Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 368/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
w sprawie z powództwa J. S.
przeciwko Skarbowi Państwa - Staroście Z. w Z.
o wydanie nieruchomości i zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 2 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 3 lutego 2010 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) nie obciąża powódki kosztami postępowania kasacyjnego;
3) przyznaje od Skarbu Państwa - Sądu Apelacyjnego adw. B.
B. wynagrodzenie w kwocie 5400 (pięć tysięcy czterysta) zł
podwyższone o stawkę podatku od towarów i usług
przewidzianą dla tego rodzaju czynności za nieodpłatną
pomoc prawną udzieloną powódce z urzędu
w postępowaniu kasacyjnym.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 16 kwietnia 2009 r. Sąd Okręgowy w Z. oddalił powództwo
wniesione przez J. S. i S. O. przeciwko Skarbowi Państwa – Staroście Z. w Z. o
wydanie nieruchomości położonej w D., składającej się z działek nr 129, 179/1,
295, 320, 321 o pow. 10,37 ha, dla której Sąd Rejonowy w Z. prowadzi księgę
wieczystą KW nr […], ewentualnie o zasądzenie na rzecz powódek kwoty
5.000.000 zł.
Ustalił, że St. O. i S. O. byli właścicielami gospodarstwa rolnego położonego
w D., o powierzchni 12,21 ha. W dniu 28 maja 1969 r. St. O. złożył wniosek o
przejęcie na rzecz Państwa w zamian za rentę części gruntów z pozostawieniem
sobie zabudowań oraz gruntu o łącznej powierzchni 3,04 ha. Dnia 28 listopada
1969 r. St. O. i S. O. złożyli oświadczenie woli przekazania gospodarstwa na
własność Państwa w zamian za rentę, w którym oświadczyli, że dobrowolnie
wyrażają zgodę na przekazanie swojego gospodarstwa położonego w D. o ogólnej
powierzchni 12,21 ha - składającego się z działek nr 129, 153, 179, 295, 320 i 321 -
na własność Państwa w zamian za rentę jednocześnie oświadczając, że nie
rezygnują z prawa uzyskania mieszkania oraz nie rezygnują z działki gruntu o
powierzchni 1,00 ha. Decyzją nr PB.U.II-1/157/69 z dnia 29 listopada 1969 r.
Prezydium Powiatowej Rady Narodowej Wydział Rolnictwa i Leśnictwa w Z. orzekło
o przejęciu na własność Państwa nieruchomości rolnych o powierzchni 12,21 ha,
zapisanych w księdze wieczystej nr […] Państwowego Biura Notarialnego w Z.
Decyzją tą wyłączono spod przejęcia na własność Skarbu Państwa zabudowania
wchodzące w skład przekazywanej nieruchomości położone na działce nr 153,
które stanowią odrębny przedmiot własności i z chwilą śmierci właściciela
przechodzą na własność Państwa, chyba, że uprzednio zostały przez niego zbyte.
Od powyższej decyzji St. O. złożył odwołanie. Natomiast w piśmie z dnia 5 grudnia
1969 r. zwrócił się do Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Z. o zmniejszenie
gospodarstwa z powierzchni 12,21 ha do 3 ha i przydzielenie gruntów z działki nr
153 i 179. Wydział Rolnictwa i Leśnictwa Prezydium Powiatowej Rady Narodowej
decyzja z dnia 26 lutego 1970 r. nr PB.U.II-1/157/69 uchylił swoją decyzję z dnia
3
29 listopada 1969 r. w sprawie przejęcia na własność Państwa gospodarstwa
rolnego St. i S. O. Dnia 13 marca 1970 r. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w
Z. wyraziło zgodę na przekazanie na rzecz Państwa działek nr 129, 179/1, 295, 320
i 321 o ogólnej powierzchni 10,37 ha w trybie art. 179 k.c. przez St. O. Akt
notarialny dotyczący przekazania na własność Państwa przez St. O. i S. O. w trybie
art. 179 k.c. części gospodarstwa o łącznej powierzchni 10,37 ha został
sporządzony w dniu 19 marca 1970 r. Dla przekazujących pozostało gospodarstwo
o obszarze 1,84 ha. St. O. zmarł 30 grudnia 1993 r. Spadek po nim nabyła jego
córka J. S.
Sąd pierwszej instancji uznał powództwo za nieuzasadnione, gdyż powódki
nie wykazały na jakiej podstawie żądały zwrotu nieruchomości, ani odszkodowania.
