Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 487/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 grudnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Marta Romańska
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
w sprawie ze skargi U. Spółka z o.o. w W.
o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem
Sądu Okręgowego z dnia 16 marca 2007 r.
w sprawie z powództwa Spółdzielni Mieszkaniowej "A." w W.
przeciwko „Handel P.E.” Spółce z o.o. w W.
i U. Spółce z o.o. w W.
o opuszczenie i opróżnienie lokalu użytkowego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 3 grudnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 11 września 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Uchwałą Spółdzielni Mieszkaniowej „A.” w W. z dnia 30 września 1999 r.
wykluczona została ze Spółdzielni Handel P. E. Spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością w W. Powództwo o uchylenie tej uchwały zostało oddalone
wyrokiem Sądu Okręgowego, a apelację Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 10
stycznia 2002 r. odrzucił, co do żądania ustalenia jej nieważności, zaś w
odniesieniu do żądania uchylenia uchwały oddalił.
W dniu 5 czerwca 2002 r. Spółka Handel i „T. T.” Spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością w W. zawały umowę sprzedaży spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu użytkowego wraz z wkładem budowlanym. W dniu
5 sierpnia 2002 r. Spółka „T. T.” zgłosiła powództwo o nakazanie Spółdzielni „A.”
przyjęcia jej w poczet członków Spółdzielni. Ostatecznie powództwo to zostało
oddalone wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 18 lutego 2004 r. z uwagi na upływ
sześciomiesięcznego terminu od podjęcia uchwały o wykluczeniu Spółki Handel,
który zakończył bieg 15 maja 2000 r. Kasacja Spółki została odrzucona.
Sąd Rejonowy uwzględnił, wyrokiem z dnia 8 maja 2006 r., żądanie
Spółdzielni o nakazanie eksmisji Spółki „T. T.”, która nie legitymowała się żadnym
prawem do tego lokalu. Ponadto stwierdził, że wyrokiem z dnia 20 listopada 2001 r.
Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 227 § 2 prawa spółdzielczego jest zgodny z
prawem, a zatem wniosek o wystąpienie z ponownym pytaniem nie mógłby
odnieść zamierzonego skutku, zwłaszcza że sprawa dotyczy żądania eksmisji, a
nie przyjęcia w poczet członków Spółdzielni. Następcą prawnym Spółki „T. T.” jest
U. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w W.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 16 marca 2007 r. oddalił apelację Spółki U.,
przyjmując za wiążący wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 18 lutego 2004 r. oraz
stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny zgodności z Konstytucją przepisu art.
227 § 2 prawa spółdzielczego.
Po rozpoznaniu sprawy na skutek skargi Spółki U. o wznowienie
postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia
16 marca 2007 r., zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy wznowił postępowanie,
zmienił zaskarżony wyrok i oddalił powództwo. Sąd ten stwierdził, że zachodzi
3
powołana przez Spółkę podstawa wznowienia określona w art. 4011
k.p.c., skoro
wyrokiem z dnia 11 grudnia 2008 r., ogłoszonym w dniu 14 grudnia 2008 r.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 227 § 1 ustawy z dnia 16 września 1982 r.
prawo spółdzielcze, w brzmieniu obowiązującym przed dniem 15 stycznia 2003 r.
jest niezgodny z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Sentencja tego
wyroku nie zawiera żadnych sformułowań, które mogłyby stanowić podstawę do
uznania, że zakres jego mocy wiążącej został w jakikolwiek sposób ograniczony. Z
uzasadnień wyroków Sądów obu instancji wynika, że faktyczną podstawą prawną
rozstrzygnięć były też przepisy, na podstawie których oceniony został brak tytułu
prawnego Spółki do lokalu. Opierały się na treści art. 227 § 1 pr. spółdzielczego,
przytaczały poprzedni wyrok Trybunału, którym stwierdził, że art. 227 pr.
spółdzielczego jest zgodny z Konstytucją. Nie wiąże natomiast Sądu rozważanie
zawarte w uzasadnieniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 grudnia 2008
r., a dotyczące dopuszczalności wydania orzeczenia, w ramach którego wyraził
pogląd, że art. 227 § 1 pr. spółdzielczego nie ma zastosowania w sprawach o
eksmisję, ponieważ nie ma on mocy wiążącej w postępowaniu sądowym. Nie ma
znaczenia dla oceny uprawnienia Spółki wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 18 lutego
2004 r., którym oddalone zostało powództwo jej prawnej poprzedniczki o nakazanie
Spółdzielni przyjęcia jej w poczet członków, zwłaszcza że nabywca lokalu
spółdzielczego nie ma obowiązku uzyskania członkostwa spółdzielni.
