Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 197/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 stycznia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Kazimierz Zawada
Protokolant Beata Rogalska
w sprawie z powództwa S. S.
przeciwko Miastu W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 15 stycznia 2010 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 2 października 2008 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo o zapłatę 117 259,06 zł
(pkt 1) i oddalającej apelację powoda (pkt 2) oraz orzekającej o kosztach
postępowania apelacyjnego i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
2
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Dnia 5 września 2007 r. powód wniósł przeciwko Miastu W. dwa pozwy. W
pierwszym domagał się zasądzenia kwoty 243 518,12 zł, z ustawowymi odsetkami od
dnia wniesienia do dnia zapłaty, na którą składają się: 171 700 zł z tytułu zwrotu wadium
przetargowego, 65 099,24 zł z tytułu odsetek ustawowych, liczonych od 137 360 zł (80%
wadium przetargowego), za okres od 10 października 2003 r. do dnia sporządzenia
pozwu i 6 718,88 zł z tytułu odsetek ustawowych, liczonych od 34 340 zł (20% wadium
przetargowego), za okres od 23 grudnia 2005 r. do dnia sporządzenia pozwu. W drugim
pozwie wniósł o zasądzenie kwoty 228 310 zł, z ustawowymi odsetkami od dnia
wniesienia pozwu do dnia zapłaty, na którą składają się: kwota 149 128,75 zł,
stanowiąca część kwoty 166 180,64 zł z tytułu robót dodatkowych wykonanych w
ramach umowy o wybudowanie sali gimnastycznej z salami lekcyjnymi i
zagospodarowanie terenu Zespołu Szkół nr (…) w W. przy ul. B. (…), oraz 79 182 zł z
tytułu odsetek ustawowych, liczonych od kwoty 149 128,75 zł, za okres od dnia 2 maja
2003 r. do dnia sporządzenia pozwu.
Oba powództwa Sąd Okręgowy w W. uwzględnił nakazami zapłaty, wydanymi
dnia 11 września 2007 r. w postępowaniu upominawczym. Po ich zaskarżeniu
sprzeciwami, sprawy zostały połączone do łącznego rozpoznania.
Wyrokiem z dnia 19 grudnia 2007 r. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego na
rzecz powoda 117 259,06 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 5 września 2007 r. i
114 155 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 5 września 2007 r. oraz oddalił powództwo
w pozostałym zakresie i orzekł o kosztach procesu.
Sąd ustalił, że dnia 4 września 2002 r. pomiędzy Gminą W. (Zamawiający) a
P.(…) SA w W. i S. S., prowadzącym działalność pod nazwą U.(…), (Wykonawcy)
została zawarta umowa o wybudowanie sali gimnastycznej z salami lekcyjnymi i
zagospodarowanie terenu Zespołu Szkół nr (…) w W. przy ul. B. (..). Umowa
zobowiązywała Wykonawcę do złożenia w celu należytego jej wykonania w kasie
Zamawiającego, najpóźniej w dniu podpisania umowy, gwarancji ubezpieczeniowej w
3
wysokości 5% wartości umowy, tj. 171 700 zł (§ 7 ust. 1 umowy). Miała ona
zabezpieczać roszczenia przewidziane w § 9 umowy. Wspomnianą kwotę złożył P.(…)
SA z własnych środków. Zgodne z umową podlegała ona zwrotowi w 80% w ciągu 30
dni po ostatecznym odbiorze robót, nie wcześniej niż po przekazaniu ich użytkownikowi,
a w pozostałej części po upływie rękojmi, nie wcześniej jednak niż po stwierdzeniu
usunięcia wad (§ 7 ust. 3 umowy).
Pismem z dnia 19 lipca 2003 r. Wykonawcy odstąpili od umowy. Dnia 27 sierpnia
2003 r. odbyła się wizja lokalna na placu budowy, a dnia 1 września 2003 r. nastąpiło
przekazanie placu budowy Zamawiającemu. Kwota 171 700 zł, mimo wezwań, nie
została zwrócona.
