Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 143/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSA Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Z. A.
przeciwko Gminie Miasta O.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 4 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego w […]
z dnia 15 grudnia 2009 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) oddala wniosek pozwanej o zasądzenie kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 6 lipca 2009 r. Sąd Rejonowy oddalił powództwo Z. A. o
zasądzenie od Gminy Miasta O. kwoty 67.507,01 zł z tytułu częściowego
wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane z faktury 3/2008, a Sąd Okręgowy
oddalił apelację powoda wyrokiem z dnia 15 grudnia 2009 r. Rozstrzygnięcie obu
Sądów zostało oparte o następujące ustalenia faktyczne:
Strony w wyniku realizacji zamówienia publicznego zawarły w dniu
6 listopada 2007 r. umowę, której przedmiotem była przebudowa ulicy S. W
paragrafie 10 postanowiły, że za wykonanie przedmiotu budowy pozwana
zobowiązuje się zapłacić kwotę 2.168.189,82 złote brutto, w tym za pierwszy etap
kwotę 1.273.277,74 złote. Powód wystawiał faktury częściowe, a pozwana
realizowała płatności w kwocie mniejszej, przy przyjęciu stawki podatku VAT 7 %, a
nie 22 % wskazanej w fakturze. Cała należność za pierwszy etap inwestycji została
wypłacona. Plac budowy został powodowi przekazany z opóźnieniem. Sąd
Okręgowy oparł się na ustalonym przez Sąd Rejonowy stanie faktycznym, a nadto
uznał za bezsporne, że przetarg poprzedzający zawarcie umowy został ogłoszony
w dniu 14 września 2007 r. wraz z określeniem w specyfikacji istotnych warunków
zamówienia, w tym stawki podatku VAT w wysokości 7 %, jak również, iż stawka ta
nie została zmieniona, mimo że w dniu 19 września 2007 r. została uchwalona
ustawa o zmianie ustawy o podatku od towarów i usług, która od dnia 1 stycznia
2008 r. wprowadzała 22 % stawkę podatku VAT na roboty budowlane objęte
umową. Ustawa została opublikowana w dniu 19 października 2007 r., lecz strona
pozwana nie zmieniła stawki, choć w dniach 26 września i 8 października dokonała
innych zmian w warunkach zamówienia. Ustalił także, iż do dnia orzekania
wszystkie prace objęte budową zostały wykonane i całe wynagrodzenie określone
umownie zostało zapłacone. Sąd pierwszej instancji nie znalazł podstawy do
uwzględnienia powództwa w oparciu o art. 144 ust. 1 ustawy Prawo zamówień
publicznych oraz o art. 632 § 2 k.c. i art. 3571
k.c.
Sąd drugiej instancji uznał za niezasadne zarzuty naruszenia art. 629 k.c.,
3571
k.c. w zw. z art. 144 ust. 1 ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień
3
publicznych (Dz. U. 19 poz. 177 z późn zm.; dalej u.z.p.), oraz art. 5 k.c. Odnosząc
się do regulacji zawartej w art. 144 u.z.p. w brzmieniu obowiązującym w dacie
zawarcia umowy wskazał, że zmiana wysokości wynagrodzenia poprzez jego
podwyższenie jest oczywiście niekorzystna dla zamawiającego, natomiast zmiana
wysokości podatku nie była okolicznością, której strony nie mogły przewidzieć
biorąc pod uwagę datę uchwalenia ustawy. Mimo świadomości zmiany wysokości
podatku strony zawarły umowę określonej treści zgodnej ze specyfikacją istotnych
warunków zamówienia i złożoną przez powoda ofertą. Powód nie wykazał,
że działał pod wpływem błędu lub podstępu, jak również nie wykazał, by skorzystał
z uregulowań zawartych w art. 38 ust. 1, art. 84 ust. 1 i art. 180 ust. 1 u.z.p
pozwalających na wyjaśnienie wątpliwości co do treści specyfikacji istotnych
warunków zamówienia lub wycofanie złożonej oferty bez utraty wadium. Wskazał
również, że zarówno w wypadku stosowania art. 629 i 632 § 2 k.c. oraz art. 3571
k.c. konieczne jest zaistnienie sytuacji nadzwyczajnej, której strony nie
przewidywały przy zawarciu umowy, natomiast w sprawie niniejszej zmiana
wysokości podatku była stronom znana jeszcze przed zawarciem umowy.