Spółdzielnia „A.” oparła skargę kasacyjną na podstawie objętej art. 3983
§ 1
pkt 2 k.p.c., zarzucając naruszenie art. 190 ust. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej, art. 412 § 1 i 2 k.p.c., art. 410 i art. 4011
k.p.c. przez niewłaściwe
zastosowanie art. 412 § 1 i 2 k.p.c., będące następstwem bezzasadnego przyjęcia,
że zachodzi podstawa wznowienia postępowania przewidziana art. 4011
k.p.c. i
niezastosowanie art. 410 § 1 k.p.c. Ponadto podniosła, że z naruszeniem art. 7, art.
188 pkt 1 oraz art. 190 ust. 1 Konstytucji zaskarżony wyrok rozstrzyga kwestię
zastrzeżoną wyłącznie do kompetencji Trybunału Konstytucyjnego. Skarżąca
domagała się uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Instytucja wznowienia postępowania pozwala na podważenie
prawomocnego orzeczenia, dlatego przyczyny usprawiedliwiające jej zastosowanie
muszą mieć charakter wyjątkowy oraz odpowiednio dużą wagę. Skarga
o wznowienie postępowania jest szczególnym środkiem procesowym
umożliwiającym ponowne rozpoznanie sprawy zakończonej już prawomocnym
merytorycznym orzeczeniem. Nadzwyczajny charakter tego środka sprawia, że
wznowienie postępowania może nastąpić wyłącznie z przyczyn ściśle określonych
w ustawie. Wyczerpujący ich katalog zawarty został w art. 401 do 404 k.p.c.
W doktrynie przyjmowany jest podział tych podstaw na podstawy nieważności,
których istnienie prowadzi do wznowienia postępowania i uchylenia orzeczenia oraz
podstawy restytucyjne, których stwierdzenie uzasadnia uchylenie orzeczenia tylko
w przypadku wystąpienia związku zachodzącego między nimi a treścią
rozstrzygnięcia oraz objęte art. 4011
k.p.c. stwierdzenie niezgodności z Konstytucją
przepisu, który był podstawą orzeczenia. Ta ostatnia podstawa ma szczególną
postać, zbliżoną do podstawy wskazanej w art. 403 k.p.c., ale mającą na celu
doprowadzenie orzeczenia sądowego do stanu zgodności z konstytucyjnie
określonymi zasadami porządku prawnego. W art. 190 ust. 4 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej wyrażona została wola ustrojodawcy ponownego
rozpoznania prawomocnie zakończonej sprawy, rozstrzygniętej w oparciu o akt
normatywny niezgodny z Konstytucją i rozpatrzenia jej zgodnie z wartościami
i zasadami konstytucyjnymi. W stanie prawnym ukształtowanym orzeczeniem
Trybunału Konstytucyjnego rozpoznanie sprawy jest podmiotowym, konstytucyjnym
prawem strony, jednym z aspektów prawa do sądu (por. wyroki Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 9 czerwca 2003 r., SK 5/03, OTK-A 2003/6/50). Przepis
art. 4011
k.p.c. stanowi realizację wskazania z art. 190 ust. 4 Konstytucji
w postępowaniu cywilnym. Nakazuje on wznowienie postępowania sądowego
w razie orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny o niezgodności aktu
normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą,
na podstawie którego zostało wydane orzeczenie. Uzyskanie rezultatu w postaci
wznowienia postępowania na podstawie art. 4011
k.p.c. wymaga stwierdzenia, że
powołany w skardze wyrok Trybunału Konstytucyjnego dotyczy aktu normatywnego
stanowiącego oparcie dla zaskarżonego w tym trybie orzeczenia. Tylko w takiej
5
sytuacji sąd w wyniku wznowienia postępowania ma możliwość innego niż
poprzednio rozstrzygnięcia sprawy.
