Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 707/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 października 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSA Jan Kremer
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa G. K.
przeciwko Skarbowi Państwa – Ministrowi Gospodarki
z udziałem interwenienta ubocznego po stronie pozwanego – (...) Zakładów
Elektronicznych „U.(...)” S.A. z siedzibą w G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 13 października 2010
r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 30 lipca 2009 r., sygn.
akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód G. K. domagał się od pozwanego Skarbu Państwa – Ministra Gospodarki w
W. odszkodowania w kwocie 2.206.252 zł z ustawowymi odsetkami od 11 grudnia 2007 r. i
kosztami procesu, za szkodę spowodowaną naruszeniem przez pozwanego obowiązków
wynikających z zajęcia wierzytelności, której pozwany był dłużnikiem. Wierzytelność ta – w
kwocie 704.100 zł z ustawowymi odsetkami od 5 grudnia 1996 r. do dnia zapłaty i
kosztami procesu w wysokości 33.349,15 zł przysługiwała (…) Zakładom Elektronicznym
„U.(...)” S.A. w G. (interwenientowi ubocznemu w niniejszym postępowaniu) i została
zasądzona na ich rzecz od pozwanego Skarbu Państwa wyrokiem z 29 marca 2006 r.
Jednakże jeszcze w trakcie procesu o powyższą wierzytelność, (…) ZE U.(...) sprzedał ją
1 października 1999 r. L.(…) Bank S.A. w Ł. W wyniku szeregu dalszych transakcji
ostatecznie wierzytelność nabył F.(…) S.A. w W.
F.(…) był dłużnikiem G. K. (powoda). Dług zasądzony został prawomocnym
nakazem zapłaty, opiewającym na 1.578.205 zł z ustawowymi odsetkami od 1 czerwca
2002 r. do dnia zapłaty oraz kosztami procesu w kwocie 44.127,60 zł. W dniu 2
września 2002 r. powód złożył wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego
wobec F.(…) S.A. W ramach postępowania egzekucyjnego komornik sądowy w dniu 20
sierpnia 2004 r. zajął wierzytelność F.(…) S.A. do Skarbu Państwa – Ministra
Gospodarki (której pierwotnym wierzycielem był (…) ZE U.(...), w kwocie głównej
1.578.205 zł powiększonej o odsetki, koszty sądowe oraz koszty postępowania
egzekucyjnego.
Pismem z 27 sierpnia 2004 r. Skarb Państwa – Minister Gospodarki nie
uznał zajęcia wierzytelności, odmówił jej zapłaty i oświadczył, że nic mu nie
wiadomo, aby był zobowiązany wobec F.(…) S.A. Wniesioną przez Skarb Państwa
skargę na czynności komornika Sąd Rejonowy oddalił 9 sierpnia 2006 r.
wskazując, że wierzytelność została zajęta prawidłowo, ponieważ istnieje
prawomocne orzeczenie potwierdzające zobowiązanie Skarbu Państwa wobec
F.(…) S.A.
Komornik sądowy w dniu 22 sierpnia 2006 r. dokonał ponownego zajęcia tej
wierzytelności. Skarb Państwa złożył wówczas w trybie art. 896 § 2 pkt 1 i 2 k.p.c.
oświadczenie, w którym odmówił uznania wierzytelności z uwagi na dokonanie jej zapłaty
w dniu 22 czerwca 2006 r. na rzecz pierwotnego wierzyciela (…) ZE U.(...) na podstawie
prawomocnego wyroku z 29 marca 2006 r. Skarga pozwanego na czynność komornika –
3
ponowne zajęcie wierzytelności – została oddalona 15 grudnia 2006 r. Sąd Rejonowy
uznał, że komornik prawidłowo dokonał zajęcia wierzytelności, ponieważ wszystkie
przesłanki odpowiedzialności pozwanego zostały spełnione.