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 5 k.c. wskazał, że nie może stanowić on
źródła i podstawy prawnej roszczenia. Podzielił także pogląd Sądu pierwszej
instancji, co do nie wykazania przez powoda przesłanek odpowiedzialności
odszkodowawczej na podstawie art. 471 k.c., po pierwsze bowiem powód otrzymał
pełne wynagrodzenie umowne, a po drugie nie wykazał, by opóźnienie
w przekazaniu placu budowy miało wpływ na termin wykonania prac. Sąd drugiej
instancji uznał za niezasadny zarzut naruszenia art. 65 k.c. uznając, że powód nie
przedstawił żadnych dowodów na okoliczność rzeczywistej woli stron umowy i ich
zgodnego zamiaru, a nadto wobec bezwzględnie obowiązującego charakteru
przepisów ustawy o zamówieniach publicznych wskazany przez powoda zgodny
zamiar stron, co do określenia wynagrodzenia na kwotę wyższą niż wynikająca
ze specyfikacji istotnych warunków zamówienia, należałoby uznać za świadome
działanie w celu naruszenia podstawowych zasad określonych w ustawie.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§ 1 i 2 k.p.c. powód zarzucił w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej naruszenie
przepisów prawa materialnego tj. art. 629 k.c. w zw. z art. 144 ust. 1 u.z.p w zw.
4
z art. 5 k.c., art. 3571
k.c. w zw. z art. 144 u.z.p w zw. z art. 5 k.c., art. 471 k.c.,
art. 65 § 2 k.c. oraz w ramach drugiej podstawy kasacyjnej naruszenie przepisów
prawa procesowego mające istotny wpływ na wynik sprawy tj. art. 381 k.p.c. i art.
382 k.p.c. w zw. z art. 378 § 1 k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c., art. 230 k.p.c., art. 227
k.p.c. oraz art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 328 § 2 k.p.c., art. 391 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozstrzygnięcie zarzutów zgłoszonych w ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej sprowadza się do zagadnienia, czy w świetle art. 144 ust. 1 ustawy
zamówieniach publicznych w brzmieniu obowiązującym w dniu zawarcia przez
strony umowy o wykonanie robót budowlanych, tj. 6 listopada 2007 r.,
dopuszczalna jest zmiana umowy w zakresie określenia wysokości wynagrodzenia
należnego wykonawcy w wypadku ustawowej zmiany wysokości podatku od
towarów i usług w okresie pomiędzy wszczęciem postępowania o udzielenie
zamówienia publicznego, a podpisaniem umowy.
Wynagrodzenie wykonawcy robót budowlanych za wykonanie przedmiotu
umowy stanowi istotny element tej umowy. Sposób określenia wynagrodzenia,
wobec nieuregulowania tej kwestii w przepisach Tytułu XVI Księgi III kodeksu
cywilnego, został pozostawiony stronom, które zgodnie z zasadą swobody umów
określoną w art. 3531
k.c., mogą go ukształtować według swojego uznania
z ograniczeniami wynikającymi z właściwości stosunku, ustawy lub zasad
współżycia społecznego. Dopuszczalność podwyższenia wynagrodzenia
wykonawcy bez obowiązku zmiany umowy w wypadku ustawowej zmiany podatku
od towarów i usług była przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego w uchwale
z dnia 21 lipca 2006 r., III CZP 54/06, OSNC 2007/5/66. Dokonując analizy
orzecznictwa, którego przedmiotem był problem cenotwórczego charakteru podatku
od towarów i usług Sąd Najwyższy wskazał, że w orzeczeniach tych przyjmowano
jednolity pogląd, iż po pierwsze podatek ten jest czynnikiem cenotwórczym w tym
sensie, że sprzedawca towaru lub usługi, kalkulując cenę, jest uprawniony do
wliczania do niej podatku, po drugie o wysokości ceny decyduje treść umowy, po
trzecie, w ramach swobody umów strony określając cenę mogą umówić się, czy
podatek od towarów i usług będzie jej elementem i po czwarte, że przepisy
ówczesnej ustawy o cenach nie stanowiły podstawy prawnej do dochodzenia od
5
nabywcy ceny obejmującej podatek od towarów lub usług, jeżeli zawarta umowa
nie przewidywała podatku jako jej elementu. Wskazał również, że wnioski te są
aktualne na gruncie ustawy z dnia 5 lipca 2001 o cenach (Dz. U. nr 97 poz. 1050)
oraz ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. nr 54
poz. 535 ze zm.). Konsekwencją powyższego było podjęcie uchwały, w której
zostało wyrażone stanowisko, że podwyższenie stawek podatku od towarów i usług
nie uzasadnia bez zmiany umowy, zawartej przed dniem wejścia w życie
uchwalonych zmian, obowiązku zapłaty przez zamawiającego wynagrodzenia netto
powiększonego o podatek od towarów i usług według podwyższonej stawki.
