Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 248/10
POSTANOWIENIE
Dnia 26 stycznia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski
SSA Krzysztof Staryk (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania J. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 26 stycznia 2011 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 marca 2010 r.,
na podstawie art. 39817
§ 1 k.p.c. odracza wydanie orzeczenia i
przekazuje do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi Sądu
Najwyższego następujące zagadnienie prawne:
"Czy okres urlopu wychowawczego wykorzystanego przed
dniem 1 stycznia 1999 r. przez osobę będącą pracownikiem jest
okresem podlegania ubezpieczeniu społecznemu z tytułu
pozostawania w stosunku pracy w rozumieniu art. 29 ust. 3
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2009 r. nr 153, poz. 1227 ze zm.).?"
2
Uzasadnienie
Decyzją z dnia 5 stycznia 2009 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych odmówił
J. M. prawa do emerytury na podstawie art. 29 w związku z art. 46 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. nr 39 z 2004 r., poz. 353 ze zm.), gdyż choć wykazała łącznie 34 lata 3
miesiące i 6 dni okresów składkowych i nieskładkowych - to ostatnio, przed
zgłoszeniem wniosku o emeryturę, nie podlegała ubezpieczeniu pracowniczemu,
ale z tytułu umowy zlecenia.
Po rozpoznaniu odwołania J. M. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych wyrokiem z dnia 4 czerwca 2009 r. oddalił odwołanie ubezpieczonej.
Sąd Apelacyjny, po rozpoznaniu apelacji wnioskodawczyni, zmienił
zaskarżony wyrok i poprzedzającą go decyzję, przyznając ubezpieczonej prawo do
emerytury od dnia 03.11.2008 r.
W uzasadnieniu wyroku Sąd Apelacyjny wskazał, iż apelacja zasługuje na
uwzględnienie, ale z innych przyczyn, niż wskazane w apelacji, gdyż bezsprzecznie
ostatnim tytułem ubezpieczenia ubezpieczonej była umowa zlecenia.
Sąd ustalił, że ubezpieczona wniosek o emeryturę złożyła w dniu 17
października 2008 r., a wiek 55 lat osiągnęła z dniem 3 listopada 2008 r. Nie
przystąpiła do otwartego funduszu emerytalnego. Na dzień 2 listopada 2008 r.
wykazała 25 lat 8 miesięcy i 12 dni okresów składkowych oraz 11 lat 8 miesięcy i
24 dni okresów nieskładkowych. Ubezpieczeniu pracowniczemu podlegała w
okresach: od 1 lutego 1971 r. do 15 czerwca 1978 r., od 11 września 1978 r. do 16
sierpnia 1980 r. oraz od 23 września 1984 r. do 15 października 2001 r., tj. łącznie
przez 26 lat 4 miesiące i 14 dni. W okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania
ubezpieczeniu społecznemu, ubezpieczona pozostawała w stosunku pracy przez
co najmniej 6 miesięcy. Ostatnio przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę podlegała
ubezpieczeniu z tytułu umowy zlecenia zawartej na okres od 26 lutego 2003 r. do
25 marca 2003 r. z „S.-P." Sp. z o.o. Ubezpieczona nie wykazała żadnego okresu
pracy w warunkach szczególnych.
3
Sąd Apelacyjny uznał, iż błędnie sąd pierwszej instancji ustalił, że
wnioskodawczyni nie legitymuje się 30 letnim okresem podlegania ubezpieczeniu
społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu pozostawania
w stosunku pracy, co w myśl art. 29 § 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS
umożliwia przyznanie jej prawa do emerytury.
Według Sądu Apelacyjnego zaliczeniu na poczet okresu ubezpieczenia
pracowniczego powinien podlegać, oprócz okresów wyżej wymienionych, także
ponad 4-letni okres przebywania przez ubezpieczoną na urlopach wychowawczych,
przypadających w trakcie trwania zatrudnienia w FSM/FAP w Bielsku Białej od 17
sierpnia 1980 r. do 22 września 1984 r. Okres ten, jako nieskładkowy, jest
uwzględniony przez organ rentowy przy ustalaniu ogólnego stażu okresów
składkowych i nieskładkowych.
