanej wyżej części decyzją z dnia 30 czerwca 1999 r. Decyzja o sprzedaży
lokalu nr 3 zapadła dnia 30 marca 1976 r., lokalu nr 4 – dnia 12 czerwca 1976 r.,
lokalu nr 5 – dnia 9 lipca 1976 r., a lokalu nr 6 – dnia 10 grudnia 1980 r.
Co do innego fragmentu decyzji Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy z dnia
19 listopada 1952 r., dotyczącego części nieruchomości przy ul. M. [...]
o powierzchni 196 m2
, objętej księgą wieczystą nr [...], Samorządowe Kolegium
Odwoławcze stwierdziło nieważność. Ta część nieruchomości – uprzednio
skomunalizowana na podstawie ustawy z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy
wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach
samorządowych (Dz. U. nr 32, poz. 191 ze zm.) – została oddana w użytkowanie
wieczyste powodowi. Stosowna umowa z powodem została zawarta w dniu 4 lipca
2002 r. W decyzji burmistrza z dnia 27 czerwca 2001 r. o oddaniu
powodowi w użytkowanie wieczyste tej części nieruchomości oraz w umowie
o ustanowieniu na niej użytkowania wieczystego na rzecz powoda zastrzeżono
„rozliczenie nakładów związanych z odbudową i remontem budynku”.
Jednak powództwo o zwrot wartości tych nakładów zostało prawomocnie
oddalone”. W dniu 19 listopada 1952 r., w którym wydano decyzję odmawiającą
3
przyznania poprzednikowi prawnemu powoda własności czasowej nieruchomości
położonej przy ul. M.[...], znajdujący się na tej nieruchomości budynek był
odbudowany i używany jedynie w ¾ częściach; niewiadomo jednak, czy były
wówczas już odbudowane lokale, o które chodzi w sprawie.
Nieruchomość przy ul. M. [...] została w 1946 r. objęta we władanie przez
Gminę m.st. Warszawy na podstawie dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach
opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. nr 13, poz. 87 ze zm.).
W dniu 11 września 1947 r. Importowo-Eksportowa Centrala Chemikalii
i Aparatury Chemicznej (dalej: „Centrala”), będąca spółką z ograniczoną
odpowiedzialnością, powiadomiła Biuro Odbudowy Stolicy, że budynek przy ul. M.
[...] znajduje się w stanie całkowitego zaniedbania i zachodzi konieczność jego
odbudowy. W dniu 27 października 1947 r. otrzymała ona przydział tego budynku
na podstawie art. 7 dekretu z dnia 16 października 1945 r. o rozbiórce i naprawie
budynków zniszczonych i uszkodzonych w czasie wojny (jedn. tekst: Dz. U. nr 37,
poz. 181 ze zm. – dalej: „dekret o rozbiórce”) na warunkach określonych w art. 9 i
10 tego dekretu. Właściwa władza nie wydała jednak orzeczenia o uzyskaniu przez
Centralę prawa użytkowania na podstawie art. 8 ust. 3 dekretu o rozbiórce. Zamiast
tego w dniu 6 listopada 1947 r. między Centralą a Gminą m.st. Warszawy została
zawarta umowa dzierżawy nieruchomości na czas oznaczony, równy terminowi
amortyzacji nakładów według przepisów dekretu o rozbiórce. Nieruchomość została
w tej umowie określona jako mienie opuszczone w rozumieniu dekretu o majątkach
opuszczonych i poniemieckich. Dzierżawca zobowiązał się dokonać naprawy
budynku i przeznaczyć go na mieszkania pracowników. Zgodnie z umową wszelkie
koszty związane z odbudową i późniejszymi remontami obciążały dzierżawcę bez
prawa regresu. Centrala dokonała odbudowy budynku, nie wiadomo jednak, kiedy
odbudowa się zakończyła.
W dniu 3 stycznia 1953 r. budynek przy ul. M. [...] został objęty w posiadanie
przez Skarb Państwa na podstawie dekretu z dnia 26 października 1945 r. o
własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy (Dz. U. z dnia 21
listopada 1945 r. – dalej: „dekret warszawski”).
4
Kolejne większe remonty budynku przeprowadzono w latach 1966, 1998,
1999 i 2000.
W ocenie Sądu Okręgowego, opartej na powyższych ustaleniach,
poprzednik prawny powoda poniósł w dacie wydania decyzji odmawiającej
przyznania mu własności czasowej nieruchomości straty w wysokości ¾ wartości
lokali nr 3, 4, 5 i 6.
Sądowi Apelacyjnemu podczas rozpoznawania apelacji strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego nasunęło się przytoczone wyżej zagadnienie prawne.
