Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 1 kwietnia 2011 r.
II PK 234/10
1. Umożliwienie kierowcy spania w kabinie samochodu nie stanowi za-
pewnienia pracownikowi bezpłatnego noclegu w rozumieniu § 9 ust. 4 rozpo-
rządzenia z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków ustala-
nia należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej
lub samorządowej jednostce budżetowej z tytułu podróży służbowej poza gra-
nicami kraju (Dz.U. Nr 236, poz. 1991 ze zm.).
2. Chociaż do 3 kwietnia 2010 r. - czyli do nowelizacji ustawy z dnia 16
kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (Dz.U. Nr 92, poz. 879 ze zm.) - po-
dróż kierowcy transportu międzynarodowego nie była podróżą służbową w ro-
zumieniu art. 775
§ 1 k.p., to jednak zwiększone koszty utrzymania kierowcy w
czasie wykonywania zadań poza miejscem zamieszkania powinny być rekom-
pensowane, choćby przez analogiczne stosowanie rozporządzeń o podróżach
służbowych.
Przewodniczący SSN Katarzyna Gonera (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Romualda Spyt, Józef Iwulski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 1 kwietnia
2011 r. sprawy z powództwa Piotra L. przeciwko Pekaes Transport SA w B. o ry-
czałty za noclegi z tytułu zagranicznych podróży służbowych, na skutek skargi kasa-
cyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie dnia 31 marca 2010 r.
[…]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację (punkt II.) i roz-
strzygającej o kosztach postępowania apelacyjnego (punkt III.) i w tej części przeka-
zał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Warszawie do ponownego rozpoznania i orze-
czenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
2
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy w Warszawie wyrokiem z 28 września 2009 r. […]
zasądził od pozwanej Pekaes Transport SA w B. na rzecz powoda Piotra L. kwotę
378 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 7 stycznia 2003 r. do dnia zapłaty tytułem
ryczałtu za noclegi w czasie podróży służbowych i oddalił powództwo w pozostałym
zakresie.
Po ostatecznym sprecyzowaniu powództwa powód Piotr L. domagał się zasą-
dzenia na swoją rzecz kwoty 35.875,45 zł obejmującej diety i koszty noclegów z ty-
tułu podróży służbowych. Wyrokiem z 20 listopada 2006 r. Sąd Okręgowy w War-
szawie zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 35.688,74 zł tytułem ryczałtu
za noclegi w czasie zagranicznych podróży służbowych, z ustawowymi odsetkami od
28 lutego 2003 r. Wyrokiem z 5 kwietnia 2007 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie,
uwzględniając apelację strony pozwanej, uchylił zaskarżony wyrok w części dotyczą-
cej zasądzenia kwoty 35.688,74 zł tytułem ryczałtów za noclegi i w tym zakresie
przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Kwota ta stanowiła przedmiot roz-
strzygnięcia wyrokiem Sądu Okręgowego z 28 września 2009 r.
Rozpoznając ponownie sprawę Sąd Okręgowy ustalił, że powód był zatrud-
niony u strony pozwanej od 23 września 1999 r. na podstawie umowy o pracę na
czas nieokreślony, w pełnym wymiarze czasu pracy, na stanowisku kierowcy samo-
chodowego w Dziale Przewozów Międzynarodowych. Umowa o pracę przewidywała,
że powód będzie otrzymywał wynagrodzenie zasadnicze w kwocie 550 zł miesięcz-
nie, obejmujące wszystkie czynności kierowcy poza czasem jazdy. Dodatkowo po-
wód miał otrzymywać wynagrodzenie za czas prowadzenia pojazdu w stawce 9,30 zł
za godzinę. Kwestie związane z należnościami za zagraniczne podróże służbowe
regulowały obowiązujące u pozwanej przepisy wewnętrzne. Zarządzenie […] prezesa
zarządu A.-T.B. SA z 2 czerwca 1996 r. przewidywało zryczałtowaną należność z
tytułu zagranicznych kosztów podróży służbowych kierowców samochodowych, wy-
dane na podstawie zarządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja
1996 r. w sprawie zasad ustalania oraz wysokości należności przysługujących pra-
cownikom z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju. Przewidywało on zry-
czałtowane należności wypłacane zamiast diet i zwrotu kosztów noclegu w zagra-
nicznej podróży służbowej. Z dniem 1 kwietnia 2000 r. zaczęło obowiązywać u strony
pozwanej Zarządzenie […] prezesa zarządu Spółki z 20 marca 2000 r. w sprawie
zryczałtowanych należności z tytułu kosztów zagranicznych podróży służbowych
kierowców samochodowych, wydane na podstawie rozporządzenia Ministra Pracy i
3
Polityki Socjalnej z dnia 3 lipca 1998 r. w sprawie zasad ustalania oraz wysokości
należności przysługujących pracownikom z tytułu podróży służbowej poza granicami
kraju. Zarządzenie to, podobnie jak zarządzenie […] przewidywało zryczałtowaną
należność wypłacaną zamiast diet i zwrotu kosztów noclegu w zagranicznej podróży
służbowej - dzienna zryczałtowana należność wynosiła 42 USD. System wynagra-
dzania pracowników regulował również obowiązujący u strony pozwanej Zakładowy
Układ Zbiorowy Pracy z 31 lipca 1991 r.