W myśl obowiązujących wówczas przepisów rozporządzenia Rady Ministrów
dnia 29.11.1975 r. w sprawie bezpłatnych urlopów dla matek pracujących
opiekujących się małymi dziećmi (Dz.U. nr 43 poz. 219), a następnie
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 17.07.1981 r. (Dz.U. nr 19, poz. 97) w
sprawie urlopów wychowawczych, okres urlopu wychowawczego (wcześniej urlopu
bezpłatnego dla matek pracujących, opiekujących się małymi dziećmi) w wymiarze
nie przekraczającym 6 lat był uważany za okres zatrudnienia w rozumieniu
przepisów o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin
oraz przepisów o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby i macierzyństwa. Przemawiać za takim kwalifikowaniem okresu korzystania
z urlopu wychowawczego ma w ocenie sądu również fakt, iż w trakcie korzystania z
urlopu wychowawczego kobiety uprawnione były do całej gamy świadczeń z
ubezpieczenia społecznego tak jak pracownicy, np. prawa do świadczeń społecznej
służby zdrowia oraz zasiłków: rodzinnego, porodowego, czy pogrzebowego.
Termin „okres podlegania ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pozostawania
w stosunku pracy" nie został w ustawie o FUS zdefiniowany, a brak jest zdaniem
Sądu podstaw, aby traktować go jako tożsamy z terminem okres ubezpieczenia, o
którym mowa w art. 4 pkt 5 ustawy. Jest to zdaniem Sądu usprawiedliwione
również tym, iż zgodnie z art. 4 pkt 13 ustawy emerytalnej - ubezpieczonym w
rozumieniu ustawy jest także osoba, która przed dniem wejścia w życie ustawy
4
podlegała ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu, z
wyłączeniem ubezpieczenia społecznego rolników.
Przy uwzględnieniu przebytego od dnia 17 sierpnia 1980 r. do dnia 22
września 1984 r. urlopu wychowawczego przypadającego na stosunek pracy, okres
podlegania przez J. M. ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pozostawania w
stosunku pracy wynosi ponad 30 lat. W tym stanie rzeczy Sąd Apelacyjny uznał, że
ubezpieczona z chwilą ukończenia 55 lat życia, co nastąpiło w dniu 3 listopada
2008 r., spełniła warunki prawa do emerytury z art. 29 ust. 3 w związku z art.46 ust.
1 tej ustawy, dlatego na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. orzekł jak w sentencji.
Wyrok ten zaskarżył w całości skargą kasacyjną Zakład Ubezpieczeń
Społecznych, zarzucając wyrokowi naruszenie prawa materialnego przez błędną
wykładnię art. 29 ust 1 i 3 w związku z art. 46 ustawy z dnia 17.12.2006 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. nr 162, poz.
1118 ze zm.) poprzez przyjęcie, iż ubezpieczona spełniła przesłanki do przyznania
jej prawa do emerytury, a w szczególności, iż wykazała 30-letni okres podlegania
ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu z
tytułu pozostawania w stosunku pracy. Wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w
całości, w ten sposób, by oddalić odwołanie ubezpieczonej; ewentualnie domagał
się uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W przedmiotowej sprawie w ramach jedynej wskazanej podstawy kasacyjnej
skarżący zarzucił naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i
niewłaściwe zastosowanie art. 29 ust. 3 w związku z art. 46 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227).
Przy rozpoznawaniu tego zarzutu skargi kasacyjnej wyłoniło się zagadnienie
prawne budzące poważne wątpliwości sformułowane w sentencji postanowienia, co
skłoniło skład orzekający Sądu Najwyższego do odroczenia wydania orzeczenia w
sprawie i przekazania tego zagadnienia do rozstrzygnięcia powiększonemu
składowi Sądu Najwyższego (art. 39817
§ 1 k.p.c.). Dotyczy ono wykładni art. 29
5
ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 ze zm.,
powoływanej również jako: ustawa emerytalna), a w szczególności rozumienia
zawartego w tym ustępie określenia: „okres podlegania ubezpieczeniu
społecznemu z tytułu pozostawania w stosunku pracy".
