Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 259/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
SSN Dariusz Zawistowski
Protokolant Beata Rogalska
w sprawie z powództwa Richarda K.
przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Ministra Skarbu Państwa
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 3 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 17 września 2009 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od powoda na rzecz Prokuratorii Generalnej
Skarbu Państwa 5400 (pięć tysięcy czterysta) złotych
tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Richard K. domagał się od Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa
zasądzenia kwoty 954 463,49 zł z odsetkami ustawowymi. Sąd Okręgowy
wyrokiem z dnia 29 czerwca 2006 r. oddalił powództwo. Na skutek apelacji powoda
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 13 marca 2008 r. uchylił zaskarżony wyrok i
znosząc postępowanie przed sądem pierwszej instancji od 13 dnia czerwca 2006 r.
przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego.
Sąd Okręgowy, po ponownym rozpoznaniu sprawy, wyrokiem z dnia 31
grudnia 2008 r. oddalił powództwo oraz zasądził od powoda na rzecz pozwanego
kwotę 20 300 zł tytułem zwrotu kosztów procesu. Ustalił, że Sąd Okręgowy
wyrokiem z dnia 8 maja 2002 r. zasądził od przedsiębiorstwa państwowego -
Przedsiębiorstwa Automatyki i Aparatury Pomiarowej (dalej: Przedsiębiorstwa) na
rzecz Richarda K. kwotę 884 617,09 zł z ustawowymi odsetkami oraz kwotę
69 846,40 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania. Zasądzona kwota stanowiła
odsetki od wierzytelności przypadających powodowi od upadłego Przedsiębiorstwa,
liczone od dnia ogłoszenia upadłości do dnia wykonania planu podziału funduszy
masy upadłości. Upadłość Przedsiębiorstwa została ogłoszona postanowieniem
Sądu Rejonowego z dnia 30 listopada 1994 r., a ukończenie postępowania
upadłościowego stwierdzono postanowieniem z dnia 1 czerwca 2000 r.
Przedsiębiorstwo zostało wykreślone z rejestru przedsiębiorstw postanowieniem
Sądu Rejonowego z dnia 20 lipca 2000 r., które uprawomocniło się dnia 29 stycznia
2002 r. Postanowieniem z dnia 13 sierpnia 2002 r., które uprawomocniło się dnia
30 kwietnia 2003 r., sędzia komisarz wydał Ministrowi Skarbu Państwa kwotę
4 583 553,97 zł pozostałą po przeprowadzonym postępowaniu upadłościowym,
złożoną w depozycie Sądu Rejonowego. Protokół zdawczo - odbiorczy przekazania
mienia został sporządzony dnia 27 grudnia 2006 r. Komornik Sądu Rejonowego
prowadził, na wniosek powoda, postępowanie egzekucyjne, które zostało umorzone
postanowieniem z dnia 17 września 2005 r.
3
Sąd Okręgowy podkreślił, że zamieszczone w art. 49 ust. 1 i 2 ustawy z dnia
25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (jedn. tekst: Dz. U.
z 2002 r. Nr 112, poz. 981 ze zm.; dalej „u.p.p.”), w brzmieniu obowiązującym do
dnia 15 stycznia 2003 r., sformułowanie „z dniem likwidacji”, należy rozumieć
zgodnie z definicją zawartą w art. 18a ust. 1 u.p.p., z której wynika, iż chodzi tu
o wykreślenie przedsiębiorstwa z rejestru. Przedsiębiorstwo zostało wykreślone
z rejestru dnia 29 stycznia 2002 r., a przejęcie mienia Przedsiębiorstwa nastąpiło
po jego likwidacji, a nie w toku postępowania upadłościowego. Sąd Okręgowy nie
dopatrzył się podstawy odpowiedzialności pozwanego w art. 40 § 2 k.c., który ma
zastosowanie w razie nieodpłatnego przejęcia określonego składnika mienia od
państwowej osoby na podstawie odrębnego przepisu, a nie przejęcia mienia po
likwidacji państwowej osoby prawnej. Sąd Okręgowy nie uwzględnił wniosków
powoda o zwrócenie się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem o zgodność
prezentowanej wykładni art. 40 § 2 k.c. z art. 21 Konstytucji RP oraz do ETS
z pytaniem, czy art. 40 § 2 k.c. nie narusza przepisów TWE o swobodzie przepływu
kapitału pomiędzy państwami członkowskimi.
Powód wniósł apelację od wyroku Sądu Okręgowego.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 17 września 2009 r. oddalił apelację i
zasądził od powoda na rzecz pozwanego 5 400 zł tytułem kosztów zastępstwa
procesowego w postępowaniu apelacyjnym.