Sąd Okręgowy ustalił, że powód jeździł samochodem marki Mercedes 1938.
Samochód powoda był wyposażony w dwie leżanki - ulokowane jedna nad drugą.
Leżanka miała długość 1910 mm i szerokość 600 mm. Odległość między leżankami
wynosiła 545 mm, a odległość górnej leżanki od poszycia dachu - 555 mm. Podczas
wyjazdów powód nie korzystał z noclegów w hotelach, tylko spał w samochodzie.
Pościel i inne akcesoria do spania zapewniał sobie sam. Zryczałtowaną należność
wypłacaną zamiast diet i zwrotu kosztów noclegu powód przeznaczał na opłaty zwią-
zane z używaniem sanitariatów na parkingach oraz wyżywienie. Pracodawca zwracał
powodowi wyższe wydatki udokumentowane rachunkami. Z dniem 23 grudnia 2002 r.
pozwany rozwiązał z powodem umowę o pracę bez wypowiedzenia na podstawie art.
53 § 1 k.p. Powód w okresie zatrudnienia nie kwestionował tego, że nocuje w samo-
chodzie, a nie w hotelu.
Ponownie rozpoznając sprawę Sąd Okręgowy oceniał roszczenia powoda
wyłącznie w zakresie ryczałtów za noclegi z tytułu odbywanych podróży zagranicz-
nych w okresie od 1 stycznia 2000 r. do 23 grudnia 2002 r. Uznał powództwo za uza-
sadnione do kwoty 378 zł. W spornym okresie kwestie dotyczące należności pracow-
ników odbywających podróże służbowe ustalały rozporządzenia Ministra Pracy i Po-
lityki Socjalnej wydane na podstawie art. 774
k.p., a od 31 marca 2001 r. - na pod-
stawie art. 775
k.p.
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 3 lipca 1998 r. w
sprawie zasad ustalania oraz wysokości należności przysługujących pracownikom z
tytułu podróży służbowej poza granicami kraju (Dz.U. Nr 89, poz. 568 ze zm.), obo-
wiązujące na dzień 1 stycznia 2000 r., przewidywało, że pracownik za nocleg za gra-
nicą powinien otrzymać zwrot kosztów noclegu w wysokości stwierdzonej rachun-
kiem w granicach ustalonego limitu. Jednak należność ta nie przysługiwała, jeżeli
pracodawca zapewniał pracownikowi bezpłatny nocleg. W przypadku pracownika,
który odbywał wielokrotnie podróże służbowe, pracodawca mógł ustalić za zgodą
4
pracownika, z uwzględnieniem przepisów rozporządzenia, ryczałt w walucie obcej
obejmujący ogólnie kwotę należności. Rozporządzenie w § 3 przewidywało, że na-
leżności, które mogły być zastąpione ryczałtem, to diety, zwrot kosztów przejazdów i
dojazdów, noclegów, a także innych niezbędnych wydatków.