Zgodnie z ust. 1 art. 29 - ubezpieczona urodzona przed 1 stycznia 1949 r.
może przejść na emeryturę po osiągnięciu wieku 55 lat, jeżeli ma co najmniej 30-
letni okres składkowy i nieskładkowy; a ponadto – w myśl ust. 2 - ostatnio, przed
zgłoszeniem wniosku o emeryturę, była pracownikiem oraz w okresie ostatnich 24
miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym pozostawała w stosunku pracy co najmniej przez 6
miesięcy.
Spełnienia warunków, o których mowa w ust. 2, nie wymaga się od
ubezpieczonej, która przez cały wymagany okres, tj. co najmniej 30 lat, podlegała
ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu
pozostawania w stosunku pracy (art. 29 ust. 3).
Kluczową kwestią jest ocena, czy do okresu podlegania ubezpieczeniu
społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu pozostawania
w stosunku pracy w myśl art. 29 ust. 3 cytowanej ustawy – można wliczyć
występujące w okresie istnienia stosunku pracy okresy korzystania z urlopu
wychowawczego (wcześniej urlopu bezpłatnego dla matek pracujących,
opiekujących się małymi dziećmi).
W sprawie wykładni art. 29 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS
pojawiły się rozbieżności w judykaturze sądów oraz przedstawiano odmienną
argumentację prawną.
W wyroku z dnia 6 marca 2009 r. w sprawie I UK 296/08 Sąd Najwyższy
zajął stanowisko, że okres urlopu wychowawczego, wykorzystanego przed dniem 1
stycznia 1999 r. przez osobę będącą pracownikiem, nie jest okresem podlegania
ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pozostawania w stosunku pracy w rozumieniu
art. 29 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (opublikowany: OSNP 2010/19-20/244).
6
W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy wskazał, że treść art. 29 ust. 3
ustawy emerytalnej nie pozwala na zaliczenie okresów korzystania przez skarżącą
z urlopu wychowawczego do okresów podlegania ubezpieczeniu społecznemu z
tytułu pozostawania w stosunku pracy. Do wniosku takiego prowadzi bowiem
wprost wykładnia językowa analizowanego przepisu, skoro mowa w nim o
podleganiu ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowym z tytułu pozostawania w stosunku pracy, a nie o pozostawaniu w
stosunku pracy przez oznaczony tam okres, a wzmacnia wykładnia funkcjonalna,
bo celem utrzymania przez ustawę emerytalną możliwości nabywania przez osoby
urodzone przed 1 stycznia 1949 r. prawa do wcześniejszej emerytury było, między
innymi, zrekompensowanie ich dotychczasowego wkładu w fundusz ubezpieczeń
społecznych, przejawiającego się w relatywnie wysokiej składce na ubezpieczenie
społeczne, jaką przed dniem 1 stycznia 1999 r. odprowadzano od wynagrodzeń
pracowników, w porównaniu do innych grup ubezpieczonych. Inaczej rzecz
ujmując, przywileje emerytalne dla tej grupy ubezpieczonych zostały utrzymane nie
dlatego, że byli pracownikami, ale dlatego, iż ten tytuł ubezpieczenia społecznego
generował konieczność odprowadzania wyższych składek niż inne tytuły, decydując
w związku z tym o szerszym zakresie świadczeń przysługujących z tytułu opłacania
tych składek.