Sąd Apelacyjny podkreślił, że powód uzyskał tytuł wykonawczy przeciwko
Przedsiębiorstwu, które – po ukończeniu postępowania upadłościowego – zostało
wykreślone z rejestru. Podzielił wykładnię art. 49 ust. 1 u.p.p. w brzmieniu
obowiązującym przed dniem 15 stycznia 2003 r. dokonaną przez Sąd Okręgowy,
że zwrot „z dniem likwidacji lub upadłości przedsiębiorstwa” oznaczał dzień
wykreślenia przedsiębiorstwa z rejestru, co zresztą expressis verbis znalazło wyraz
w brzmieniu tego przepisu obowiązującym od dnia 15 stycznia 2003 r. W wypadku
likwidacji przedsiębiorstwa odpowiedź co do daty ustania bytu prawnego zawierał
przepis 18a u.p.p., wiążąc likwidację z wykreśleniem przedsiębiorstwa z rejestru.
Przepisy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października
1934 r. - Prawo upadłościowe (jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.)
4
nie zawierały regulacji co do upadłości, ale, uwzględniając, że przedsiębiorstwo
państwowe jest osobą prawną, odpowiedzi należało poszukiwać w przepisach
dotyczących rejestracji tych osób. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, z punktu widzenia
celu regulacji zawartej w art. 49 ust. 1 u.p.p. nie ma dostatecznego uzasadnienia
prawnego czynienie różnicy pomiędzy chwilą likwidacji (wykreśleniem z rejestru)
a chwilą upadłości (według skarżącego – postanowieniem o ukończeniu
postępowania upadłościowego). Nie wiadomo bowiem, dlaczego przy likwidacji
mienie to miałby przejmować minister Skarbu Państwa z chwilą ustania bytu
prawnego przez przedsiębiorstwo, a przy upadłości – o wiele wcześniej, bo już po
uprawomocnieniu się postanowienia o ukończeniu postępowania upadłościowego,
a więc wówczas, gdy przedsiębiorstwo ciągle istnieje. Pozbawienie w takiej sytuacji
przedsiębiorstwa mienia nosiłoby wszelkie cechy wywłaszczenia. Sąd Apelacyjny
podkreślił ponadto, że art. 49 ust. 1 u.p.p. nie czyni Skarbu Państwa następcą
prawnym przedsiębiorstwa państwowego ani też nie kreuje odpowiedzialności
Skarbu Państwa za długi takiego przedsiębiorstwa. Kwestię tę rozstrzyga art. 40
§ 2 k.c., z którego wynika, że dopuszcza on - jako wyjątek od zasady przewidzianej
w § 1 - odpowiedzialność Skarbu Państwa za zobowiązania państwowej osoby
prawnej wówczas, gdy Skarb Państwa przejął nieodpłatnie składnik mienia od tej
osoby prawnej (kumulatywne przystąpienie do długu). Osoba prawna musi jednak
istnieć, co w niniejszej sprawie nie miało miejsca.
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, że nie było
podstawy do zwracania się do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności
art. 40 § 2 k.c. oraz art. 49 i 49a u.p.p. z art. 21 Konstytucji.
Niemożność zaspokojenia się wierzyciela wobec utraty przez dłużnika bytu
prawnego nie pozostaje w związku z przewidzianą w art. 56-60 TWE zasadą
swobody przepływu kapitału, stąd brak było potrzeby występowania do ETS
z sugerowanym w apelacji pytaniem prawnym.
Powód w skardze kasacyjnej zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego w całości,
zarzucając naruszenie prawa materialnego, mianowicie art. 40 § 2 k.c. oraz art. 49
ust. 1 i art. 49a u.p.p. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia prawa materialnego
są nietrafne, o czym świadczy w szczególności powołane w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku orzecznictwo Sądu Najwyższego.
Zgodnie z art. 49 ust. 1 u.p.p., w brzmieniu obowiązującym przed dniem
15 stycznia 2003 r., z dniem likwidacji lub upadłości przedsiębiorstwa mienie tego
przedsiębiorstwa pozostałe po likwidacji lub upadłości, w tym środki finansowe,
przejmuje, z zastrzeżeniem ust. 5, minister właściwy do spraw Skarbu Państwa
albo Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. Przepis ten otrzymał nowe
brzmienie na podstawie art. 3 ustawy z dnia 5 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy
o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa, ustawy
o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz niektórych
innych ustaw (Dz. U. Nr 240, poz. 2055), według którego z dniem wykreślenia
przedsiębiorstwa państwowego z rejestru sądowego mienie pozostałe po tym
przedsiębiorstwie, w tym środki finansowe, przejmuje, z zastrzeżeniem ust. 5,
minister właściwy do spraw Skarbu Państwa.
Sąd Najwyższy podkreślił w wyroku z dnia 8 sierpnia 2007 r., I CSK 181/07
(niepubl.; zob. także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 2008 r., II CSK
556/07, niepubl.), że zarzuty dotyczące naruszenia prawa materialnego w istocie
rzeczy sprowadzają się – jak w niniejszej sprawie – do tego, czy Skarb Państwa
przejmuje zobowiązania po zlikwidowanym lub upadłym przedsiębiorstwie
państwowym, a jeśli tak, to na jakiej podstawie prawnej. Problem ten wiąże się
z prawidłową wykładnią przede wszystkim art. 40 § 2 k.c. i art. 49 ust. 1 u.p.p.