W tej sytuacji powód skierował przeciwko pozwanemu poddłużnikowi
powództwo odszkodowawcze oparte na podstawie z art. 886 § 3 w zw. z art. 902
k.p.c. Wyrokiem z dnia 24 września 2008 r. Sąd Okręgowy w W. uwzględnił to
powództwo w całości. Wskazał, że art. 902 k.p.c. w zw. z art. 886 § 3 k.p.c. wiąże
powinność wynagrodzenia szkody egzekwującemu wierzycielowi z naruszeniem przez
dłużnika wierzytelności (poddłużnika) obowiązków wynikających z zajęcia tej
wierzytelności zwłaszcza przez uiszczenie świadczenia wbrew zakazowi do rąk dłużnika
lub przez bezzasadne zwlekanie z udzielaniem komornikowi informacji, z jakich
przyczyn odmawia złożenia do jego rąk świadczenia. Uznał, że pozwany odmawiając
zapłaty należności komornikowi i świadcząc na rzecz (…) ZE U.(...) S.A. doprowadził do
wyrządzenia szkody powodowi, ponieważ tym działaniem – jako poddłużnik –
uniemożliwił skuteczną egzekucję i pozbawił wierzyciela możliwości zaspokojenia.
Egzekucja przeciwko F.(…) S.A. okazała się bowiem bezskuteczna i postępowanie
egzekucyjne zostało umorzone. Działanie pozwanego Sąd ocenił jako bezprawne,
zwracając uwagę, że wypłacił on zajętą wierzytelność (…) ZE U.(...) S.A. mimo
dwukrotnego oddalenia skarg pozwanego na jej zajęcie. Sąd stwierdził, że wysokość
szkody odpowiada wysokości roszczenia dochodzonego pozwem, a sama szkoda
pozostaje w normalnym związku przyczynowym z działaniem pozwanego. Według
Sądu Okręgowego niemożność zidentyfikowania zajętej wierzytelności obciążała
pozwanego.
Sąd Apelacyjny, który rozpoznał sprawę na skutek apelacji pozwanego,
zmienił zaskarżony wyrok, oddalił powództwo i rozstrzygnął o kosztach procesu za
obie instancje.
Sąd odwoławczy uznał, że zaskarżone orzeczenie zapadło z naruszeniem art.
886 § 3 k.p.c. i art. 416 k.c. w zw. z art. 896 k.p.c. i art. 902 k.p.c., które stanowiły
materialnoprawną podstawę odpowiedzialności pozwanego.
Sąd ten przeprowadził analizę treści dokonanego przez komornika zajęcia z 20
sierpnia 2004 r. [k. (…) akt komorniczych] oraz oświadczenia pozwanego z dnia 27
sierpnia 2004 r. złożonego w trybie art. 896 § 2 k.p.c. i wskazał, że komornik dokonując
zajęcia opisał szczegółowo wierzytelność powoda do F.(…) S.A., natomiast w ogóle nie
skonkretyzował zajmowanej wierzytelności przypadającej od poddłużnika na rzecz F.(...),
4
poprzestając na ogólnym sformułowaniu, że zajęcie dotyczy „przysługujących
wierzytelności”. Usprawiedliwiało to, zdaniem Sądu Apelacyjnego, zawarte w
oświadczeniu z 27 sierpnia 2004 r. zaprzeczenie Skarbu Państwa, jakoby był dłużnikiem
F.(...) S.A., a w konsekwencji odmowę zapłaty, zwłaszcza że za okoliczność niesporną Sąd
ten uznał, iż pozwany nie był zawiadamiany o kolejnych przelewach wierzytelności. Sąd II
instancji odwołał się do stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w wyroku z 11 stycznia
2006 r. (III CK 335/05), zgodnie z którym, wezwanie adresowane do dłużnika konkretnej
wierzytelności prowadzi – w świetle art. 896 k.p.c. – do zajęcia tej wierzytelności
jedynie wtedy, gdy indywidualizuje ją w sposób, który nie wywołuje wątpliwości, że o tę
wierzytelność chodzi. Z treści art. 896 § 2 pkt 1 i 2 k.p.c. wynika, że nie wszystkie
elementy indywidualizujące wierzytelność podlegającą zajęciu muszą być
komornikowi znane już w chwili kierowania wezwania do poddłużnika. Wyjaśnieniu
wszelkich niejasności w tym zakresie, a w konsekwencji usunięciu ewentualnych
nieścisłości, błędów i omyłek popełnionych w wezwaniu służy prawidłowe wykonanie
przez poddłużnika obowiązków informacyjnych przewidzianych w powołanych przepisach.