Wątpliwości Sądu Apelacyjnego wywołują relacje zachodzące między skutkami
zdarzeń i czynności prawnych dotyczących nieruchomości przy ul. M.[...], u których
podstaw leżały trzy dekrety: dekret warszawski, dekret o rozbiórce i dekret o
majątkach opuszczonych i poniemieckich, oraz kwestia wpływu tych zdarzeń i
czynności prawnych na zakres odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu
Państwa z tytułu częściowej niezgodności z prawem decyzji Prezydium Rady
Narodowej m.st. Warszawy z dnia 19 listopada 1952 r. Budzi wątpliwości Sądu
Apelacyjnego w szczególności istnienie związku przyczynowego pomiędzy
wykonywaniem zarządu nad nieruchomością przy ul. M. [...] i naprawą
znajdującego się niej uszkodzonego budynku a wadliwą odmową przyznania
poprzednikowi prawnemu powoda własności czasowej do tej nieruchomości.
Według Sądu Apelacyjnego, w takich sprawach jak niniejsza powinny być
uwzględnione rozliczenia z tytułu odbudowy i dalszych nakładów na budynek;
przemawia za tym ogólna zasada prawa cywilnego, że poszkodowany nie może
tytułem naprawienia szkody otrzymać więcej niż wynosi sama szkoda.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozstrzygnięcie przez Sąd Najwyższy zagadnienia prawnego na podstawie
art. 390 k.p.c. jest uzależnione od spełnienia określonych przesłanek.
W szczególności Sąd Najwyższy nie może podjąć uchwały rozstrzygającej
zagadnienie prawne przedstawione w trybie art. 390 § 1 k.p.c. wtedy,
gdy w zakresie objętym tym zagadnieniem nie został ustalony stan faktyczny
sprawy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2002 r.,
III CZP 62/02, OSNC 2004, nr 1, poz. 7), ani wtedy, gdy przedstawione zagadnienie
5
sprowadza się w istocie do pytania o możliwy sposób rozstrzygnięcia sprawy
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2009 r., III CZP
75/09, LEX nr 532090).
Przedstawione zaś w niniejszej sprawie zagadnienie prawne zmierza
w istocie do pytania o możliwy, a ściślej biorąc, o właściwy sposób rozstrzygnięcia
niniejszej sprawy; nie nastąpiło przy tym stanowcze ustalenie wszystkich objętych
tym zagadnieniem elementów stanu faktycznego sprawy.
Powód – jak wiadomo - dochodzi odszkodowania za szkodę będącą
następstwem tej części decyzji z dnia 19 listopada 1952 r. odmawiającej przyznania
własności czasowej do nieruchomości przy ul. M.[...], której wydanie z rażącym
naruszeniem prawa stwierdzono w odniesieniu do lokali mieszkalnych nr 3,4,5 i 6.
Tak ujęte żądanie pozwu wymagało przede wszystkim ustalenia istnienia związku
przyczynowego pomiędzy decyzją z dnia 19 listopada 1952 r. we wskazanej części
a utratą przez poprzednika prawnego powoda lokali nr 3,4,5 i 6 oraz
nieodzyskaniem ich przez powoda, mimo stwierdzonego wydania tej decyzji
w części dotyczących wymienionych lokali z rażącym naruszeniem prawa: czy ten
stan rzeczy jest następstwem w rozumieniu art. 361 § 1 k.c. decyzji z dnia
19 listopada 1952 r. we wskazanej części. Ustalenie to zakładało dokonanie nie
tylko - przeprowadzonego przez Sąd Apelacyjny - testu warunku sine qua non:
czy bez tej decyzji doszłoby do zbycia przez Skarb Państwa wymienionych lokali
osobom trzecim, ale i oceny, czy zbycie to stanowiło normalne następstwo
tej decyzji (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2003 r., III CZP 6/03,
OSNC 2004, nr 1, poz. 4, oraz A. Koch, Związek przyczynowy jako
podstawa odpowiedzialności odszkodowawczej w prawie cywilnym, Warszawa
1975, s. 51-55).