Wynagrodzenie za wykonane prace zostało określone ryczałtowo i wynosiło
brutto 3 433 305,05 zł (§ 5 umowy). Jednocześnie strony ustaliły, że wynagrodzenie za
roboty zamienne lub dodatkowe zostanie ustalone odrębnie na podstawie protokołu
konieczności, uzgodnionego przez strony, oraz kosztorysu powykonawczego, według
wskazanych danych wyjściowych do kosztorysowania (§ 5 ust. 3 umowy). Dnia 10
lutego 2003 r. P.(…) S.A. przedstawiło Zamawiającemu trzynaście protokołów
konieczności wraz z kosztorysami powykonawczymi, a dnia 16 kwietnia 2003 r. – fakturę
VAT, obejmującą należności wynikające z protokołów konieczności nr 1, 4, 5,
opiewającymi na kwotę 161 783,75 zł brutto. Zamawiający częściowo zaakceptował
kosztorysy. Dnia 10 maja 2003 r. zawiadomił o uznaniu wynagrodzenia do kwoty
161 195,22 zł i poinformował, że zostanie ono wypłacone po zawarciu aneksu do
umowy. Do jego zwarcia i wypłaty uznanego wynagrodzenia jednak nie doszło.
Zamawiający odmówił wypłaty wygrodzenia ze względu na brak wymaganej zgody
Prezesa Urzędu Zamówień Publicznych.
Po zawarciu umowy z dnia 4 września 2002 r. P.(…) S.A. i S. S. zawarli umowę
konsorcjum. Zgodnie z art. 1 tej umowy jej przedmiotem było współdziałanie stron
związane z ogłoszonym przez Urząd w gminie W. przetargiem dotyczącym wykonania
zadania inwestycyjnego polegającego na modernizacji muszli koncertowej w Parku
S.(…) w W.
Dnia 16 stycznia 2007 r. P.(…) S.A. w W. została wykreślona z Krajowego
Rejestru Sądowego na skutek likwidacji spowodowanej przeprowadzeniem
postępowania upadłościowego ogłoszonego przez Sąd Rejonowy w W. [(sygn. akt X
GUp (…)].
4
Powód złożył w dniu 23 grudnia 2005 r. w Sądzi Rejonowym w W. wniosek o
zawezwanie pozwanego do próby ugodowej w sprawie zwrotu wadium i zapłaty
wynagrodzenia za roboty dodatkowe. Wymieniony wniosek został przekazany – na
skutek likwidacji Sądu Rejonowego w W.; w chwili zamknięcia rozprawy nie był on
jeszcze załatwiony.
Sąd Okręgowy uznał, że powód nie wykazał, aby zawarł z P. S.A. umowę
konsorcjum w zakresie realizacji umowy z dnia 4 września 2002 r. Umowa konsorcjum z
dnia 14 października 2002 r. dotyczyła innego przedsięwzięcia gospodarczego
(modernizacji muszli koncertowej). Nie obejmowała natomiast budowy sali
gimnastycznej w Zespole Szkół Nr (…) w W. Podkreślając, że wykonanie umowy z dnia
4 września 2002 r. wiązało się z wniesieniem przez Wykonawców kaucji w wysokości
171 700 zł, Sąd Okręgowy uznał, iż powództwo o jej zwrot na skutek odstąpienia od
umowy jest uzasadnione co do zasady. Jednakże powód jest uprawniony jedynie do
dochodzenia połowy kaucji z odsetkami, ponieważ świadczenie z tytułu zwrotu kaucji
powinno być podzielone – stosownie do ilości wierzycieli – na dwie równe części.
Ocenę zasadność drugiego roszczenia Sąd Okręgowy oparł na przepisach
o bezpodstawnym wzbogaceniu, ponieważ podzielił zarzut pozwanego, że umowa z
dnia 4 września 2002 r. w zakresie dotyczącym § 5 ust. 3 jest nieważna z powodu braku
zgody wyrażonej we właściwym trybie i formie przez Prezesa Urzędu Zamówień
Publicznych. Zdaniem Sądu oczywiste jest bezpodstawne wzbogacenie pozwanego z
tytułu wykonanych robót budowlanych, koniecznych do wybudowania sali gimnastycznej
w Zespole Szkół nr (…) w W. Zwrot korzyści majątkowej w naturze nie jest jednak
możliwy. Zwrotowi podlega zatem bezsporna wartość tych robót. Jednakże w wypadku
tego roszczenia powód jest uprawniony do dochodzenia – z tych samych przyczyn, co w
wypadku pierwszego roszczenia – jedynie połowy wynagrodzenia, tj. 114 155 zł.
Apelację wniosły obie strony. Pozwany zaskarżył wyrok w części zasądzającej
177 259,06 zł i wniósł o zmianę wyroku w tej części przez oddalenie powództwa w
całości. Powód zaskarżył natomiast wyrok w części oddalającej oba roszczenia i wniósł
o zmianę wyroku w tym zakresie przez uwzględnienie powództwa w całości.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten
sposób, że zasądził zamiast kwoty 114 155 zł kwotę 228 310 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 5 września 2007 r. do dnia zapłaty i oddalił powództwo o zapłatę
5
117 259,06 zł, oddalił w pozostałej części apelację powoda i zniósł wzajemnie koszty
postępowania apelacyjnego stron.