Artykuł 49 ust. 1 u.p.p. w obecnym brzmieniu nie daje podstaw do zastosowania
art. 40 § 2 k.c. w zakresie zobowiązań zlikwidowanego przedsiębiorstwa
państwowego przez Skarb Państwa, a skoro brak jest przepisu szczególnego,
na podstawie którego można byłoby uzasadnić takie przyjęcie, to obowiązuje
reguła wyrażona w art. 40 § 1 k.c., który przewiduje nieponoszenie przez Skarb
Państwa odpowiedzialności za zobowiązania państwowych osób prawnych.
Uzasadniony jest więc wniosek, że art. 49 ust. 1 u.p.p. w brzmieniu obowiązującym
od dnia 15 stycznia 2003 r. nie stanowi podstawy prawnej do przejęcia przez
Skarb Państwa zobowiązań po zlikwidowanym przedsiębiorstwie państwowym
(zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 2006 r., III CSK 4/06, niepubl.).
6
W okolicznościach niniejszej sprawy znajduje jednak zastosowanie art. 49
ust. 1 u.p.p. w brzmieniu sprzed nowelizacji. Nie oznacza to jednak, że w sprawie
znajduje zastosowanie art. 40 § 2 k.c., według którego w razie nieodpłatnego
przejęcia, na podstawie obowiązujących ustaw, określonego składnika mienia od
państwowej osoby prawnej na rzecz Skarbu Państwa, ten ostatni odpowiada
solidarnie z osobą prawną za zobowiązania powstałe w okresie, gdy składnik
stanowił własność danej osoby prawnej, do wysokości wartości tego składnika
ustalonej według stanu z chwili przejęcia, a według cen z chwili zapłaty.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 8 sierpnia 2007 r., I CSK 181/07,
przemawiają za tym następujące argumenty. Po pierwsze, art. 49 ust. 2 u.p.p.
znajduje zastosowanie w sytuacji, gdy po likwidacji lub upadłości przedsiębiorstwa
państwowego pozostało mienie (czyli aktywa). Przejęcie tego mienia w rozumieniu
art. 44 k.c. (własność i inne prawa majątkowe) następuje po likwidacji lub upadłości
państwowej osoby prawnej, to jest przedsiębiorstwa państwowego, a nie od
państwowej osoby prawnej, jak tego wymaga art. 40 § 2 k.c. Przejęcie mienia
na podstawie art. 49 ust. 1 u.p.p. następuje więc po likwidacji, czyli po wykreśleniu
z rejestru sądowego przedsiębiorstwa państwowego. Nie chodzi tu więc o przejęcie
mienia od przedsiębiorstwa państwowego postawionego w stan likwidacji,
czyli w toku likwidacji, a więc w sytuacji istnienia dwóch podmiotów prawa, to jest
przedsiębiorstwa państwowego i Skarbu Państwa. Takiej zaś sytuacji dotyczy art.
40 § 1 k.c. przewidujący solidarną odpowiedzialność obu tych podmiotów.
Po drugie, sformułowanie art. 49 ust. 1 u.p.p., w brzmieniu obowiązującym
do dnia 15 stycznia 2003 r., „z dniem likwidacji” musi być rozumiane tak,
jak zdefiniowano to ustawowo w art. 18a ust. 1 u.p.p. Z tej zaś definicji
jednoznacznie wynika, że elementem pojęcia likwidacji przedsiębiorstwa jest
„wykreślenie przedsiębiorstwa z rejestru”. Po trzecie, art. 40 § 2 k.c., będący
wyjątkiem od przedstawionej w art. 40 § 1 k.c. zasady wzajemnej
nieodpowiedzialności Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych, dotyczy tylko
i wyłącznie sytuacji nieodpłatnego przejęcia przez Skarb Państwa od państwowej
osoby określonego składnika mienia na podstawie odrębnego przepisu, a nie
przejęcia mienia pozostałego po likwidacji państwowej osoby prawnej.
Oznacza to, że art. 40 § 2 k.c. nie ma zastosowania w zakresie odpowiedzialności
7
za zobowiązania zlikwidowanych państwowych osób prawnych. Po czwarte,
nowelizacja art. 49 ust. 1 u.p.p., a w szczególności zastąpienie sformułowania
„z dniem likwidacji przedsiębiorstwa” określeniem „z dniem wykreślenia
przedsiębiorstwa państwowego z rejestru” uzasadnia wniosek, że ratio legis
przepisu od początku była taka sama. Chodziło o stosowanie szczególnej podstawy
prawnej do przejęcia przez Skarb Państwa - Ministra Skarbu Państwa mienia
pozostałego po likwidacji przedsiębiorstwa państwowego, przy czym przez
likwidację należy rozumieć ustanie bytu prawnego przedsiębiorstwa państwowego.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł, jak w sentencji.
jz