Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 131/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 listopada 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
SSA Anna Kozłowska
w sprawie z powództwa „F.” Spółki z o.o. w W.
przeciwko Józefowi B. i Izabelli B.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 3 listopada 2010 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 24 listopada 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Nakazem zapłaty z dnia 26 sierpnia 2008 r. Sąd Okręgowy orzekł, że
pozwani Józef B. i Izabella B. mają w ciągu dwóch tygodni od doręczenia nakazu
zapłacić powodowej spółce „F.” sp. z o.o. w W. solidarnie kwotę 150 000 zł wraz z
odsetkami i kosztami postępowania albo wnieść w tym terminie zarzuty.
Po rozpoznaniu sprawy na skutek zarzutów, Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia
29 lipca 2009 r. utrzymał nakaz zapłaty w mocy. Ustalił, że na podstawie umowy
z dnia 11 grudnia 2007 r. powódka nabyła w drodze indosu od „L. H.” Gmbh z
siedzibą w O. weksel własny wystawiony przez pozwanego Józefa B. na kwotę
150 000 zł, za zapłatę którego poręczyła pozwana Izabella B. W § 3 umowy
zbywca zapewnił, że weksel został wypełniony prawidłowo oraz że wystawcy
weksla nie przysługują rzeczywiste zarzuty wekslowe. W związku z zawarciem
umowy doszło do przekazania powódce weksla Józefa B. na kwotę 150 000 zł,
płatnego, bez protestu, w dniu 23 września 2005 r., oraz deklaracji z dnia 1 czerwca
2004 r., upoważniającej „L. H.” Gmbh do uzupełnienia weksla in blanco. Weksel, o
którym mowa został wystawiony przez pozwanego na zabezpieczenie roszczeń
wynikających z umów handlowych łączących go z „L. H.” Gmbh. Pismem z dnia 26
marca 2008 r. powódka poinformowała pozwanego o nabyciu weksla od „L. H.”
Gmbh i wezwała go do zapłaty sumy wekslowej wraz z odsetkami w terminie 7 dni
od dnia odbioru pisma.
Sąd Okręgowy stwierdził, że pozwani podnieśli zarzuty ze stosunku
podstawowego łączącego pozwanego z „L. H.” Gmbh. Twierdzili, że wystawiony
weksel in blanco miał charakter gwarancyjny i w związku z tym mógł być
wypełniony tylko na kwotę odpowiadającą wierzytelności „L. H.” Gmbh, na
zabezpieczenie której został wystawiony. Wzajemne rozliczenia stron wynikające z
łączących je stosunków handlowych nie uzasadniały natomiast wypełnienia weksla
na kwotę 150 000 zł.
Sąd Okręgowy uznał, że zarzuty te nie mogą odnieść zamierzonego skutku,
zgodnie bowiem z art. 10 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe
(Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm. – dalej: „Pr. weksl.”), jeżeli weksel niezupełny
w chwili wystawienia uzupełniony został niezgodnie z zawartym porozumieniem,
3
nie można wobec posiadacza zasłaniać się zarzutem, że nie zastosowano się do
tego porozumienia, chyba że posiadacz nabył weksel w złej wierze albo przy
nabyciu dopuścił się rażącego niedbalstwa. Z przepisu tego wynika, że tylko
w wyjątkowych wypadkach, gdy późniejszy posiadacz nabył weksel w złej wierze
albo przy nabyciu dopuścił się rażącego niedbalstwa, można wobec niego
zasłaniać się zarzutem, że weksel in blanco wypełniono sprzecznie
z porozumieniem co do jego wypełnienia, zawartym przy wręczeniu weksla
in blanco pierwszemu jego posiadaczowi. Pozwani, na których spoczywał ciężar
dowodu, nie wykazali na czym miałaby polegać zła wiara lub rażące niedbalstwo
powódki przy nabyciu weksla. Nie mogli zatem skutecznie zasłonić się wobec
powódki zarzutem wynikającym ze stosunku podstawowego łączącego pozwanego
z „L. H.” Gmbh.