Jak wskazano wyżej, strony mogą swobodnie kształtować stosunek
umowny, z czym łączy się również dopuszczalność uprawnienia do dokonania
zmiany jego pierwotnej treści, bądź na podstawie zawartej w umowie klauzuli
zmieniającej, bądź też mimo braku takiej klauzuli, w wypadku zgodnej woli stron co
do zmiany. Uprawnienie to zostaje wyłączone w wypadku zaistnienia ograniczeń
wynikających z art. 3571
k.c. W przedmiotowej sprawie umowa została zawarta
w trybie ustawy o zamówieniach publicznych, która reguluje, poprzez przepisy
bezwzględnie obowiązujące, tryb i sposób udzielania zamówień publicznych,
a zatem strony zawierając w tym trybie umowę są ograniczone w swobodzie
kontraktowania w takim zakresie, w jakim to wynika z ustawy. Ograniczenia
te dotyczą przede wszystkim trybu zawarcia umowy i wyboru wykonawcy, oraz
dopuszczalności zmian umowy. Art. 144 ust. 1 ustawy zawiera zakaz dokonywania
zmian postanowień umowy w stosunku do treści oferty na podstawie, której
dokonano wyboru wykonawcy. Jest to zakaz bezwzględny, a jego naruszenie
wywiera skutek nieważności zmiany umowy. Przepis ten dopuszcza jedynie dwa
wypadki wyłączenia zakazu - po pierwsze, gdy konieczność wprowadzenia zmian
wynika z okoliczności, których nie można było przewidzieć w chwili zawarcia
umowy, i po drugie, gdy zmiany są korzystne dla zamawiającego.
Wskazać należy, że do zmiany umowy uzasadnionej okolicznościami
wyczerpującymi przesłanki określone w art. 144 § 1 ustawy, może dojść jedynie
rezultacie złożenia zgodnego oświadczenia woli przez strony umowy. Przepis ten
nie przyznaje natomiast wykonawcy roszczenia o zmianę zawartej umowy.
Oznacza to, że w wypadku odmowy dokonania zmiany umowy przez
6
zamawiającego, art. 144 § 1 u.z.p nie może stanowić podstawy żądania zmiany
umowy zawartej w sprawie zamówienia publicznego. Zmiana wysokości istotnego
elementu umowy, jakim jest wysokość wynagrodzenia, może nastąpić w oparciu
o art. 3571
k.c. (patrz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 2007 r., III CSK
452/06, niepubl.), który z mocy art. 139 § 1 u.z.p ma zastosowanie w zakresie
nieuregulowanym przez ustawę o zamówieniach publicznych. W tym jednak celu
musi zostać zgłoszone żądanie zmiany treści stosunku łączącego strony, bowiem
orzeczenie sądu w zależności od treści żądania, może odmiennie niż w umowie
oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, odmiennie oznaczyć wysokość
świadczenia lub orzec o rozwiązaniu umowy. W sprawie niniejszej żądanie zmiany
umowy nie zostało zgłoszone, bowiem powód wniósł o zapłatę kwoty pieniężnej
stanowiącej, w jego ocenie, różnicę pomiędzy wynagrodzeniem należnym,
a wypłaconym. W braku żądania rozstrzyganie o dopuszczalności zmiany umowy
w świetle art. 3571
k.c. byłoby orzeczeniem ponad żądanie z naruszeniem art. 321
§ 1 k.p.c. Z tego względu nie jest trafny zarzut naruszenia art. 3571
k.c. w związku
z art. 144 u.z.p.
Brak jest także podstaw do uwzględnienia zarzutu naruszenia art. 629 k.c.
w zw. z art. 144 u.z.p i art. 5 k.c.
Wbrew twierdzeniom skarżącego, Sąd Okręgowy podzielił pogląd wyrażony
w uchwale siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2009 r., III CZP
41/09 (OSNC 2010/3/33) w przedmiocie dopuszczalności zastosowania przepisów
art. 629 i 632 § 2 k.c. w drodze analogi do umowy o roboty budowlane, jak również
nie zakwestionował możliwości zastosowania tych przepisów w odniesieniu do
robót budowlanych realizowanych w oparciu o procedury zamówienia publicznego,
lecz uznał, że nie zachodzą przesłanki określone w tych przepisach.