O możliwości nabycia prawa do wcześniejszej emerytury decyduje zatem
kryterium ubezpieczenia pracowniczego, a nie formalnego pozostawania w
stosunku pracy. Nie budzi zaś wątpliwości, że w stanie prawnym obowiązującym w
czasie korzystania przez skarżącą z urlopów wychowawczych okresy te nie były
okresami podlegania ubezpieczeniu społecznemu. Zgodnie bowiem z art. 11 ust. 1
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich
rodzin (Dz.U. nr 40, poz. 267 ze zm.) okresami zatrudnienia, wymaganymi do
uzyskania świadczeń określonych w ustawie, były wyłącznie okresy pozostawania
w stosunku pracy, w czasie których pracownik pobierał wynagrodzenie lub zasiłki z
ubezpieczenia społecznego: chorobowy, macierzyński albo opiekuńczy, natomiast
w myśl art. 4 ust. 1 pkt 6 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji
emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych
ustaw (Dz.U. nr 104, poz. 450 ze zm.), okresy urlopu wychowawczego, urlopu
7
bezpłatnego udzielonego na podstawie przepisów w sprawie bezpłatnych urlopów
dla matek pracujących, opiekujących się małymi dziećmi, innych udzielonych w tym
celu urlopów bezpłatnych oraz okresy niewykonywania pracy - spowodowanych
opieką nad dzieckiem były okresami nieskładkowymi.
W okresie korzystania z urlopów wychowawczych kobiety nie były zatem
objęte ubezpieczeniem społecznym i nie odprowadzały składek do funduszu
ubezpieczeń, a tym samym brak jest możliwości uznania tych okresów za okresy
podlegania ubezpieczeniu społecznemu w myśl art. 29 ust. 3 ustawy emerytalnej.
Odmienny pogląd przedstawiono w wyroku Sądu Najwyższego z dnia
8.10.2010 r. sygn. akt II UK 104/10, gdzie wskazano m.in., iż o ile pojęcie okresów
składkowych i nieskładkowych zostało wyjaśnione w art. 6 i 7 ustawy, o tyle użyty w
ust. 3 art. 29 termin „ podleganie ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym z tytułu pozostawania w stosunku pracy” nie został
zdefiniowany w tymże akcie i przy jego interpretacji nie należy sugerować się
ustawowym rozumieniem tych pierwszych pojęć. Wykładnia językowa i systemowa
art. 29 ustawy wskazuje na samodzielne funkcjonowanie obydwu omawianych
pojęć i ich wzajemną relację polegającą na tym, że w sytuacji objętej hipotezą
normy prawnej zawartej w art.29 ust.3 dla przyznania spornego świadczenia cały
okres składowy i nieskładkowy niezbędny do nabycia uprawnień emerytalnych
powinien przypadać na podleganie ubezpieczeniu społecznemu (ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym) z tytułu pozostawania w stosunku pracy. Tego
ostatniego terminu nie można utożsamiać z pojęciem „okresu ubezpieczenia” w
rozumieniu art. 4 pkt 5 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (czyli okresem opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne i
rentowe) ani z podleganiem obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowy w znaczeniu art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze
zm.), chociażby z tego powodu, że komentowany przepis nie stanowi tylko o
podleganiu ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, ale traktuje także o
podleganiu ubezpieczeniu społecznemu, a zatem odnosi się do stanu prawnego
sprzed wejścia w życie obecnie obowiązującej ustawy systemowej, a nadto art. 4
8
pkt 13 ustawy o emeryturach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych definiuje
ubezpieczonego (czyli adresata regulacji zawartej w art. 29 tego aktu) również
jako osobę, która przed jej wejściem w życie ustawy podlegała ubezpieczeniu
społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu, z wyjątkiem ubezpieczenia
społecznego rolników. Nadto w świetle art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych okresy ubezpieczenia są tylko
jedną z postaci okresów składkowych i nie należny zawężać do nich
komentowanego terminu, gdyż przepis art. 29 ust. 3 ustawy nawiązuje nie tylko do
pojęcia okresów składkowych i to jedynie do tej ich postaci, jaką są okresy
ubezpieczenia, ale odsyła do pojęcia „ wymaganego okresu, o jakim mowa w ust. 1
pkt 1 i 2”, a więc do użytego w tym przepisie „okresu składkowego i
nieskładkowego”. Chodzi zatem o to, aby okresy składkowe i nieskładkowe w
rozmiarze określonym w ust. 1 tego artykułu wynikały z podlegania ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym lub ubezpieczeniu społecznemu (zaopatrzeniu
emerytalnemu) z tytułu pozostawania w stosunku pracy. Zatem również
udokumentowane przez wnioskodawcę okresy kwalifikowane obecnie jako
nieskładkowe powinny być konsekwencją podlegania pracowniczemu
ubezpieczeniu społecznemu. Przy wyjaśnianiu znaczenia spornego pojęcia
trzeba mieć na względzie wskazaną wcześniej etiologię unormowania art. 29
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i nie tracić z
pola widzenia stanu prawnego obowiązującego w czasie, na jaki przypadają okresy
oceniane z punktu widzenia zawartego w tym przepisie wymagania pracowniczego
tytułu podlegania ubezpieczeniu.