Spółka U. wiązała podstawę wznowienia z wyrokiem Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 11 grudnia 2008 r., K 12/08 (OTK-A 2008/10/176), który
wszedł w życie w dniu 14 grudnia 2008 r. i orzekł, że art. 227 § 1 ustawy a dnia
16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 r.
ze zm.), w brzmieniu obowiązującym przed dniem 15 stycznia 2003 r., jest
niezgodny z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej.
Przepis ten stanowił, że własnościowe prawo do lokalu wygasa z upływem sześciu
miesięcy od dnia ustania członkostwa z innych przyczyn niż śmierć członka, chyba
że członek przed upływem tego terminu wskaże osobę, której zbył prawo, a osoba
ta złoży deklarację członkowską. W tym wypadku prawo wygasa, gdy odmowa
przyjęcia tej osoby na członka stanie się ostateczna, a od dnia ustania członkostwa
upłynęło sześć miesięcy. Nabywca może, w ciągu trzech miesięcy od dnia
doręczenia mu zawiadomienia o ostatecznej odmowie spółdzielni, wystąpić do sądu
o nakazanie przyjęcia go w poczet członków spółdzielni. Spółkę obciążał zatem
obowiązek wykazania, że rzeczywiście zachodzi podstawa z art. 4011
k.p.c.,
ponieważ wyrok Sądu Okręgowego z dnia 16 marca 2007 r. oparty został na
podstawie art. 227 § 1 prawa spółdzielczego. Nie jest bowiem wystarczające ujęcie
podstawy w sposób odpowiadający obejmującemu ją przepisowi. Użyte w art. 4011
k.p.c. sformułowanie „aktu normatywnego na podstawie którego zostało wydane
orzeczenie” oznacza, że zakwestionowany przez Trybunał Konstytucyjny przepis
prawa stanowił podstawę prawną rozstrzygnięcia (por. postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 20 czerwca 2007 r., V CNP 45/07, niepubl. i z dnia 6 listopada
2009 r., I CO 17/09, niepubl.). Przedmiotem postępowania w sprawie prawomocnie
zakończonej było roszczenie Spółdzielni ”A.” o nakazanie Spółce „T. T.” wydania
opisanego lokalu użytkowego. Sądy obu instancji, uznając to roszczenie za
uzasadnione, oparły orzeczenia na podstawie określającej uprawnienie
windykacyjne Spółdzielni (art. 222 § 1 k.c.). W odniesieniu do braku podstawy
władania nim przez Spółkę związane były prawomocnym wyrokiem Sądu
Apelacyjnego z dnia 18 lutego 2004 r., oddalającym jej powództwo o nakazanie
przyjęcia w poczet członków Spółdzielni, z uwagi na wygaśnięcie własnościowego
6
prawa do lokalu, będące konsekwencją upływu terminu wskazanego w art. 227 § 1
prawa spółdzielczego. Przewidziane art. 365 § 1 k.p.c. prejudycjalne związanie
prawomocnym orzeczeniem wyłącza możliwość kwestionowania faktu jego istnienia
i treści w innym postępowaniu (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada
2007 r., II CSK 347/07, niepubl., z dnia 4 marca 2008 r., IV CSK 441/07, niepubl., z
dnia 16 lipca 2009 r., I CSK 456/08, niepubl.). Wobec tego w sprawie z powództwa
Spółdzielni, realizującej uprawnienie do własności lokalu, badanie uprawnienia
Spółki do władania nim ograniczało się do stwierdzenia niemożności powołania się
na takie prawo, co wynikało z powołanego, prawomocnego wyroku. W opisanej
sytuacji brak takiego orzeczenia uniemożliwiałby wydanie wyroku uwzględniającego
powództwo Spółdzielni o wydanie lokalu. Zakres kognicji Sądu nie obejmował
uprawnienia do ponownego rozważania istnienia podstaw do zastosowania art. 227
§ 1 prawa spółdzielczego. Nie ma znaczenia to, że Sąd Okręgowy powołał także
wymienione uregulowanie, bo nie można uznać, że stanowiło ono podstawę
rozstrzygnięcia. Wobec tego stanowisko Sądu Okręgowego, przyjmujące że doszło