Zdaniem Sąd odwoławczego pozwany trafnie zarzucił, że wyrok został wydany z
naruszeniem art. 394 k.c. Wobec bezspornego faktu, że kaucję wpłacił P.(…) S.A.,
uprawnionym do żądanie jej zwrotu – na skutek odstąpienia od umowy – jest wyłącznie
ten Wykonawca. Fakt, że powód i wymieniona Spółka tworzyły konsorcjum nie jest
wystarczający, aby przyznać powodowi legitymację do żądania świadczenia
wykonanego tylko przez drugiego konsorcjanta. Za takim rozstrzygnięciem przemawia
charakter umowy konsorcjum. Sąd podkreślił odrębność majątkową członków
konsorcjum. Wskazał też że ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień
publicznych (Dz. U., dalej: prawo zamówień publicznych) przewiduje jedynie
odpowiedzialność solidarną dłużników (art. 141). Nie normuje natomiast solidarności
czynnej. Argumenty przemawiające przeciwko omawianemu żądaniu powoda wynikają
także z faktu upadłości Spółki. Sąd podzielił ocenę, że art. 8 umowy konsorcjum,
przekazujący w razie upadłości jednej ze stron umowy wszelkie uprawnienia wynikające
z umowy o wykonanie zamówienia, jest nieważny, ponieważ narusza art. 75 ust. 1
prawa upadłościowego i naprawczego.
Oceniając apelację powoda w zakresie dotyczącym żądania zasądzenia
pozostałej części wynagrodzenia za wykonane dodatkowe roboty budowlane, Sąd
Apelacyjny podzielił zarzut wydania wyroku z naruszeniem art. 379 § 1 k.c.
Samodzielność majątkowa członków konsorcjum wyłącza zasadę, że przysługująca im
wierzytelność podlega podziałowi na tyle części, ilu jest członków konsorcjum. W razie
odstąpienia od umowy zamawiający jest zatem obowiązany wypłacić wynagrodzenie
temu wykonawcy, który faktycznie roboty wykonał. Przyjmując, że powód wykonał
wszystkie roboty budowlane, Sąd uznał dochodzone przez niego roszczenie za
uzasadnione w całości i zasądził z tytułu wynagrodzenia 228 310 zł. Jako podstawę
prawną rozstrzygnięcia wskazał art. 405 k.c.
Wyrok zaskarżył powód w części oddalającej powództwo o zapłatę 117 256,06 zł
i oddalającej jego apelację. W skardze kasacyjnej, opartej na obu postawach, zarzucił
naruszenie art. 141 w związku z art. 220 ust. 2 prawa zamówień publicznych, art. 72 ust.
1 i 75 ust. 6 prawa zamówień publicznych w związku z art. 60, 61 § 1, 65 § 1, art. 703
§
1, 3531
, 367, 368, 369 i 378 k.c., art. 3531
, 394, 509 k.c., 75 ust. 1, 51 ust. 2, 77 ust. 1,
127 ust. 1, 131, 132 ust. 1 prawa upadłościowego i naprawczego, art. 75 ust. 1 prawa
6
upadłościowego i naprawczego w związku z art. 58 § 1 k.c., oraz art. 233 § 1, 316 § 1,
328 § 2, 378 § 1, 382 k.p.c. Powołując się na te podstawy, wniósł o uchylenie wyroku w
zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania albo o orzeczenie
co do istoty sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem Sądu Najwyższego zarzut naruszenia
art. 328 § 2 k.p.c. przesądza o skuteczności drugiej podstawy kasacyjnej, jeżeli ze
względu na uchybienia określonym w tym przepisie wymaganiom zaskarżone
orzeczenie nie poddaje się kontroli kasacyjnej (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 7
października 2005 r., IV CK 122/05, z dnia 26 stycznia 2006 r., V CK 405/04, z dnia 24
lutego 2006 r., II CSK 136/05, z dnia 28 lutego 2006 r., III CSK 149/05, z dnia 17 marca
2006 r., I CSK 63/05, z dnia 19 września 2007 r., II CSK 175/07). Taka sytuacja – w
zakresie dotyczącym podstawy faktycznej rozstrzygnięcia – zachodzi w rozpoznawanej
sprawie.