W myśl art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.)
przez okresy zatrudnienia rozumiano zaś okresy pozostawania w stosunku pracy
na obszarze Państwa Polskiego, jeśli osoba zatrudniona pobierała w tych okresach
wynagrodzenie lub zasiłki z ubezpieczenia społecznego na wypadek choroby i
macierzyństwa. Okresy urlopów bezpłatnych z tytułu opieki nad małym dzieckiem
nie odpowiadały więc ustawowej definicji okresów zatrudnienia. Z brzmienia tytułów
obowiązujących w spornym okresie (tj. w latach 1976 – 1979) aktów prawnych
normujących problematykę wspomnianych bezpłatnych urlopów wynika, że skoro w
9
świetle tych unormowań okres urlopu bezpłatnego udzielanego pracownicy
opiekującej się małym dzieckiem był świadczeniem przysługującym z racji
pozostawania w stosunku pracy i uważany był za okres zatrudnienia w rozumieniu
przepisów o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników. Niezależnie
od późniejszej kwalifikacji tychże okresów jako nieskładkowych, tak w art. 4 ust. 1
pkt 6 ustawy o rewaloryzacji emerytur i rent (…), jak i w art. 7 pkt 5 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych są to okresy
podlegania ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pozostawania w stosunku pracy, o
jakich mowa art. 29 ust. 3 ostatniego z powołanych aktów.
W ocenie Sądu Najwyższego przedstawiającego zagadnienie prawne, przy
ocenie wskazanej w pytaniu kwestii należy wziąć przed wszystkim pod uwagę
przepisy dotyczące objęcia pracowników ubezpieczeniem społecznym oraz
rozważyć szczegółową treść obecnych i uprzednio obowiązujących przepisów w
sprawie urlopów wychowawczych.
Okres urlopu wychowawczego od dnia 1 stycznia 1999 r. objęto, w sposób
jednoznaczny, obowiązkiem ubezpieczeń emerytalnego i rentowych na podstawie
art. 6 ust. 1 pkt 19 ustawy z dnia 13.12.1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (Dz.U. nr 11 z 2007 r., poz. 74 ze zm.) w związku z art. 16 ust. 8 tej
ustawy, co wiąże się również z zakwalifikowaniem ich do składkowych okresów
ubezpieczenia według art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. nr 162, poz. 1118 ze zm.).
Zgodnie z art. 9 ust 6 ustawy z dnia 13.12.1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych - osoby przebywające na urlopach wychowawczych podlegają
obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, jeżeli nie mają
ustalonego prawa do emerytury lub renty i nie mają innych tytułów rodzących
obowiązek ubezpieczeń społecznych. Z powyższego również wynika, że
przebywanie na urlopach wychowawczych jest samodzielnym tytułem
ubezpieczenia, wyodrębnionym z ubezpieczenia pracowniczego.