do opisanego zastosowania zakwestionowanego przepisu prawa, jako podstawy
rozstrzygnięcia, nie zasługuje na uwzględnienie, co skutkuje uznaniem za
uzasadniony, zarzutu skarżącej niewłaściwego zastosowania art. 4011
k.p.c. Nie
można zgodzić się z zapatrywaniem, że utracił znaczenie wyrok Sądu
Apelacyjnego z dnia 18 lutego 2004 r., skoro nie został on wyeliminowany z obrotu
prawnego ani pozbawiony wiążącej mocy. Nie potwierdza go również powołanie się
na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 listopada 2005 r., P 11/05, który
wszedł w życie z dniem 30 listopada 2005 r. i stwierdzał, że art. 223 § 2, ustawy z
dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz. U. Nr 54, poz. 288 ze zm.),
stanowiący, że skuteczność zbycia własnościowego prawa do lokalu zależy od
przyjęcia nabywcy w poczet członków spółdzielni, uchylony przez art. 3 pkt 3
ustawy z dnia 19 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach
mieszkaniowych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 240, poz. 2058), jest
niezgodny z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej, ponieważ nie był on podstawą skargi, a nadto uzyskał moc obowiązującą
przed wydaniem obu wyroków w sprawie o wydanie lokalu. Błędna ocena istnienia
podstawy wznowienia postępowania objętej art. 4011
k.p.c. w rozpoznawanej
7
sprawie wpływa również na pozostałe, podniesione w skardze uregulowania
dotyczące dopuszczalności wznowienia, jak też na właściwą realizację ustrojowej
regulacji art. 190 ust. 4 Konstytucji.
Nie zasługiwał natomiast na podzielenie zarzut naruszenia art. 7, art. 188
pkt 1 oraz art. 190 ust. 1 Konstytucji. Nie ma podstaw do przyjęcia, że Sąd
Okręgowy, wydając zaskarżony wyrok wyszedł poza przyznane mu art. 177
Konstytucji i art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów
powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.) oraz art. 178 ust. 1 Konstytucji
kompetencje orzecznicze. Stosownie do art. 190 ust. 1 Konstytucji orzeczenia
Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne,
co niewątpliwie odnosi się również do rozpoznawanej sprawy. Wiążące znaczenie
ma sentencja orzeczenia, zaś motywy, które doprowadziły do jej ukształtowania
wskazują na wykładnię przepisów w kontekście zgodności, w tym wypadku,
z ustawą zasadniczą, co ma również wpływ na obszar i czasowy zakres
stosowania kwestionowanego uregulowania. W odniesieniu do badania zgodności
z Konstytucją nieobowiązującego już przepisu, z uwagi na treść art. 39 ust. 1 pkt 3
ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102,
poz. 643), przyczyny przeprowadzenia go i wydania orzeczenia merytorycznego
mają istotne znaczenie, określają obszar, w jakim przepis ten zachował jeszcze
moc obowiązującą i wskazują na potrzebę oraz zakres ochrony konstytucyjnych
wolności i praw, które mogłyby zostać naruszone jego stosowaniem. Wobec tego
przy ocenie istnienia podstawy wznowienia postępowania wskazanej w art. 4011
k.p.c. należało również rozważyć przyczyny, które zadecydowały o stwierdzeniu
niezgodności z Konstytucją zaskarżonego przepisu, co z resztą zostało dokonane
przez Sąd Okręgowy. Nie doprowadziło to jednak do właściwej wykładni
powoływanej podstawy wznowienia postępowania.
Z powyższych względów zaskarżony wyrok należało, w oparciu o art. 39815
§ 1 k.p.c., uchylić i sprawę przekazać do ponownego rozpoznania, pozostawiając
Sądowi Okręgowemu, na podstawie art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.,
orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego.
8