St. O. i S. O. w 1969 r. zdecydowały się na przekazanie części posiadanego
gospodarstwa rolnego położonego w D. o powierzchni 10,37 ha na własność
Państwa w zamian za rentę, z pozostawieniem mieszkania i działki gruntu o
powierzchni 3 ha na zasadach wynikających z przepisów ustawy z dnia 24 stycznia
1968 r. o rentach i innych świadczeniach dla rolników przekazujących
nieruchomości rolne na własność Państwa (Dz.U. Nr 3, poz. 15). Zrzeczenie się
części nieruchomości nastąpiło w drodze oświadczenia woli złożonego przed
notariuszem w formie aktu notarialnego, a nie w trybie postępowania
administracyjnego i decyzji administracyjnych. Powódki nie wykazały, aby
oświadczenie woli St. O. i S. O., dotyczące zrzeczenia się części gospodarstwa
rolnego o powierzchni 10,37 ha, w trybie nie obowiązującego już art. 179 k.c.,
dotknięte było wadą oświadczenia woli w postaci błędu. Skutkiem zrzeczenia się
nieruchomości była utrata przez St. O. i S. O. własności części gospodarstwa
rolnego i nabycie jej przez Skarb Państwa, zgodnie z obowiązującymi wówczas
przepisami.
Od wyroku Sądu Okręgowego w Z. apelację wniosły powódki. W toku
postępowania apelacyjnego zmarła S. O. Spadek po niej nabyła w całości J. S. Sąd
Apelacyjny wyrokiem z dnia 3 lutego 2010 r. oddalił apelację. Uznał za prawidłowe
ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji. Wskazał, że nieruchomości, których
domagała się powódka w wyniku scalenia zostały wcielone w skład innych działek i
4
obecnie stanowią własność osób fizycznych i prawnych, nie są więc w faktycznym
władaniu pozwanego. Powódka nie wykazała również, aby posiadała tytuł prawny
do nieruchomości, której wydania żądała. Okoliczności te uzasadniały oddalenie
powództwa windykacyjnego. W pozostałym zakresie Sąd odwoławczy uznał za
prawidłową ocenę Sądu pierwszej instancji, uzupełniając je o tyle, że St. O. i S. O.
nie złożyli oświadczenia w trybie art. 88 § 1 k.c. o uchyleniu się od skutków
prawnych oświadczenia woli.
Powódka J. S. zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego skargą kasacyjną
opartą na podstawie naruszenia przepisów postępowania, które mogły mieć istotny
wpływ na wynik sprawy: art. 378 § 1 i art. 379 pkt 2 w zw. z art. 386 § 2 k.p.c.,
poprzez ich niezastosowanie w sytuacji, gdy wyrok Sądu Okręgowego w Z. z dnia
16 kwietnia 2009 r. został wydany z naruszeniem art. 67 § 2 k.p.c. w zw. z art. 8
ust. 1 ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa,
Dz.U. Nr 169, poz. 1417 ze zm., zwanej dalej: u.p.g.s.p.), skutkującym
nieważnością postępowania przed Sądem pierwszej instancji. Powódka wniosła o
uchylenie zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu Okręgowego w Z. z dnia 16
kwietnia 2009 r., zniesienie postępowania w zakresie dotkniętym nieważnością i
przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W skardze kasacyjnej, zgodnie z faktycznym stanem rzeczy, podniesiono,
że przed Sądem pierwszej instancji za pozwany Skarb Państwa - reprezentowany
przez Starostę Z. - czynności zastępstwa procesowego nie były wykonywane przez
Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa, która podjęła te czynności dopiero na
etapie postępowania apelacyjnego.
Według art. 378 § 1 k.p.c., sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę
w granicach apelacji; w granicach zaskarżenia bierze jednak pod uwagę
nieważność postępowania. Przepis ten, określający granice apelacji, zobowiązuje
sąd drugiej instancji do zbadania z urzędu, czy postępowanie przed sądem
pierwszej instancji jest dotknięte nieważnością (por. uchwałę siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07). Sąd odwoławczy narusza
5
art. 378 § 1 k.p.c., gdy mimo nieważności postępowania przed sądem pierwszej
instancji, nie dostrzega tego uchybienia procesowego i nie wyciąga z tego
właściwych konsekwencji procesowych. Inne uchybienia procesowe, sąd drugiej
instancji bierze pod uwagę jedynie wówczas, gdy w apelacji zostaną podniesione
odpowiednie zarzuty procesowe.