Należy bowiem zwrócić uwagę, że w myśl art. 13 cytowanej ustawy -
obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i
wypadkowemu podlegają pracownicy - od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia
10
ustania tego stosunku. Pracownik korzystający z urlopu wychowawczego formalnie
pozostaje w stosunku pracy przez cały czas urlopu wychowawczego, jednak
faktycznie pracy nie wykonuje, nie osiąga wynagrodzenia, od którego mogłyby być
odprowadzane składki na ubezpieczenia.
Stosownie do art. 16 ust. 8 ustawy o systemowej - składki na ubezpieczenia
emerytalne i rentowe osób przebywających na urlopach wychowawczych finansuje
w całości budżet państwa za pośrednictwem ZUS. Ustawodawca przyjmuje więc
fikcję prawną, zaliczając do opartych na opłacaniu składek okresów ubezpieczenia
– również okresy niewykonywania pracy w czasie urlopu wychowawczego i
obejmując osoby na urlopach wychowawczych odrębnym ubezpieczeniem
emerytalno - rentowym.
Biorąc dodatkowo pod uwagę treść art. 1865
k.p. (stanowiącego, iż okres
urlopu wychowawczego, w dniu jego zakończenia, wlicza się do okresu
zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia pracownicze) - w ocenie Sądu
Najwyższego przedstawiającego zagadnienie prawne, należy uznać, że obecne
unormowania pozwalają na przyjęcie, że osoba korzystająca z urlopu
wychowawczego podlega ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu
pozostawania w stosunku pracy - w rozumieniu art. 29 ust. 3 ustawy emerytalnej.
Większe kontrowersje wywołuje możliwość zaliczenia do tych „okresów
podlegania ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu pozostawania w
stosunku pracy” - okresów urlopów wychowawczych, udzielonych przed dniem 1
stycznia 1999 r. Okresy korzystania z urlopu wychowawczego przed dniem 1
stycznia 1999 r., zaliczane są obecnie do okresów nieskładkowych (art. 7 pkt 5
ustawy o emeryturach i rentach z FUS).
Art. 2 ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. nr
51, poz. 396) stanowił, że obowiązkowi ubezpieczenia podlegają z zastrzeżeniem
art. 4, 5, 6, 6-a, 6-b i 6-c wszystkie osoby bez różnicy płci i wieku, pozostające w
stosunku pracy najemnej lub w stosunku służbowym.
Zgodnie z art. 12. ustawy z dnia 13 kwietnia 1960 r. o zmianach właściwości w
dziedzinie ubezpieczeń społecznych, rent, zaopatrzeń i opieki społecznej (Dz.U. z
1960 r. nr 20, poz. 119, ze zm.) zakłady pracy opłacają z własnych środków składki
na ubezpieczenie społeczne pracowników. Stosownie do art. 4 ust. 1 i 3 ustawy z
11
dnia 25.11.1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr
25 z 1989 r. poz. 137 ze zm.) - ubezpieczeniu społecznemu podlegają wszyscy
pracownicy, a obowiązek ubezpieczenia pracownika powstaje z dniem nawiązania
stosunku pracy, a wygasa z dniem jego ustania.
Przepisy te wskazują, że pracownica korzystająca z urlopu bezpłatnego dla
matek pracujących, opiekujących się małymi dziećmi, a później – z urlopu
wychowawczego była objęta obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym przez
cały okres trwania stosunku pracy.
Uchwała nr 158 Rady Ministrów z dnia 24 maja 1968 r. w sprawie
bezpłatnych urlopów dla matek pracujących, opiekujących się małymi dziećmi
(Monitor Polski nr 24, poz. 154), która początkowo unormowała kwestię tych
urlopów, stanowiła w § 6, iż pracownicy korzystającej z urlopu bezpłatnego
przysługują po powrocie do pracy wszelkie uprawnienia związane z zachowaniem
ciągłości pracy, a okres urlopu bezpłatnego podlega wliczeniu do okresu
zatrudnienia w zakresie uprawnień uzależnionych od ilości lat pracy albo od
ciągłości pracy w danym zawodzie lub służbie bądź w szczególnych warunkach, od
których zależy nabycie tych uprawnień, z wyłączeniem jednak wliczenia tego
okresu do okresu zatrudnienia wymaganego do uzyskania świadczeń emerytalnych
lub rentowych.