Wskazać należy, że w świetle powołanej wyżej uchwały z dnia 29 września
2009 r. nie może ulegać wątpliwości, że przepisy art. 629 i 632 § 2 k.c. mogą mieć
zastosowanie w drodze analogi do umowy o roboty budowlane i stanowić podstawę
do modyfikacji wynagrodzenia wykonawcy. W wypadku przyjęcia tych przepisów
jako podstawy prawnej takiej modyfikacji wynagrodzenia wykonawcy robót
budowlanych wykonywanych na podstawie umowy zawartej w trybie zamówienia
publicznego, art. 144 § 1 u.z.p ma zastosowanie tylko w takim zakresie, w jakim,
7
w odniesieniu do art. 629 k.c. lub 632 § 2 k.c.; określa dopuszczalność zmiany
umowy. Zmiana umowy w zakresie wysokości wynagrodzenia będzie, zatem
dopuszczalna, jeżeli jest korzystna dla zamawiającego albo wynika z okoliczności,
których nie dało się przewidzieć chwili zawarcia umowy, zaś wynagrodzenie ulegnie
zmianie, jeżeli zaistnieją materialnoprawne przesłanki określone w art. 629 k.c. lub
632 § 2 k.c. Prawidłowo wskazał jednak Sąd Okręgowy, że skoro zmiana
wysokości podatku VAT nastąpiła przed zawarciem umowy, to brak jest podstaw do
przyjęcia, że zaistniały przesłanki zarówno dopuszczalności zmiany umowy, jak
i podwyższenia wynagrodzenia. Fakt, że zmianę uchwalono w okresie pomiędzy
wszczęciem postępowania o udzielenie zamówienia publicznego a zawarciem
umowy pozostaje bez znaczenia, ponieważ wykonawcy przysługują uprawnienia
określone w art. 38 ust. 1, 84 ust. 1 i 180 ust. 1 u.z.p., tym bardziej, że ogłoszono
o wynikach postępowania o zamówienie publiczne po publikacji ustawy
zmieniającej ustawę o podatku od towarów i usług. Nie jest także wystarczającym
uzasadnieniem argument, że na część robót wysokość podatku od początku
została ustalona przez zamawiającego w błędnej wysokości. Wykonawcę robót
budowlanych powinien cechować profesjonalizm pozwalający na analizę warunków
określonych w specyfikacji istotnych warunkach zamówienia, w tym także
elementów cenotwórczych wynagrodzenia. Zaakceptowanie tych warunków bez
podjęcia działań przewidzianych w ustawie, nie pozwala na czynienie
zamawiającemu w toku realizacji umowy skutecznych zarzutów dotyczących
warunków zamówienia. Nie jest trafny zarzut naruszenia art. 471 k.c. oparty na
twierdzeniu, że zgodnie z zapisem umowy pozwana była zobowiązana do zapłaty
należności z faktur częściowych do pułapu 80 % całości wynagrodzenia niezależnie
od wskazanej w fakturze wysokości podatku VAT, a zatem nie mogła odmówić
realizacji złożonej faktury. Sąd orzeka biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący
w chwili zamknięcia rozprawy (art. 316 k.p.c.). Nie jest sporne, że wobec wykonania
robót, zostało wypłacone przez zamawiającego całe wynagrodzenie należne
wykonawcy na podstawie umowy. Powołanie tej podstawy prawnej nie mogło,
zatem być skuteczne. Przywołanie innego wyroku Sądu Okręgowego, którym
uwzględniono na tej podstawie powództwo jest chybione, ponieważ zapadł on tle
innego stanu faktycznego.
8
Nie zasługuje również na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 65 § 2 k.c.
Skarżący przedstawia wprawdzie właściwą wykładnię tego przepisu, ale konstruuje
na tej podstawie subiektywne wnioski w zakresie ustaleń Sądu Okręgowego, co do
treści umowy. Pomija, że literalne brzmienie umowy odpowiada zarówno treści
specyfikacji istotnych warunków zamówienia publicznego, jak i treści oferty
wykonawcy, które w sposób najpełniejszy oddają ich wolę i rzeczywisty zamiar co
do treści umowy w zakresie wysokości wynagrodzenia. Niewątpliwie wolą
wykonawcy nie było poniesienie straty wskutek wykonania robót budowlanych
w ramach zamówienia publicznego, jednakże ustalenie treści umowy objęte jest
ryzykiem kontraktowym obu stron. Strony w chwili zawierania umowy powinny brać
pod uwagę okoliczności mieszczące się w granicach zwykłego ryzyka
kontraktowego, a od profesjonalnych uczestników obrotu wymaga się większej
staranności przy ocenie okoliczności mających wpływ na treść postanowień
umownych oraz przy ocenie ryzyka. Zgłoszone w ramach drugiej podstawy
kasacyjnej zarzuty naruszenia prawa procesowego tj. art. 381 k.p.c., art. 382 k.p.c.