Według Sądu Apelacyjnego, komornik w ogóle nie sprecyzował wierzytelności, którą
zajmował, a z akt komorniczych ani z dowodów przedłożonych przez powoda nie wynika,
aby przed dokonaniem zapłaty doszło do uszczegółowienia przedmiotu zajęcia. W
konsekwencji Sąd Apelacyjny nie zgodził się z Sądem Rejonowym, że o zawinieniu
pozwanego świadczy oddalenie skargi na zajęcie wierzytelności przez komornika, które
nastąpiło postanowieniem z 9 sierpnia 2006 r. Wskazał, że dopiero w tym postanowieniu
Sąd Rejonowy dookreślił zajętą wierzytelność na podstawie wniosku wierzyciela oraz
wyroku Sądu Okręgowego w W. z 29 marca 2006 r., co wyjaśniło poddłużnikowi, o
jaką wierzytelność chodzi, ale stało się to już po dokonaniu przez Skarb Państwa
zapłaty na rzecz (…) ZE U.(...).
Sąd przyjął dalej, że również drugie zajęcie wierzytelności, dokonane przez
komornika 23 sierpnia 2006 r., poprawne formalnie, nie mogło spowodować zapłaty przez
podłużnika, który nie był już wówczas zobowiązany, ponieważ w wykonaniu wyroku z 29
marca 2006 r. zapłacił całą należność wraz z odsetkami i kosztami wierzycielowi, na
rzecz którego była zasądzona. Oddalenie skargi na czynność zajęcia nie przesądzało o
zawinieniu pozwanego. Brak zawinienia uniemożliwiał z kolei przypisanie pozwanemu
odpowiedzialności odszkodowawczej.
5
Orzeczenie Sądu Apelacyjnego powód zaskarżył skargą kasacyjną w części
zmieniającej wyrok Sądu Okręgowego poprzez oddalenie powództwa. Skargę oparł na
obydwu podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c.
Naruszenie prawa materialnego skarżący upatruje w błędnej wykładni art. 886 §
3 k.p.c. w związku z art. 902 k.p.c. polegającej na wadliwym przyjęciu, iż dłużnik
zajętej wierzytelności może uwolnić się od odpowiedzialności odszkodowawczej
powołując się na brak zawinienia, mimo że kwestia winy dłużnika zajętej wierzytelności
nie jest przesłanką tej odpowiedzialności, ukształtowanej na zasadzie ryzyka a nie winy.
Zarzuca także niewłaściwe zastosowanie art. 416 k.c. oraz art. 896 § 1 k.p.c. poprzez
pominięcie okoliczności, że pozwany wiedział jakiej konkretnie wierzytelności dotyczy
zajęcie lecz dokonał wypłaty nie czekając nawet na rozstrzygnięcie skargi na czynności
komornika.
W ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania, które miało istotny
wpływ na wynik sprawy skarżący zarzucił uchybienie art. 235 § 1 k.p.c. i art. 236 k.p.c. w
związku z art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 382 k.p.c.; art. 382 k.p.c.; art. 328 § 2 k.p.c. w
związku z art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 386 § 4 k.p.c. poprzez oparcie rozstrzygnięcia na
dowodach nieprzeprowadzonych formalnie przed sądem i z pominięciem ich całościowej
analizy oraz nieomówienie w uzasadnieniu wyroku dowodów, na których się oparł oraz
niepodanie przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy
dowodowej, a także poprzez nieuchylenie wyroku Sądu Okręgowego w sytuacji, gdy
wydanie wyroku przez Sąd drugiej instancji wymagało przeprowadzenia postępowania
dowodowego w całości, a postępowania takiego Sąd Apelacyjny nie prowadził.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawowym uchybieniem, jakiego dopuścił się Sąd Apelacyjny, było oparcie
rozstrzygnięcia na ustaleniach wywiedzionych z dowodów, które nie zostały
przeprowadzone w sposób formalnie prawidłowy. Jak słusznie wskazał skarżący, ani
Sąd pierwszej instancji, ani też Sąd Apelacyjny nie wydały wymaganych przez art. 236
k.p.c. postanowień dowodowych, określających środek dowodowy oraz fakty
podlegające stwierdzeniu za jego pomocą, ani też nie przeprowadziły tych dowodów na
rozprawie, na co wskazuje brak stosownych zapisów w protokołach rozpraw. Skarżący
ma rację, że w ten sposób doszło do naruszenia reguł postępowania dowodowego w
zakresie bezpośredniości, jawności, równości stron i kontradyktoryjności, co może mieć
niewątpliwy wpływ na wynik sprawy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia
2001 r., I PKN 571/00, OSNP 2003/14/33 i powołany w skardze wyrok z dnia 19
6
listopada 2008 r., III CSK 67/08, nie publ. oraz wyrok z dnia 15 stycznia 2010 r., I CSK
197/09, nie publ. i powołane w nim orzecznictwo). Nie mając orientacji, jakie stanowisko
zajął sąd w odniesieniu do poszczególnych zgłoszonych przez strony wniosków
dowodowych, czy sąd przeprowadził określone dowody z urzędu i jaki zakres materiału
dowodowego poddaje ocenie, strony nie mogą skorzystać z prawa do roztrząsania
wyników postępowania dowodowego (art. 210 § 3 k.p.c.). W tej sytuacji kolejne
zarzucane uchybienie, dotyczące braków uzasadnienia Sądu drugiej instancji w zakresie
nieprawidłowego przedstawienia podstaw dowodowych przyjętych ustaleń faktycznych i
nieomówienia dowodów, którym Sąd odmówił wiarygodności, ma znaczenie wtórne,
ponieważ ocena materiału dowodowego wymagana przez art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art.
391 § 1 k.p.c. odnosi się do dowodów prawidłowo przeprowadzonych.
Nie doszło natomiast do naruszenia art. 386 § 4 k.p.c. gdyż nawet w wypadku
nieprzeprowadzenia postępowania dowodowego w całości sąd drugiej instancji nie jest
zobligowany, lecz jedynie uprawniony do uchylenia orzeczenia sądu pierwszej instancji i
przekazania sprawy do ponownego rozpoznania temu sądowi. Jeżeli zatem możliwe i
uzasadnione względami ekonomii procesowej jest uzupełnienie braków postępowania w
drugiej instancji – wybór orzeczenia kasatoryjnego przez sąd odwoławczy nie byłby
prawidłowy. Ponieważ zaś w rozpatrywanej sprawie wnioskowany materiał dowodowy
tworzą dokumenty (poza oddalonym przez Sąd Okręgowy wnioskiem o przesłuchanie
powoda) – przeprowadzenie postępowania dowodowego przez Sąd Apelacyjny jest
usprawiedliwione i celowe.
W sytuacji, kiedy w sprawie nie został należycie ustalony stan faktyczny, będący
przedmiotem oceny prawnej nie można odmówić słuszności zarzutom naruszenia prawa
materialnego, ponieważ właściwa subsumcja polega na dopasowaniu przepisów
materialnoprawnych do właściwie określonych podstaw faktycznych.