W kolejnym rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 maja
2001 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania oraz wysokości należności przy-
sługujących pracownikom z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju (Dz.U. Nr
50, poz. 525 ze zm.), obowiązującym od 6 czerwca 2001 r., przewidziano, że pra-
cownikowi zwraca się koszty noclegu w wysokości udokumentowanej rachunkiem
hotelowym, ale tylko do wysokości ustalonego limitu, a w wyższej wysokości za
zgodą pracodawcy, ewentualnie wypłaca się ryczałt w wysokości 25% limitu, gdy
pracownik nie złoży rachunku. Rozporządzenie nie przewidywało zwrotu kosztów
noclegu w przypadku, gdy pracownik miał zapewniony przez pracodawcę bezpłatny
nocleg.
Zarządzenia prezesa zarządu pozwanej Spółki […] z 2 czerwca 1996 r. oraz
[…] z 20 marca 2000 r. przewidywały zryczałtowane należności wypłacane zamiast
diety i zwrotu kosztów noclegu w zagranicznej podróży służbowej. Należności te były
określone w dolarach amerykańskich.
Sąd Okręgowy stwierdził, że zgodnie z wytycznymi Sądu Apelacyjnego za-
wartymi w wyroku z 5 kwietnia 2007 r., ustalenia i oceny wymagało, czy charakter
pracy powoda stwarzał możliwość skorzystania z noclegu poza samochodem zgod-
nie z rozporządzeniem MPiPS z 3 lipca 1998 r. i czy pracodawca zapewnił powodowi
bezpłatny nocleg zgodnie z rozporządzeniem MPiPS z 8 maja 2001 r.
W celu ustalenia, czy powód dysponował w samochodzie, którym odbywał za-
graniczne podróże służbowe, odpowiednim (stosownych rozmiarów) miejscem do
spania, Sąd Okręgowy dopuścił dowód z opinii biegłego do spraw techniki samocho-
dowej. Chodziło o ustalenie, czy pojazd powoda był wyposażony w miejsce do spa-
nia umożliwiające nocny wypoczynek, swobodne poruszanie się po kabinie i wyko-
nywanie takich czynności jak przebieranie się. Biegły Stanisław C. stwierdził, że wy-
miary wnętrza kabiny kierowcy samochodu, którym poruszał się powód, umożliwiały
nocny wypoczynek i poruszanie się wewnątrz kabiny zgodnie z potrzebami kierowcy.
Kabina samochodu była ogrzewana, w okresie od października do marca kierowcy
mieli wypłacany tzw. dodatek zimowy na paliwo. Powód nigdy nie kwestionował
faktu, że ma spać w samochodzie. Powód wyjaśnił, że spał w samochodzie, bo pil-
5
nował towaru. W momencie przyjęcia do pracy został poinformowany, że zasadą jest,
iż kierowca nocuje w pojeździe. Sąd Okręgowy ocenił, że pozwana spółka nie
uczestniczyła w kosztach utrzymania miejsca do spania w samochodzie. Powód nie
otrzymywał ekwiwalentu za pranie pościeli. Sąd przyjął, że za okres od stycznia 2000
r. do grudnia 2002 r. koszt prania pościeli wyniósł 108 zł. Sąd Okręgowy dopuścił
również dowód z opinii biegłego do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy w celu
ustalenia kosztów utrzymania związanych z miejscem do spania w samochodzie.
Biegły Bohdan M. wyjaśnił, że samochód użytkowany przez powoda był wyposażony
w dwie leżanki, nagrzewnicę, lodówkę oraz schowek. Kierowca był zmuszony do ko-
rzystania z sanitariatów na terenach parkingów lub w obiektach zlokalizowanych w
pobliżu parkingów. Biegły zaliczył do wydatków ponoszonych przez kierowcę koszty
korzystania z toalet i kabiny prysznicowej, podkreślając, że koszty te nie są wymie-
nione w składnikach ryczałtu za nocleg w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i
higieny pracy. Ogólny koszt użytkowanych przez kierowcę akcesoriów do spania w
okresie objętym sporem biegły wycenił na kwotę 270 zł. Z wyjaśnień powoda wyni-
kało, że z kwoty wypłacanej przez pracodawcę z tytułu zryczałtowanych kosztów po-
dróży pokrywał koszty związane z toaletami i natryskami, dlatego Sąd Okręgowy do-
szedł do wniosku, że kwota ryczałtu wypłacana powodowi w związku z podróżami
służbowymi nie pokryła kosztów związanych z utrzymaniem miejsca do spania i za-
sądził na rzecz powoda kwotę 378 zł, na którą składało się 108 zł (koszty prania po-
ścieli) i 270 zł (koszty akcesoriów do spania). Sąd Okręgowy uznał za nieuzasadnio-
ne roszczenie o zapłatę ryczałtów z tytułu zagranicznych podróży służbowych w po-
zostałym zakresie. Powód twierdził, że nie miał zapewnionego przez pracodawcę
bezpłatnego noclegu, tylko nocował w samochodzie. Powód nie ponosił jednak do-
datkowych kosztów noclegu, gdyż nocował w samochodzie. Przy przyjęciu do pracy
został poinformowany, że u pozwanej zasadą jest, że kierowca nocuje w samocho-
dzie. W ocenie Sądu Okręgowego, powód dochodził w rozpoznanej sprawie zwrotu
kosztów, których faktycznie nie poniósł.