w związku z art. 378 § 1 k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c. stosowanym odpowiednio na
podstawie art. 391 § 1 k.p.c., oraz art. 230 k.p.c., 227 k.p.c. i art. 233 § 1 k.p.c.
w związku z art. 328 § 2 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c. pozostają, wobec braku
podstawy materialnej roszczenia, bez istotnego wpływu na wynik sprawy. Wskazać
jedynie należy, że skoro wskazywany przez skarżącego nowy dowód w postaci
„wyciągu z wyjaśnień do SIWZ z dnia 27 listopada 2007 r.", odnoszący się do
innego zadania inwestycyjnego, również przewidywał stawkę podatku VAT
w wysokości 7 %, to nie miał wpływu na ocenę Sądu Okręgowego prawidłowości
zastosowania art. 65 § 2 k.c. przez Sąd pierwszej instancji, zaś podnoszone przez
skarżącego kwestie związane z wprowadzeniem w błąd wykonawcy pozostają poza
zakresem rozstrzygnięcia wobec nie złożenia oświadczenia o uchyleniu się
od skutków prawnych oświadczenia woli zgodnie z art. 84 i 86 k.c.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego zakaz oparcia skargi na
zarzutach dotyczących ustalenia faktów lub dowodów, określony w art. 398 § 3
k.p.c., oznacza niedopuszczalność powoływania się przez skarżącego na
wadliwość wyroku sądu II Instancji polegającą na wadliwym ustaleniu faktów lub
niewłaściwie przeprowadzonej ocenie dowodów. Argumenty podniesione
9
w uzasadnieniu zarzutu i zmierzające do wykazania, że Sąd drugiej instancji
naruszył określone, w art. 233 § 1 k.p.c., granice swobodnej oceny dowodów nie
mogą być, zatem skuteczne. Sąd Najwyższy jest sądem prawa, a nie sądem faktu,
i nie dokonuje kontroli prawidłowości oceny dowodów przeprowadzonej przez sąd
II Instancji, jak również kontroli prawidłowości dokonanych ustaleń faktycznych.
Tak, więc zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., nawet w powiązaniu z art. 391 § 1
k.p.c. nie może być skutecznie podniesiony w ramach drugiej podstawy kasacyjnej.
Takie stanowisko zostało wyrażone wielokrotnie przez Sąd Najwyższy (vide wyrok
z 5.IX.2008 r. I CSK 117/08, II UK 19/09 z dn. 24.IX.09 r. LEX 559947, wyrok z dn.
25.VI.08 r. II UK 327/07 LEX496393). Zarzuty naruszenia art. 227 i 230 k.p.c.
nie zostały uzasadnione, niemniej przypomnieć trzeba, że w wyroku z dnia 9 lutego
2001 r. III CKN 434/00 Sąd Najwyższy wskazał, że artykuł 227 k.p.c. nie może być
przedmiotem naruszenia sądu, ponieważ nie jest źródłem obowiązków i uprawnień
jurysdykcyjnych. W odniesieniu natomiast do zarzutu naruszenia art. 328 § 1 k.p.c.
w związku z art. 391 § 2 k.p.c. wielokrotnie stwierdzał, że może on stanowić
usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej tylko wtedy, gdy uzasadnienie nie
zawiera wszystkich elementów konstrukcyjnych, lub zawiera takie oczywiste braki,
które uniemożliwiają kontrolę kasacyjną (patrz wyroki Sądu Najwyższego z dnia
10 listopada 1998 r., III CKN 792/98, OSNC 1999, nr 4, poz. 83, z dnia
8 października 1997 r. niepubl., I CKN 312/97, z dnia 9 marca 2006 r. niepubl.,
I CSK 147/05 niepubl., 25 czerwca 2008 r., II UK 327/07, niepubl.). Taka sytuacja
nie zachodzi, bowiem Sąd Apelacyjny wskazał motywy dokonania konkretnych
ustaleń faktycznych, oraz przeprowadził wywód prawny w sposób pozwalający na
ocenę jego prawidłowości. Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy orzekł jak
w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c. oraz art. 39821
k.p.c. w zw. z art. 391 § 1
k.p.c., art. 108 § 1 k.p.c. i art. 102 k.p.c.
jz