Dopiero zatem po prawidłowym przeprowadzeniu postępowania dowodowego
możliwe będzie dokonanie oceny, czy pozwany ponosi odpowiedzialność
odszkodowawczą wobec powoda. Już jednak na obecnym etapie postępowania należy
zwrócić uwagę, że odpowiedzialność odszkodowawcza, o jakiej mowa w art. 886 § 3
k.p.c., jest odpowiedzialnością deliktową opartą na zasadzie winy (art. 415 k.c., 416
k.c.). Taki pogląd dominuje w piśmiennictwie (oprócz niego pojawia się także ostrożnie
formułowana koncepcja odpowiedzialności kontraktowej, oparta na założeniu, że z
chwilą zajęcia wierzytelności powstaje stosunek obligacyjny między wierzycielem a
podłużnikiem, ponieważ podłużnik ma obowiązek przekazać przedmiot świadczenia na
7
rzecz wierzyciela). W orzecznictwie także przyjęto deliktową podstawę
odpowiedzialności poddłużnika, co zostało wyraźnie zaznaczone w postanowieniu Sądu
Najwyższego z dnia 19 lutego 1982 r. (II CR 8/82, OSNC 1982/8-9/135). W późniejszych
orzeczeniach kwestia ta nie była przedmiotem wątpliwości, wobec czego nie
poświecono jej uwagi, poprzestając na wskazaniu, że odpowiedzialność ta polega na
obowiązku zapłaty odszkodowania stosownie do ogólnych zasad naprawienia szkody,
określonych w kodeksie cywilnym, z zastrzeżeniem uregulowania przewidzianego w art.
886 § 3 k.p.c. (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z 30 września 1982 r., I CZ 101/82,
nie publ.), oraz że podstawą odpowiedzialności przewidzianej w art. 886 § 3 k.p.c. jest
prawidłowe dokonanie zajęcia wierzytelności, wymagające jej dostatecznej
indywidualizacji (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2006 r., III CSK 332/05,
nie publ.). Nie można zgodzić się ze skarżącym, że art. 886 § 3 k.p.c. konstruuje
odpowiedzialność odszkodowawczą opartą na zasadzie ryzyka. Odpowiedzialność tego
rodzaju, jako bardzo surowa, stosowana jest jedynie w wypadkach, kiedy szczególne
zagrożenia związane z określonymi działaniami wymagają zapewnienia osobom trzecim
zwiększonej ochrony i ujmowana jest zazwyczaj w przepisach z jednoczesnym
podaniem przesłanek egzoneracyjnych, wyłączających odpowiedzialność. W wypadku
prowadzenia egzekucji z wynagrodzenia za pracę lub z wierzytelności tego rodzaju
zagrożenia nie występują. Art. 886 § 3 k.p.c. posługuje się ogólnym określeniem o
odpowiedzialności odszkodowawczej ciążącej na poddłużniku, które to sformułowanie
interpretować należy jako odpowiedzialność poddłużnika za własne zawinione działania
lub za takie działania organu, jeśli poddłużnik jest osobą prawną. W konsekwencji
wykładnia art. 886 § 3 w zw. z art. 902 k.p.c. przyjęta przez Sąd Apelacyjny jest
właściwa. Natomiast zagadnienie prawidłowości zastosowania tak rozumianego
przepisu do okoliczności faktycznych sprawy wymaga należytego ustalenia tych
okoliczności.
W tym stanie rzeczy konieczne stało się uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu (art. 39815
§ 1
k.p.c.).
Uchylenie obejmuje także rozstrzygnięcie o kosztach procesu, jako element
związany funkcjonalnie z uchylanym orzeczeniem, który nie może być rozstrzygnięty
ostatecznie wcześniej, niż w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie (art. 108 §
1 k.p.c. w zw. z art. 39821
k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c.).
8
Z uwagi na treść art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c.
o kosztach postępowania kasacyjnego powinien orzec Sąd Apelacyjny, któremu sprawa
zostaje przekazana do ponownego jej rozpatrzenia.