Z dniem 28 stycznia 1972 r. weszła w życie uchwała nr 13 Rady Ministrów z
dnia 14 stycznia 1972 r. w sprawie bezpłatnych urlopów dla matek pracujących,
opiekujących się małymi dziećmi (Monitor Polski Nr 5, poz. 26), która w § 6 ust. 1
określiła, że pracownica korzystająca z urlopu bezpłatnego zachowuje po powrocie
do pracy ciągłość pracy, to jest okres pracy przed urlopem bezpłatnym podlega
wliczeniu do okresu pracy po zakończeniu tego urlopu w zakresie wszelkich
uprawnień uzależnionych od ciągłości pracy w danym zawodzie lub służbie bądź w
szczególnych warunkach, od których zależy nabycie tych uprawnień.
Istotny był ust. 2. tego paragrafu 6, gdyż wprowadzał nową, odmienną
regulację: „Okresy urlopu bezpłatnego w wymiarze nie przekraczającym 6 lat
uważa się za okres zatrudnienia w rozumieniu przepisów o emeryturach i rentach.”
12
W/w uchwała została zastąpiona przez rozporządzenie Rady Ministrów z
dnia 29 listopada 1975 r. w sprawie bezpłatnych urlopów dla matek pracujących,
opiekujących się małymi dziećmi (Dz.U. nr 43, poz. 219), które w § 11 ust. 1
stanowiło, iż okres pracy przed urlopem bezpłatnym wlicza się do okresu pracy po
zakończeniu tego urlopu w zakresie wszelkich uprawnień uzależnionych od
ciągłości pracy w danym zawodzie, służbie lub branży albo w szczególnych
warunkach, od których zależy nabycie tych uprawnień.
Natomiast ust. 2 określił, że okresy urlopu bezpłatnego w wymiarze nie
przekraczającym 6 lat uważa się za okres zatrudnienia w rozumieniu przepisów o
powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin oraz przepisów
o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa.
Z kolei rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 lipca 1981 r. w sprawie
urlopów wychowawczych (Dz.U. z 1981 r. nr 43, poz. 219) w pierwotnej wersji
precyzowało w § 17 ust. 1, iż okres urlopu wychowawczego traktuje się - z
zastrzeżeniem ust. 2 - jak okres zatrudnienia w zakładzie pracy, w którym
pracownica korzystała z tego urlopu, a w § 18, że okresy urlopu wychowawczego w
wymiarze nie przekraczającym 6 lat uważa się za okres zatrudnienia w rozumieniu
przepisów o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin
oraz przepisów o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby i macierzyństwa.
28.01.1985 r. opublikowano tekst jednolity tego rozporządzenia, który w § 19
stanowił, że okresy urlopu wychowawczego w wymiarze nie przekraczającym 6 lat
uważa się za okres równorzędny z okresem zatrudnienia w rozumieniu przepisów o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin oraz przepisów o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa.
Cytowane ostatnio rozporządzenie należy jednak interpretować w kontekście
obowiązującej od 1 stycznia 1983 r. ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. nr 40, poz. 267.), która
w art. 11 ust. 2 pkt 11 zaliczyła omawiany okres do okresów równorzędnych z
okresami zatrudnienia.
13
Rozporządzenie z 1981 r. zostało zastąpione przez rozporządzenie Rady
Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie urlopów i zasiłków wychowawczych
(Dz.U. nr 60, poz. 277), które w § 15 ust. 1 przewidywało, że okres urlopu
wychowawczego, w dniu jego zakończenia, wlicza się do okresu zatrudnienia u
pracodawcy, który udzielił tego urlopu.