Wprawdzie Sąd odwoławczy nie stwierdził wprost, że podzielił ustalenia faktyczne
Sądu pierwszej instancji, jednakże należy przyjąć – na podstawie treści jego
uzasadnienia – że je zaakceptował. Tymczasem uszło uwagi Sądu Apelacyjnego, choć
w związku z zarzutem naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. zajmował się zachowaniem
wymagań dotyczących uzasadnienia wyroku, że żaden ze stanowiących wyłączną
podstawę dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych dokumentów nie był przedmiotem
postępowania dowodowego. Nie ulega natomiast wątpliwości – co podkreśla w
literaturze i orzecznictwie (por. wyroki Sąd Najwyższego: z dnia 20 sierpnia 2001 r., I
PKN 571/00, OSNP 2003, nr 14, poz. 330, z dnia 9 marca 2005 r.) – że dokonanie przez
sąd ustaleń faktycznych na podstawie wskazanych przez stronę (a także
dopuszczonych z urzędu) dowodów, które nie zostały w formalny sposób dopuszczone i
przeprowadzone na rozprawie, narusza ogólne reguły postępowania w zakresie
bezpośredniości, jawności, równości stron i kontradyktoryjności. Podstawą ustaleń
faktycznych mogą być – jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 marca 2005 r.,
III CK 217/04, niepubl. – tylko dowody prawidłowo przeprowadzone. Sąd powinien
wypowiedzieć się w przedmiocie wniosku dowodowego. Jeżeli zamierza więc
wykorzystać stanowiący przedmiot wniosku dowodowego dokument, to powinien
zgodnie z przepisami regulującymi postępowanie dowodowe (art. 217, 236 k.p.c.)
wskazać sposób jego potraktowania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia
7
2008 r., II PK 125/07, OSNP 2009, nr 5-6, poz. 66). Warto także przypomnieć, że każde
składające się na podstawę faktyczną rozstrzygnięcia ustalenie powinno zawierać –
czemu nie odpowiada zaaprobowana przez Sąd odwoławczy podstawa faktyczna
ustalona przez Sąd pierwszej instancji – przytoczenie dowodów stanowiących podstawę
tego ustalenia. Ogólne, sumaryczne wskazanie wszystkich wykorzystanych do ustalenia
podstawy faktycznej dowodów nie odpowiada wymaganiom art. 328 § 2 k.p.c. (por.
orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 28 sierpnia 1951 r., C 154/51, OSN 1951, nr 3,
poz. 69).
Do istotnych uchybień dyskwalifikujących podstawę faktyczną zaskarżonego
wyroku doszło także w związku z powołaniem przez powoda w apelacji nowych faktów i
dowodów. Sąd pierwszej stwierdził wyraźnie, „że powód nie wykazał, iż w zakresie
realizacji umowy z dnia 4 września 2002 r. między nim a P.(…) SA doszło do zawarcia
umowy konsorcjum”. Okazało się bowiem, że przedłożona przez powoda umowa
konsorcjum z dnia 14 października 2002 r. dotyczyła innego przedsięwzięcia
gospodarczego (modernizacji muszli koncertowej w Parku S.) niż objęte pozwem
(budowa sali gimnastycznej z salami lekcyjnymi i zagospodarowanie terenu Zespołu
Szkół nr 5 w W.). Nie kwestionując tego stanowiska Sądu, powód w apelacji na
podstawie art. 381 k.p.c. wniósł o przeprowadzenie dowodu z zawartej między nim a
P.(…) SA umowy konsorcjum z dnia 8 lipca 2002 r. i dołączył jej odpis. Jednocześnie
przytoczył okoliczności – jego zdaniem – usprawiedliwiające powołanie tego dowodu
dopiero w postępowaniu przed sądem drugiej instancji. Wspomniana umowa
konsorcjum nie była jednak również przedmiotem postępowania dowodowego. Sąd
Apelacyjny nie wydał postanowienia dowodowego w przedmiocie tego dokumentu. Nie
jest też znane jego stanowisko co do spełnienia przez powoda przewidzianych w art.
381 k.p.c. przesłanek dopuszczalności powołania nowych faktów i dowodów w
postępowaniu apelacyjnym (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 20 maja 1998 r., I
CKN 678/97, Prok. i Pr. 1999, nr 5, poz. 40 – dodatek, i z dnia 20 maja 2003 r., I PK
415/02, OSNP 2004, nr 16, poz. 276). Tymczasem nie ulega wątpliwości, że umowa
konsorcjum z dnia 8 lipca 2002 r. ma zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy,
ponieważ z niej powód wywodzi solidarność czynną, stanowiącą źródło uprawnienia do
dochodzonego roszczenia o zwrot kwoty pieniężnej z tytułu zabezpieczenia należytego
wykonania umowy. Nie można też podzielić stanowiska Sądu odwoławczego, że fakt
realizacji umowy dnia 4 września 2002 r. w ramach konsorcjum jest bezsporny i
niekwestionowany przez Sąd pierwszej instancji, ponieważ pozostaje ono w
8
sprzeczności z jednoznacznym odmiennym stanowiskiem Sądu Okręgowego i pomija
zachowanie powoda w postępowaniu apelacyjnym, zmierzające do wykazania za
pomocą zaoferowanego dowodu zawarcia umowy konsorcjum. Umowa konsorcjum z
dnia 8 lipca 2002 r. nie mogła zatem stanowić – z tego powodu, że nie była
przedmiotem postępowania dowodowego – podstawy ustaleń faktycznych i opartych na
nich ocen prawnych.