Abstrahując w tym miejscu od zagadnienia, czy postępowanie przed Sądem
Okręgowym było dotknięte nieważnością, w skardze kasacyjnej podnosi się jedynie
zarzut naruszenia przepisów procesowych art. 378 § 1 k.p.c. i art. 386 § 2 w z art.
379 pkt 2 k.p.c., które nie spowodowały jednak nieważności postępowania przed
sądem drugiej instancji. Ponadto zarzucane przez powódkę naruszenia przepisów
postępowania, których miał dopuścić się Sąd Apelacyjny, dotyczą wyłącznie
interesów strony przeciwnej (pozwanego), która była nienależycie zastępowania
przed sądem pierwszej instancji, czego nie dostrzegł Sąd drugiej instancji.
W wyroku z dnia 23 marca 2006 r., IV CSK 115/2005 (Lex Polonica nr
412530), Sąd Najwyższy przyjął, że niedopuszczalne jest powoływanie się
w skardze kasacyjnej na naruszenie przepisów procesowych dotyczących
interesów strony przeciwnej z wyjątkiem wadliwości, które skutkują nieważnością
postępowania. Chodzi w takim przypadku o nieważność postępowania, która miała
miejsce przed sądem drugiej instancji. Niezależnie bowiem od tego, interesów,
której strony dotknęło uchybienie procesowe sądu drugiej instancji skutkujące
nieważnością postępowania, Sąd Najwyższy, w ramach kontroli skargi kasacyjnej
dokonywanej w granicach określonych art. 39813
k.p.c., takie uchybienie ma
obowiązek uwzględnić z urzędu (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27
lutego 1997 r., III CKN 6/97, Lex Polonica nr 344836, wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 13 lutego 2004 r., IV CK 269/2002, Lex Polonica nr 405197, wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 15 czerwca 2005 r., II PK 274/04, OSNP 2006, nr 3-4, poz.
41, wyrok Sądu Najwyższego z 11 grudnia 2006 r., I PK 124/06, OSNP 2008, nr 3-
4, poz. 27). W orzecznictwie Sądu Najwyższego jest prezentowane konsekwentne
stanowisko, że w ramach kontroli kasacyjnej nie podlega bezpośredniemu badaniu
nieważność postępowania przed sądem pierwszej instancji (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 21 listopada 1997 r., I CKN 825/97, OSNC 1998, nr 5, poz. 81,
6
z dnia 14 grudnia 2001 r., V CKN 556/00, Lex nr 53097, z dnia 11 kwietnia 2008 r.,
II CSK 625/07, Lex nr 627206, z dnia 8 października 2009 r., II CSK 156/09, Lex nr
603162). Kontrola ta może być dokonana jedynie pośrednio w razie podniesienia
przez stronę w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia przez sąd drugiej instancji
art. 378 § 1 k.p.c. oraz art. 386 § 2 k.p.c. W piśmiennictwie podnosi się, że Sąd
Najwyższy powinien uwzględnić z urzędu także nieważność postępowania przed
sądem pierwszej instancji, gdy skutki uchybienia procesowego sądu pierwszej
instancji, powodującego nieważność postępowania, przenoszą się także na
postępowanie przed sądem drugiej instancji. Nie ulega wątpliwości, że taka
sytuacja zachodzi wówczas, gdy istniała podstawa do odrzucenia pozwu, co
wywieść można z art. 39819
k.p.c., według którego Sąd Najwyższy uchyla wydane
w sprawie wyroki oraz odrzuca pozew w razie stwierdzenia, że istniała podstawa do
jego odrzucenia. W takim też przypadku należy dopuścić możliwość powoływania
się przez stronę na naruszenie przepisów postępowania przez sąd drugiej instancji,
na skutek niedostrzeżenia nieważności postępowania przed sądem pierwszej
instancji, niezależnie od tego czyich interesów procesowych dotyczyło to
uchybienie. Naruszenia przepisów postępowania, które, zdaniem powódki,
skutkowały nieważnością postępowania przed sądem pierwszej instancji, nie
przeniosło się jednak na postępowanie przed sądem drugiej instancji, gdyż na tym
etapie postępowania czynności procesowe za pozwanego, zgodnie z art. 8 ust. 1
u.p.g.s.p., wykonywała Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa. Wobec
powyższego, powódka w skardze kasacyjnej nie mogła powołać się na podniesione
w skardze zarzuty, gdyż ewentualne naruszenie przez sąd odwoławczy powołanych
w skardze przepisów postępowania nie spowodowało nieważności postępowania
przed tym sądem i mogło dotykać jedynie praw procesowych pozwanego.