W ocenie Sądu Okręgowego w okresie od 1 stycznia 2000 r. do 31 marca
2000 r. powoda należało rozliczyć według przepisów § 3 i § 9 rozporządzenia MPiPS
z 3 lipca 1998 r. W tym okresie u pozwanej nie obowiązywał żaden akt wewnątrzza-
kładowy, gdyż zarządzenia prezesa zarządu Spółki były wydane na podstawie za-
rządzenia MPiPS z 29 maja 1996 r. i dotyczyły okresu nieobjętego sporem. Zdaniem
6
Sądu Okręgowego, powód miał zapewniony bezpłatny nocleg w kabinie samochodu,
a kabina umożliwiała nocny odpoczynek i swobodne poruszanie się. Z tych względów
zgodnie z § 9 rozporządzenia MPiPS z 3 lipca 1998 r. pracodawca nie miał obowiąz-
ku zwrotu kosztów noclegu. Powód w okresie zatrudnienia nigdy nie kwestionował
noclegów w kabinie i wiedział, że kierowcy nocują w pojazdach. Wymiary kabiny
umożliwiały wypoczynek, leżanki były odpowiednich rozmiarów, kabiny były ogrze-
wane, warunki techniczne zezwalały na swobodne poruszenie się w kabinie.
W okresie od 1 kwietnia 2000 r. do 5 czerwca 2001 r. powód powinien być
rozliczony według przepisów rozporządzenia MPiPS z dnia 3 lipca 1998 r. i zarzą-
dzenia prezesa zarządu Spółki […], które zaczęło obowiązywać u pozwanej od 1
kwietnia 2000 r. Zarządzenie przewidywało zryczałtowaną należność wypłacaną za-
miast diet i zwrotu kosztów noclegu w zagranicznej podróży służbowej. Dzienna zry-
czałtowana należność wynosiła 42 USD. Sąd Okręgowy uznał, że za ten okres za-
trudnienia, podobnie jak za wcześniejszy, pracodawca był zwolniony z wypłacania
powodowi ryczałtu za nocleg, gdyż zapewniał mu bezpłatne miejsca do spania w ka-
binie samochodu w należytych warunkach.
W okresie spornym od 6 czerwca 2001 r. do ustania zatrudnienia powód powi-
nien być rozliczony według § 9 rozporządzenia MPiPS z dnia 8 maja 2001 r. Sąd
Okręgowy ocenił, że pracodawca również w tym okresie zapewniał powodowi bez-
płatny nocleg w kabinie, która umożliwiała wypoczynek i swobodne poruszanie się
wewnątrz kabiny. Sąd Okręgowy podkreślił, że w okresie objętym sporem - nocując
w kabinie samochodu - powód faktycznie nie ponosił kosztów noclegu. W trakcie ca-
łego okresu zatrudnienia korzystał z noclegów w kabinie pojazdu. Dochodzona na-
leżność z tytułu ryczałtów za noclegi nie stanowi świadczenia ekwiwalentnego do
wykonywanej pracy i nie jest częścią składową wynagrodzenia za pracę. Do zwięk-
szonych kosztów związanych z przebywaniem powoda poza domem należały koszty
zakupu akcesoriów do spania oraz prania pościeli i tylko tę należność Sąd zasądził
na rzecz powoda. Sąd Okręgowy nie wziął pod uwagę treści opinii biegłych Stefana
G. i Jarosława K., gdyż uznał, że powód miał zapewniony bezpłatny nocleg w kabi-
nie, a wyliczenie ryczałtów przy takim ustaleniu jest bezprzedmiotowe.
Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniósł powód, zaskarżając wyrok w
części oddalającej powództwo o ryczałt z tytułu kosztów noclegu. Zarzucił niesłuszne
przyjęcie, że leżanka w kabinie samochodu, którym jeździł, zapewniała mu warunki
do wypoczynku. Sąd Okręgowy oparł się na opinii biegłego do spraw bhp, który nie
7
przedstawił opinii specjalisty do spraw medycyny pracy dla potrzeb ustalenia, czy
„leżysko” o szerokości 60 cm może być uznane za wystarczające do spania dla do-
rosłego mężczyzny. Powód podniósł, że kierowca w transporcie międzynarodowym,
z uwagi na wymogi bezpieczeństwa, powinien mieć odpowiednie warunki do wypo-
czynku. Sam fakt istnienia „leżyska” w kabinie samochodu nie eliminował po stronie
pracodawcy obowiązku wypłaty zryczałtowanej należności za nocleg, tym bardziej,
że kabina była mała, bez lodówki, uciążliwa w użytkowaniu. Nie ma przy tym znacze-
nia, że powód wyrażał doraźnie zgodę na takie warunki noclegu. Gdyby podzielić
argumentację pozwanej, ryczałt za noclegi nie przysługiwałby nikomu. Powód wniósł
o zmianę zaskarżonego wyroku i zasądzenie na jego rzecz kwoty 37.361,87 zł tytu-
łem niewypłaconych ryczałtów za nocleg, ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu, ze zobowiązaniem tego
Sądu do zasięgnięcia opinii biegłego z zakresu medycyny pracy celem ustalenia czy
„leżysko” o szerokości 60 cm można uznać za wystarczające miejsce do spania dla
kierowcy pracującego w ruchu międzynarodowym, odbywającego podróże trwające
wiele dni.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie wyro-
kiem z 31 marca 2010 r. […] odrzucił apelację powoda co do kwoty 1.673,13 zł, a w
pozostałej części apelację oddalił. Sąd Apelacyjny stwierdził, że powód przy ponow-
nym rozpoznaniu sprawy przed Sądem Okręgowym nie zmodyfikował roszczenia,
dlatego apelacja w części dotyczącej kwoty 1.673,13 zł podlegała odrzuceniu z mocy
art. 367 § 1 w związku z art. 373 i z art. 383 k.p.c., ponieważ Sąd Apelacyjny uchylił
poprzedni wyrok Sądu Okręgowego jedynie co do kwoty 35.688,74 zł. Sąd Apelacyj-
ny stwierdził, że stan faktyczny sprawy został ustalony prawidłowo co do tego, że w
samochodzie, którym podróżował powód, pracodawca zapewnił mu właściwe warun-
ki do spania. Sąd Okręgowy odwołał się w tej kwestii do opinii biegłego do spraw bhp
Bohdana M., który wydał opinię po oględzinach kabiny pojazdu analogicznego do
tego, którym jeździł powód, i stwierdził, że warunki panujące w kabinie nie odbiegają
od tych, które są zapewnione przez producentów. Przy tych ustaleniach Sąd Apela-
cyjny uznał, że pracodawca zapewnił powodowi miejsce do spania stosownie do
warunków, w jakich była wykonywana jego praca. Przepisy zastosowane przez Sąd
Okręgowy nie wyjaśniają, jakie warunki techniczne powinno spełniać miejsce do
spania, którego zapewnienie zwalnia pracodawcę z obowiązku pokrycia kosztów
noclegu pracownika poza domem. Pomijając kwestię dopuszczalności wniosku po-
8
woda o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego do spraw medycyny pracy z
punktu widzenia art. 381 k.p.c., Sąd Apelacyjny stwierdził, że dowód ten byłby nie-
przydatny, gdyż ocena omawianej kwestii w opisanej sytuacji prawnej należy do
sądu, a nie biegłego, w dodatku wskazanej specjalności.