Apelacja pozwanych została przez Sąd Apelacyjny oddalona wyrokiem z
dnia 24 listopada 2009 r. Sąd Apelacyjny zaaprobował ustalenia faktyczne Sądu
pierwszej instancji oraz ich ocenę prawną. Podkreślił, że podniesiony przez
pozwanych zarzut wypełnienia weksla in blanco przez „L. H.” Gmbh sprzecznie z
zawartym porozumieniem mógłby podlegać merytorycznej ocenie, gdyby z
powództwem wystąpił pierwszy posiadacz weksla, czyli „L. H.” Gmbh. Wystawiony
przez pozwanego weksel in blanco został natomiast po jego uzupełnieniu
przeniesiony przez indos na powódkę i powstała sytuacja znacząco odmienna od
występującej w razie sporu między wystawcą weksla in blanco a jego pierwszym
posiadaczem. Pozwani mogliby w niniejszej sprawie powołać się na uzupełnienie
weksla sprzecznie z porozumieniem tylko wtedy, gdyby powódka nabyła weksel w
złej wierze lub przy nabyciu dopuściła się rażącego niedbalstwa. Zła wiara zachodzi
wówczas, jeżeli posiadacz w chwili nabycia weksla wiedział, że jego poprzednik lub
jeden z poprzedników wypełnił weksel podpisany in blanco niezgodnie z
porozumieniem. Z kolei rażące niedbalstwo zachodzi wówczas, gdy nabywca
weksla mógł przy dołożeniu elementarnej staranności zauważyć, że weksel został
przez jego poprzednika wypełniony niezgodnie z porozumieniem. Ciężar wykazania
złej wiary lub rażącego niedbalstwa spoczywa na dłużniku. Pozwani nie wykazali
złej wiary ani rażącego niedbalstwa powódki, wobec czego przeniesienie sporu na
płaszczyznę stosunków handlowych łączących pozwanego z „L. H.” Gmbh było
4
niedopuszczalne. Sąd Apelacyjny wskazał także na art. 17 Pr. weksl. i podkreślił,
że według tego przepisu osoby, przeciw którym dochodzi się praw z weksla, nie
mogą wobec posiadacza zasłaniać się zarzutami opartymi na swych stosunkach
osobistych z wystawcą lub z posiadaczami poprzednimi, chyba że posiadacz,
nabywając weksel, działał świadomie na szkodę dłużnika.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego pozwani, powołując się
na obie podstawy przewidziane w art. 3983
§ 1 k.p.c., wnieśli o jego uchylenie
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej wskazali na naruszenie art. 10 i 17 Pr. weksl. przez ich zastosowanie
w sytuacji, w której powinny znaleźć zastosowanie przepisy art. 509 § 1 i 513 § 1
k.c. w związku z art. 20 ust. 1 zd. drugie Pr. weksl., ponieważ indos, na podstawie
którego powódka nabyła weksel, miał tylko skutki zwykłego przelewu. Z kolei
w ramach drugiej podstawy podnieśli zarzut obrazy przepisów art. 232, 233 § 1,
217 § 2 w związku z art. 328 § 2 k.p.c. i art. 6 k.c. oraz art. 6 Konwencji o ochronie
praw człowieka i podstawowych wolności sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada
1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) przez brak wszechstronnego
rozważenia wszystkich istotnych okoliczności i dowodów zgłoszonych w piśmie
zawierającym zarzuty od nakazu zapłaty oraz bezzasadne oddalenie wniosków
dowodowych, co doprowadziło do pozbawienia skarżących możności obrony swych
praw.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota sporu koncentrowała się na kwestii dopuszczalności podnoszenia
zarzutów wynikających ze stosunku podstawowego, na podstawie którego doszło
do wręczenia weksla in blanco. Sąd Apelacyjny uznał zarzut oparty na stosunkach
osobistych łączących pozwanego z „L. H.” Gmbh, za niedopuszczalny z tej
przyczyny, że z pozwem wystąpił kolejny wierzyciel wekslowy, a tylko
w odniesieniu do pierwszego wierzyciela odpowiedzialność dłużnika jest o tyle
łagodniejsza, że może on bez żadnych ograniczeń powoływać się na zarzuty
wynikające ze stosunku podstawowego wśród których – przy wekslu in blanco –
istotne znaczenie ma zarzut wypełnienia weksla niezgodnie z treścią porozumienia
5
wekslowego. Stanowisko to przesądziło o zakresie postępowania dowodowego
i pominięciu zgłoszonych dowodów jako nieistotnych dla rozstrzygnięcia sprawy.