W razie stwierdzenia istnienie związku przyczynowego w rozumieniu art. 361
§ 1 k.c. pomiędzy decyzją z dnia 19 listopada 1952 r. w części, w której uznano
ją za niezgodną z prawem w odniesieniu do lokali nr 3,4,5 i 6, a niewejściem tych
lokali w skład majątku powoda, kolejnym krokiem w sprawie powinno być ustalenie
rozmiaru szkody doznanej przez powoda. Według przyjmowanej na gruncie
polskiego prawa cywilnego „teorii różnicy” (zob. w szczególności wyroki Sądu
6
Najwyższego z dnia 11 lipca 1957 r., II CR 304/55, OSNCK 1958, nr III, poz. 76,
i z dnia 14 stycznia 2005 r., III CK 193/04, OSP 2006, z. 7-8, poz. 89), rozmiar
szkody majątkowej podlegającej naprawieniu zgodnie z art. 361 § 2 k.c. ustala się
przez porównanie dwóch stanów majątkowych: tego, w jakim poszkodowany
rzeczywiście się znajduje wskutek zdarzenia szkodzącego, z tym, w jakim by się
znajdował, gdyby zdarzenie szkodzące nie nastąpiło. O ile następstwa zdarzenia
szkodzącego w odniesieniu do prawnie chronionych dóbr poszkodowanego są
określane według przewidzianego w art. 361 k.c. kryterium normalności
(adekwatności), o tyle wpływ tych następstw na wyznaczające rozmiar szkody,
wskazane wyżej dwa stany majątkowe poszkodowanego uwzględnia się, jeżeli
biorąc pod uwagę indywidualną sytuację poszkodowanego (por. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 20 października 1966 r., III CR 226/66, OSNC 1967, nr 6, poz.
108, oraz uchwałę Sądu Najwyższego – zasadę prawną - z dnia 12 sierpnia
1968 r., III PZP 28/68, OSNC 1969, nr 2, poz. 18), następstwa te są warunkiem
sine qua non określonego ukształtowania się tych stanów.
Aby zatem szkoda majątkowa, której wysokość sąd ustala w chwili orzekania
(art. 316 § 1 k.p.c.), została, z jednej strony, naprawiona w całości, tak jak tego,
co do zasady, wymaga art. 361 § 2 k.c., a z drugiej strony, przyznane
odszkodowanie nie przekraczało jej rozmiaru, należy przy ustalaniu szkody
uwzględniać nie tylko zdarzenia, które w świetle powyższych uwag zwiększają jej
rozmiar, ale i zdarzenia, które rozmiar ten zmniejszają. Mimo iż w kodeksie
cywilnym nie ma odpowiednika art. 158 § 1 k.z., nakazującego ustalenie
odszkodowania z uwzględnieniem wszelkich zachodzących okoliczności, również
obecnie nie ulega wątpliwości obowiązywanie normy tej treści. W odniesieniu do
szkody majątkowej można ją wywieść z art. 361 § 2 k.c. (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 13 października 2005 r., I CK 185/05, OSNC 2006, nr 7-8, poz.
133). Warto przy tym podkreślić doniosłość aspektu słusznościowego przy
ustalaniu rozmiaru szkody. Wiąże się to ściśle z funkcją odszkodowania.
Na przykład dopuszczalność compensatio lucri cum damno uzasadnia się m.in.
względami słusznościowymi.
W okolicznościach sprawy określenie, wyznaczającego jedną z granic
szkody hipotetycznego stanu majątkowego, w jakim powód znajdowałby się
7
w chwili orzekania w sprawie, gdyby w dniu 19 listopada 1952 r. nie doszło do
bezprawnej odmowy ustanowienia własności czasowej do nieruchomości przy ul.
M.[...], mogłoby zależeć w szczególności od znaczenia przypisanego umowie
dzierżawy zawartej w dniu 6 listopada 1947 r. pomiędzy Centralą a Gminą m.st.
Warszawy: czy jej ustalona treść oraz pozostałe elementy stanu faktycznego
sprawy uzasadniałaby zastosowanie art. 9 ust. 5 dekretu o rozbiórce,
stanowiącego, że z chwilą wygaśnięcia użytkowania, o którym mowa w tym
dekrecie, nieruchomość winna być zwrócona właścicielowi wolna od obciążeń
z tytułu dokonanej naprawy budynku (por. w związku z tym przepisem wydany
w innych w pewnym stopniu okolicznościach niż występujące w niniejszej sprawie
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2009 r., I CSK 524/08, OSNC-ZD
2009, nr D, poz. 106). W razie odpowiedzi negatywnej na to pytanie istotnym
czynnikiem rzutującym na określenie wspomnianego stanu majątkowego powoda
mogłoby być z kolei rozstrzygnięcie dotyczące przysługiwania wobec powoda lub
jego poprzednika prawnego roszczeń o zwrot nakładów na budynek w zakresie
odnoszącym się do objętych sporem lokali i możliwości ich wyegzekwowania.
Ze względu na brak przesłanek uzasadniających podjęcie uchwały
rozstrzygającej przedstawione zagadnienie prawne Sąd Najwyższy na podstawie
art. 61 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240,
poz. 2052 ze zm.) orzekł jak w sentencji.