Biorąc pod uwagę poglądy Sądu Najwyższego wyrażone w postanowieniu z
13 maja 2008 r., II PZP 8/08 (LEX nr 485856) oraz w uchwale składu siedmiu sę-
dziów z 19 listopada 2008 r., II PZP 11/08 (OSNP 2009 nr 13-14, poz. 166), że prze-
pisy dotyczące podróży służbowych nie mogą być stosowane wprost do sytuacji kie-
rowców w międzynarodowym transporcie samochodowym, Sąd Apelacyjny stwier-
dził, że żaden z mających zastosowanie w sprawie przepisów przytoczonych przez
Sąd Okręgowy nie przewiduje zasady, według której powodowi przysługiwałaby do-
chodzona należność. Powołane rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 3
lipca 1998 r. oraz Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 8 maja 2001 r. uznają za za-
sadę, że zapewnienie pracownikowi bezpłatnego noclegu zwalnia pracodawcę z za-
płaty zwrotu kosztów noclegu. Z kolei obydwa obowiązujące w pozwanej Spółce w
okresie objętym sporem zarządzenia prezesa zarządu […], odwołując się do aktów
wykonawczych Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 29 maja 1996 r. i z 3 lipca 1998 r.,
ustalały zasady wypłaty kierowcom, zatrudnionym u pozwanej w transporcie między-
narodowym, ryczałtów z tytułu diet i zwrotu kosztów noclegu. Poza sporem pozosta-
wało, że kierowcy pozwanej Spółki nocowali w samochodach, a zatem wypłacany im
faktycznie ryczałt pokrywał zwiększone koszty utrzymania poza domem. Regulacja ta
nie rodziła więc roszczenia o wypłatę należności za noclegi, których powód nie po-
niósł, nocując w kabinie samochodu. Wykluczało to możliwość uwzględnienia po-
wództwa.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wniósł w imieniu powoda
jego pełnomocnik, zaskarżając wyrok ten w całości. Skarga kasacyjna została oparta
na podstawach: 1) naruszenia przepisów postępowania, a mianowicie art. 386 § 2
k.p.c., poprzez jego niezastosowanie przez Sąd drugiej instancji, mimo że postępo-
wanie przed Sądem pierwszej instancji było dotknięte nieważnością z tej przyczyny,
że skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa, gdyż na rozprawie w
dniu 9 stycznia 2009 r. Sąd pierwszej instancji orzekał w składzie jednego sędziego
zawodowego zamiast w składzie ławniczym; 2) naruszenia przepisów prawa mate-
rialnego, przez niewłaściwe zastosowanie § 9 rozporządzenia Ministra Pracy i Polity-
ki Socjalnej z dnia 3 lipca 1998 r. w sprawie zasad ustalania oraz wysokości należ-
9
ności przysługujących pracownikom z tytułu podróży służbowych poza granicami
kraju oraz § 9 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 maja 2001
r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania oraz wysokości należności przysługują-
cych pracownikom z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju, wskutek wadli-
wego uznania, że powód miał zapewnione przez pozwanego bezpłatne noclegi w
kabinie samochodu, zaś kabina umożliwiała odpoczynek i swobodne poruszanie się,
a w konsekwencji uznanie, że pozwany pracodawca był zwolniony z obowiązku wy-
płaty kwoty ryczałtu za noclegi.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości oraz uchylenie
wyroku Sądu Okręgowego z dnia 28 września 2009 r. […] w całości i przekazanie
sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o
kosztach procesu za wszystkie instancje i rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego, ewentualnie o uchylenie zaskarżonych wyroków i orzeczenie co do
istoty sprawy poprzez zasądzenie od pozwanej Pekaes Transport SA w B. na rzecz
powoda Piotra L. kwoty 35.688,74 zł tytułem ryczałtu za noclegi.