Reasumując, nieprawidłowe ustalenie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia nie
pozwala odeprzeć zarzutu, że zaskarżony wyrok został wydany z naruszeniem art. 328
§ 2 k.p.c. Nie można odmówić racji skarżącemu, że nie wiadomo, na jakich dowodach
Sąd oparł ustalenia faktyczne mające istotne znaczenie do rozstrzygnięcia sprawy.
Wskazane przez Sąd dowody – z powodów wyżej przedstawionych – nie mogą być
bowiem w rozumieniu Kodeksu postępowania cywilnego uznane za dowody w sprawie.
Ze względu na nieprawidłowe ustalenie podstawy faktycznej zaskarżonego
wyroku uchyla się spod kontroli kasacyjnej ocena zarzutów naruszenia prawa
materialnego, ponieważ skuteczne podniesienie zarzutu kasacyjnego dotyczącego
naruszenia prawa materialnego wchodzi zasadniczo w rachubę tylko wtedy, gdy
ustalony przez sąd drugiej instancji stan faktyczny, będący postawą zaskarżonego
wyroku, nie budzi zastrzeżeń (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1997 r., II
CKN 60/97, OSNC 1997, nr 9, poz. 128).
Jedynie ubocznie należy zauważyć, że art. 141 prawa zamówień publicznych nie
znajduje zastosowania w sprawie, albowiem umowa w sprawie zamówienia
publicznego, której dotyczy proces, została zawarta dnia 4 września 2002 r. Tymczasem
prawo zamówień publicznych weszło w życie dnia 2 marca 2004 r. i zgodnie z art. 220
ust. 2 – jak trafnie zarzucił skarżący – do zawartych przed jego wejściem w życie umów
w sprawach zamówień publicznych stosuje się przepisy dotychczasowe, tj. ustawę z
dnia 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r., Nr
72, poz. 664 ze zm., dalej: ustawa o zamówieniach publicznych). Ponadto przewidziana
zarówno w ustawie o zamówieniach publicznych (art. 6b ust. 2), jak i w prawie o
zamówieniach publicznych (art. 141) solidarna odpowiedzialność wykonawców umowy
występujących wspólnie nie została uregulowana jednakowo (tylko prawo zamówień
publicznych wyraźnie obejmują nią także wniesienie zabezpieczenia należytego
wykonania umowy).
9
Nasuwa też wątpliwości kategoryczne wykluczenie przez Sąd dopuszczalności
przyjęcia solidarności czynnej występujących wspólnie wykonawców umowy.
Argumentacja Sądu, że w ustawie została wyraźnie uregulowana jedynie solidarność
bierna występujących wspólnie wykonawców nie uwzględnia bowiem tego, że – zgodnie
z art. 369 k.c. – źródłem zobowiązania solidarnego może być także czynność prawna.
Ustawa o zamówieniach publicznych nie wyklucza zaś stosowania do umów w
sprawach zamówień publicznych przepisów Kodeksu cywilnego (art. 72 ust. 1).
Ze względu na upadłość P.(…) S.A. na ocenę zasadności dochodzonego
roszczenia mogą mieć – na co Sąd trafnie zwrócił uwagę – unormowania prawa
upadłościowego. Jednakże bliższa ocena tej kwestii wymaga przede wszystkim
ustalenia – czego nie dokonano w sprawie – kiedy została ogłoszona upadłość P.(…)
SA (ustalono jedynie datę wykreślenia upadłego z Krajowego Rejestru Sądowego). Data
ogłoszenia upadłości decyduje bowiem o tym, czy w sprawie znajdzie zastosowanie
prawo upadłościowego i naprawczego, czy też przepisy obowiązujące do chwili jego
wejścia w życie (art. 536 prawa upadłościowego i naprawczego).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
postanowienia (art. 39815
§ 1 oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
i art. 391 § 1
k.p.c.).