Z tych przyczyn dla oceny zasadności skargi kasacyjnej nie miało
przesądzającego znaczenia, czy postępowanie przed Sądem Okręgowym było
dotknięte nieważnością postępowania. Wbrew jednak stanowisku wyrażonemu
w skardze kasacyjnej, postępowanie przed sądem pierwszej instancji nie było
dotknięte nieważnością postępowania. Według art. 67 § 2 k.p.c., za Skarb Państwa
czynności procesowe podejmuje organ państwowej jednostki organizacyjnej,
z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki
7
nadrzędnej. W zakresie określonym odrębną ustawą za Skarb Państwa czynności
procesowe podejmuje Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa. Przepis ten nie
określa statusu procesowego Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa
w postępowaniu sądowym, a mianowicie czy pełni ona rolę reprezentanta
materialnoprawnego, czy też pełnomocnika procesowego Skarbu Państwa.
Zgodnie z art. 4 ust. 1 i 2 u.p.g.s.p., do zadań Prokuratorii Generalnej Skarbu
Państwa, należy m.in. wyłączne zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przed
Sądem Najwyższym (art. 4 ust. 1 pkt 1) oraz zastępstwo procesowe Skarbu
Państwa przed sądami powszechnymi (art. 4 ust. 1 pkt 2), które może mieć
charakter fakultatywny (art. 8 ust. 3) albo obligatoryjny (art. 8 ust. 1 oraz ust. 2 zd.
pierwsze). Według art. 8 ust. 5 ustawy, przejęcie zastępstwa procesowego Skarbu
Państwa przez Prokuratorię Generalną – co nawiązuje do sytuacji uregulowanej
w art. 8 ust. 3 u.p.g.s.p., ale ma także zastosowanie do zastępstwa procesowego
wykonywanego na podstawie art. 8 ust. 1 i 2 tej ustawy – wyłącza
dotychczasowego przedstawiciela Skarbu Państwa od udziału w dalszym
postępowaniu. Nie powoduje to jednak, że Prokuratoria Generalna staje się
przedstawicielem materialnoprawnym Skarbu Państwa, którym jest nadal jednostka
organizacyjna, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie (art. 67 § 2
zd. pierwsze k.p.c.). Podejmowanie czynności procesowych przez Prokuratorię
Generalną Skarbu Państwa, o czym stanowi art. 67 § 2 k.p.c., polega więc na
zastępstwie procesowym Skarbu Państwa jako strony postępowania sądowego.
Powołane wyżej przepisy przesądzają, że Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa
jest instytucjonalnym pełnomocnikiem procesowym Skarbu Państwa. Taka rola
procesowa tej instytucji, znajduje potwierdzenie w przepisach procedury cywilnej –
art. 161 zd. drugie, art. 871
§ 3 i art. 99 k.p.c.
Według art. 8 ust. 1 u.p.g.s.p., zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez
Prokuratorię Generalną jest obowiązkowe, jeżeli wartość przedmiotu sprawy
przewyższa kwotę 1.000.000 zł. Powołany wyżej przepis w zw. z art. 67 § 2 k.p.c.
został więc naruszony przez Sąd Okręgowy, który mimo, że wartość przedmiotu
sporu wynosiła 5 mln złotych rozpoznał sprawę bez udziału Prokuratorii Generalnej
Skarbu Państwa jako zastępcy procesowego pozwanego Skarbu Państwa.
Naruszenie art. 8 ust. 1 u.p.g.s.p. w zw. z art. 67 § 2 k.p.c., nie powoduje
8
nieważności postępowania z przyczyny określonej w art. 379 pkt 2 k.p.c. Zgodnie
z tym przepisem, nieważność postępowania zachodzi, jeżeli pełnomocnik strony nie
był należycie umocowany. Z mocy przepisu zawartego w art. 8 ust. 1 w zw. z art. 4
ust. 1 pkt 2 ustawy o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, wynikało
pełnomocnictwo procesowe dla Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, jako
instytucjonalnego pełnomocnika procesowego Skarbu Państwa bez potrzeby
udzielania jakiegokolwiek umocowania przez przedstawiciela materialnoprawnego
Skarbu Państwa występującego w sprawie. Z tego względu w zaistniałej sytuacji
procesowej nie można mówić o wadliwym umocowaniu Prokuratorii Generalnej
Skarbu Państwa jako pełnomocnika procesowego Skarbu Państwa. Prokuratoria
Generalna Skarbu Państwa jako jednostka organizacyjna Skarbu Państwa oraz
występujący w jej imieniu radcowie, nie muszą składać, zgodnie z art. 126 § 3
k.p.c., pełnomocnictwa procesowego. Jak stanowi art. 15 ust. 1 i 2 u.p.g.s.p.,
czynności zastępstwa przed sądami wykonują radcowie ewentualnie, Prezes
i wiceprezesi Prokuratorii Generalnej, przy czym, dokumentem upoważniającym
radcę Prokuratorii Generalnej do wykonywania czynności zastępstwa jest
legitymacja służbowa (art. 15 ust. 3).