Obowiązująca od 15 listopada 1991 r. ustawa z dnia 17 października 1991 r.
o rewaloryzacji emerytur i rent ... (Dz.U. nr 104, poz. 450 ze zm.) zaliczyła te okresy
do okresów nieskładkowych.
W wyniku nowelizacji kodeksu pracy dokonanej ustawą z dnia 14 listopada
2003 r. w art. 186-1867
k.p. unormowano problematykę urlopu wychowawczego.
Regulacja kodeksowa poza nielicznymi wyjątkami jest przeniesieniem
odpowiednich uregulowań zawartych dotychczas we wskazanym wyżej
rozporządzeniu. Art. 1865
k.p. stanowi, iż okres urlopu wychowawczego, w dniu
jego zakończenia, wlicza się do okresu zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia
pracownicze.
Z przedstawionych wyżej przepisów wynika, że intencją prawodawcy było w
okresie od 28 stycznia 1972 r. wliczanie bezpłatnych urlopów dla matek
pracujących, opiekujących się małymi dziećmi, a później okresów urlopów
wychowawczych, nie tylko do uprawnień pracowniczych, ale również – do
nabywania świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Okresy takie traktowane były jak
okresy zatrudnienia, natomiast od 1 I 1983 r. jako okres równorzędny z okresem
zatrudnienia w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i
ich rodzin, a od 1991 r. – jako okresy nieskładkowe.
Biorąc pod uwagę, że pracownica podlegała obowiązkowym ubezpieczeniom
społecznym od dnia podjęcia pracy aż do jej zakończenia, a także zaliczanie
omawianych urlopów przez wskazane wyżej przepisy do okresów zatrudnienia, z
chwilą ponownego podjęcia pracy po powrocie z urlopu, jak również zaliczenie od
dnia 28 stycznia 1972 r. okresów urlopu bezpłatnego w wymiarze nie
przekraczającym 6 lat (traktowanych jak okres zatrudnienia w rozumieniu
przepisów o emeryturach i rentach) do ustalania uprawnień emerytalnych – w
ocenie Sądu Najwyższego przedstawiającego zagadnienie prawne, przemawiałoby
to za uznaniem, iż co najmniej od dnia 28 stycznia 1972 r. okres korzystania przez
14
pracownicę z urlopu bezpłatnego dla matek pracujących, opiekujących się małymi
dziećmi, a także okres urlopu wychowawczego - należy traktować jako okres
podlegania ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pozostawania w stosunku pracy, o
którym mowa w art. 29 ust.3 ustawy z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
W ocenie Sądu Najwyższego przedstawiającego zagadnienie prawne
powiększonemu składowi Sądu Najwyższego przy ocenie spornej kwestii
należałoby również wskazać na stanowisko, jakie zajął Sąd Najwyższy w
odniesieniu do okresów odbywania zasadniczej służby wojskowej. W myśl uwalonej
już judykatury Sądu Najwyższego, jeżeli spełnione zostały przesłanki zaliczenia
okresu zasadniczej służby wojskowej, według obowiązujących w czasie jej
pełnienia przepisów, do okresu zatrudnienia, to okres zasadniczej służby wojskowej
podlega zaliczeniu do okresu, o jakim stanowi art. 29 ust. 3 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (wyroki z dnia 22 października 2009
r., I UK 136/09, LEX nr 564766; z dnia 6 stycznia 2010 r., I UK 251/09, LEX nr
577823 i z dnia 25 stycznia 2010 r., I UK 239/09, LEX nr 577820).
Powyższy pogląd stanowi wskazówkę interpretacyjną także przy ocenie – z
punktu widzenia komentowanego unormowania – okresu korzystania z
omawianych urlopów.
Mając na uwadze potrzebę wyjaśnienia przedstawionych wątpliwości
prawnych, ich duże znaczenie dla praktyki oraz postulat zapewnienia jednolitości
orzecznictwa w podobnych sprawach, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39817
§ 1
k.p.c. postanowił jak w sentencji.