Skarżący mają rację podnosząc, że Sąd Apelacyjny nie rozważył skutków
indosu, dokonanego w dniu 11 grudnia 2007 r. przez „L. H.” Gmbh, w świetle art.
20 ust. 1 zd. drugie Pr. weksl. Z treści weksla stanowiącego podstawę wydania
nakazu zapłaty wynika, że został on wypełniony dnia 6 września 2007 r. z terminem
płatności, bez protestu, w dniu 23 września 2007 r. Na odwrocie znajduje się
opatrzone podpisem pozwanej oświadczenie o poręczeniu oraz mające formę
indosu oświadczenie „L. H.” Gmbh o ustąpieniu weksla spółce „F.” sp. z o.o. w W.
Bezspornie oświadczenie o ustąpieniu weksla zostało złożone w dniu 11 grudnia
2007 r.
Zgodnie z art. 20 ust. 1 Pr. weksl., indos po terminie płatności ma te same
skutki, co indos przed tym terminem. Indos jednak po proteście z powodu
niezapłacenia lub po upływie terminu, ustanowionego dla protestu, ma tylko skutki
zwykłego przelewu. Przytoczony przepis odnosi się także do weksla własnego
(art. 103 Pr. weksl.).
Protest z powodu niezapłacenia sumy wekslowej w przypadku weksla
własnego płatnego w oznaczonym dniu powinien być dokonany – zgodnie z art. 44
ust. 3 w związku z art. 103 Pr. weksl. – w jednym z dwóch dni roboczych,
następujących po pierwszym dniu, w którym można wymagać zapłaty. Nie ulega
zatem wątpliwości, że oświadczenie „L. H.” Gmbh o ustąpieniu weksla spółce „F.”
zostało złożone po upływie terminu ustanowionego do dokonania protestu.
Oznacza to, że indos dokonany w dniu 11 grudnia 2007 r. przez „L. H.” Gmbh
wywołał jedynie skutki zwykłego przelewu. Oceny tej nie zmienia przy tym
okoliczność, że posiadacz weksla został zwolniony od sporządzenia protestu ( zob.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2004 r., III CK 563/02, OSNC 2005, nr 5,
poz. 88, z dnia 11 lutego 2005 r., III CK 304/04, OSNC 2006, nr 1, poz. 13, z dnia
12 maja 2005 r., V CK 588/04, OSNC 2006, nr 4, poz. 71, z dnia 21 czerwca 2007
r., IV CSK 92/07, OSNC 2008, nr 10, poz. 117, z dnia 15 maja 2008 r., I CSK
488/07, OSNC-ZD 2009, nr A, poz. 11, z dnia 30 października 2008 r., IV CSK
249/08, nie publ. i z dnia 21 kwietnia 2010 r., V CSK 347/09, nie publ.).
6
W sytuacji opisanej w art. 20 ust. 1 zdanie drugie Pr. weksl., do
oświadczenia wierzyciela wekslowego złożonego w zamiarze przeniesienia praw
z weksla znajdują zastosowanie przepisy art. 509 – 516 k.c. dotyczące przelewu
wierzytelności. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 maja 2004 r., III CK
563/02, jest tak dlatego, że z chwilą sporządzenia protestu z powodu niezapłacenia
sumy wekslowej lub upływu terminu do sporządzenia protestu, choćby posiadacz
był od niego zwolniony, weksel traci charakter papieru wartościowego
przeznaczonego do obiegu. Z tą chwilą odpada więc potrzeba stosowania do niego
tych przepisów Prawa wekslowego, które mają na celu ochronę bezpieczeństwa
i pewności obrotu wekslowego.