Przepisy o nieważności postępowania mają charakter szczególny, podlegają
więc ścisłej wykładni. Z tej przyczyny, naruszenia art. 8 ust. 1 u.p.g.s.p. w zw. z art.
67 § 1 k.p.c. nie można zakwalifikować jako uchybienia procesowego określonego
w art. 379 pkt 2 k.p.c., które dotyczy wadliwego umocowania pełnomocnika
procesowego strony. Zarzutu naruszenia powołanych wyżej przepisów nie
uzasadnia także – podniesiona w skardze kasacyjnej okoliczność -
że w postępowaniu przed Sądem Okręgowym za pozwanego działał radca prawny
B. D. W orzecznictwie Sądu Najwyższego zaakceptowano możliwość sanowania na
etapie postępowania odwoławczego uchybienia procesowego spowodowanego
reprezentowaniem strony przed sądem pierwszej instancji przez wadliwie
umocowanego pełnomocnika procesowego, poprzez akceptację przez mocodawcę
czynności dokonanych przez tego pełnomocnika (por. uzasadnienie uchwały
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 2008 r., III CZP 154/07, OSNC
2008, nr 12, poz. 133). Wprawdzie w powołanej uchwale przyjęto, że występowanie
w charakterze pełnomocnika procesowego osoby, która nie może być
9
pełnomocnikiem, oznacza brak należytego umocowania powodującego nieważność
postępowania, jednakże nie dotyczy do sytuacji, która miała miejsce w sprawie. Nie
jest bowiem wykluczone, aby w postępowaniu z udziałem Skarbu Państwa, w której
udział Prokuratorii Generalnej jest obligatoryjny, mógł występować także radca
prawny (por. art. 17 ust. 1 u.p.g.s.p.).
Istota uchybienia procesowego Sądu Okręgowego polegała na zaniechaniu
podjęcia właściwych czynności umożliwiających udział, umocowanego z mocy
ustawy, pełnomocnika pozwanego w postępowaniu sądowym. Niezapewnienie
udziału w sprawie Prokuratorii Generalnej, jako obligatoryjnego zastępcy
procesowego Skarbu Państwa, może być oceniane jedynie przez pryzmat
przesłanki nieważności postępowania określonej w art. 379 pkt 5 k.p.c., tj.
pozbawienia strony możności obrony swych praw. Wystąpienie tej ostatniej
przyczyny nieważności postępowania zależy jednak od oceny konkretnych
okoliczności postępowania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia
2005 r., IV CK 244/05, Lex nr 399735). Okoliczności sprawy uzasadniają wniosek,
że na etapie postępowania przed sądem pierwszej instancji doszło jedynie do
utrudnienia, a nie umożliwienia prawa do obrony strony pozwanej. Potwierdza to
wynik postępowania przed Sądem Okręgowym.
Uwzględniając powyższe Sąd Apelacyjny nie mógł w postępowaniu
apelacyjnym badać naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 67 § 2 k.p.c. w zw.
z art. 8 ust. 1 u.p.g.s.p. ponieważ w apelacji nie podniesiono takiego zarzutu
procesowego, a uchybienie tym przepisom postępowania, nie spowodowało
nieważności postępowania przed Sądem Okręgowym. Dlatego też zarzuty
naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. i art. 379 pkt 2 k.p.c. w zw. z art. 386 § 2 k.p.c.
były nie tylko niedopuszczalne, ale także merytorycznie nieuzasadnione.
Z tych przyczyn skarga kasacyjna podlegała oddaleniu na podstawie art.
39814
k.p.c. O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art.
102 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 39821
k.p.c. O kosztach nieopłaconej
pomocy prawnej udzielonej powódce w postępowaniu kasacyjnym orzeczono na
podstawie przepisów § 13 ust. 4 pkt 2 w zw. z § 6 pkt 7, § 19 oraz § 2 ust. 3
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie
10
opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348
ze zm.).