W stosunku do posiadacza, który nabył weksel w wyniku indosu, o którym
mowa w art. 20 ust. 1 zd. drugie Pr. weksl., czyli tzw. indosu poterminowego
znajduje zastosowanie art. 513 k.c. Oznacza to, że jeżeli taki posiadacz dochodzi
zapłaty sumy wekslowej, dłużnik może przedstawić mu wszelkie zarzuty
przysługujące mu wobec posiadacza, który dokonał indosu poterminowego,
w chwili powzięcia wiadomości o tym indosie. Pozwani mogli zatem podnieść
wobec powodowej spółki wszelkie zarzuty, które mieli przeciwko „L. H.” Gmbh w
chwili powzięcia wiadomości o dokonanym przez nią indosie poterminowym.
Pozwani nie powołali się wprawdzie na poterminowy charakter indosu
i związane z nim skutki określone w art. 20 ust. 1 zd. drugie Pr. weksl., lecz
okoliczność ta nie zwalniała Sądu Apelacyjnego od obowiązku rozważenia tej
kwestii. Poterminowy w znaczeniu powołanego przepisu charakter indosu – na co
wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 czerwca 2007 r., IV CSK 92/07 – jest
kwestią kwalifikacji prawnej oświadczenia wierzyciela złożonego w zamiarze
przeniesienia prawa z weksla. Oświadczenie to wynikało z treści weksla, dlatego
Sąd Apelacyjny mógł i powinien zakwalifikować indos „L. H.” Gmbh jako
poterminowy, ze skutkiem w postaci możliwości podniesienia przez pozwanych
w piśmie zaskarżającym wydany nakaz zapłaty wszelkich zarzutów, które mieli
przeciwko „L. H.” Gmbh w chwili powzięcia wiadomości o dokonanym przez nią
indosie. Trzeba podkreślić, że Sąd drugiej instancji nie jest związany zarzutami
naruszenia prawa materialnego przedstawionymi w apelacji. Nie może zatem
poprzestać na ustosunkowaniu się do tych zarzutów, lecz powinien samodzielnie –
7
w granicach zaskarżenia – ocenić sprawę z punktu widzenia prawa materialnego (
zob. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia z dnia 31 stycznia
2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008, nr 6, poz. 55).
Jak wynika z powyższych rozważań, Sąd Apelacyjny wyszedł z błędnego
założenia, że pozwani nie mogli podnosić przeciwko powodowej spółce zarzutów,
wynikających ze stosunku osobistego, łączącego pozwanego z „L. H.” Gmbh.
Ponieważ zarzuty takie zostały przez pozwanych podniesione w piśmie
zawierającym zarzuty od nakazu zapłaty, konieczne stało się uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Nawiązując do podniesionych w skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia
przepisów postępowania, trzeba zauważyć, że powołana podstawa z art. 3983
§ 1
pkt 2 k.p.c. nie została prawidłowo wywiedziona. Sumaryczne powołanie mających
ją wypełniać przepisów, poparte ogólnikowym wywodem o braku rozważenia
wszystkich istotnych okoliczności sprawy, nie czyni zadość ustalonym w tym
względzie wymaganiom (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 marca
1997 r., III CKN 13/97, OSNC 1997, nr 8, poz. 114 oraz powołane tam
orzecznictwo). Konstatacja ta ma jedynie znaczenie porządkujące, ponieważ
zaskarżony wyrok podlega uchyleniu na skutek zasadnych zarzutów podniesionych
w ramach podstawy wskazanej w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 oraz art. 108
§ 2 w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.