Skarżący podniósł, że w sprawie występuje zagadnienie prawne, czy stworze-
nie przez pracodawcę zatrudnionemu kierowcy transportu samochodowego możliwo-
ści nocowania w kabinie samochodu jest równoznaczne, czy też nie jest równo-
znaczne z zapewnieniem mu przez pracodawcę bezpłatnego noclegu w rozumieniu §
9 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 3 lipca 1998 r. w sprawie
zasad ustalania oraz wysokości należności przysługujących pracownikom z tytułu
podróży służbowych poza granicami kraju oraz § 9 rozporządzenia Ministra Pracy i
Polityki Społecznej z dnia 8 maja 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania
oraz wysokości należności przysługujących pracownikom z tytułu podróży służbowej
poza granicami kraju.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej pełnomocnik skarżącego podniósł, że w wy-
roku z 19 marca 2008 r., I PK 230/07 (LEX nr 465986), Sąd Najwyższy stwierdził, że
„stworzenie kierowcy przez pracodawcę możliwości spędzania nocy i snu w kabinie
samochodu nie oznacza zapewnienia pracownikowi bezpłatnego noclegu w pojęciu §
9 ust. 4 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 maja 2001 r. w
sprawie szczegółowych zasad ustalania oraz wysokości należności przysługujących
pracownikowi z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju (do 31 grudnia 2002
r.) i rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2002 r. w
sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracowni-
10
kowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z
tytułu podróży służbowej poza granicami kraju (Dz.U. Nr 236, poz. 1991 ze zm.)”.
Odmiennie kwestię zwrotu ryczałtu za noclegi interpretuje uchwała Sądu Najwyższe-
go z 19 listopada 2008 r., II PZP 11/08 (OSNP 2009 nr 13-14, poz. 166), zgodnie z
którą: „kierowca transportu międzynarodowego odbywający podróże w ramach wy-
konywania umówionej pracy i na określonym w umowie obszarze jako miejsce
świadczenia pracy nie jest w podróży służbowej w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p.”. W
zdaniu odrębnym do tej uchwały stwierdzono, że jej teza prowadzi do wniosku, iż
kierowca nie odbywa żadnej podróży służbowej, wobec czego nie przysługują mu
żadne należności z tytułu takiej podróży.
Skarżący powołał się również na wyroki zapadłe w podobnych stanach fak-
tycznych, w których uwzględniono roszczenia kierowców o zwrot kosztów noclegu,
chociaż korzystali z łóżek zainstalowanych w samochodach (między innymi wyrok
Sądu Rejonowego w Lublinie z 26 lipca 2001 r., VII P 2283/00, wyrok Sądu Okręgo-
wego w Szczecinie z 30 czerwca 2008 r., VI 134/03). Wyroki te zostały dołączone do
skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma uzasadnione podstawy, co prowadziło do jej uwzględ-
nienia. Dotyczy to jednak wyłącznie naruszenia prawa materialnego.
1. Zarzut nieważności postępowania przed Sądem Okręgowym i naruszenia
przez Sąd Apelacyjny art. 386 § 2 k.p.c. jest nieuzasadniony. Wyrok Sądu Okręgo-
wego z 28 września 2009 r. […] został prawidłowo wydany w składzie ławniczym. Co
prawda, Sąd Okręgowy przez pomyłkę rozpoczął prowadzenie rozprawy z 9 stycznia
2009 r. w składzie jednoosobowym, ale spostrzegł tę pomyłkę, przerwał rozpozna-
wanie sprawy, w tym przesłuchanie biegłego, i następną rozprawę przeprowadził już
prawidłowo w składzie ławniczym. W takim właśnie składzie - zgodnym z przepisami
prawa - został wydany wyrok (czyli rozpoznana i rozstrzygnięta została sprawa). Nie
można w tej sytuacji twierdzić, że przed Sądem Okręgowym doszło do nieważności
postępowania. Rozpoczęcie przez Sąd Okręgowy prowadzenia rozprawy z 9 stycznia
2009 r. w składzie jednoosobowym było prawdopodobnie skutkiem niefortunnej no-
welizacji art. 47 § 2 k.p.c. dotyczącego składu sądu pracy w pierwszej instancji. Treść
art. 47 § 2 k.p.c. została zmieniona przez art. 1 pkt 1 ustawy z dnia 15 marca 2007 r.
11
o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy - Kodeks postępowania
karnego oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 112, poz. 766), która we-
szła w życie z dniem 28 lipca 2007 r. Po nowelizacji dokonanej tą ustawą art. 47 § 2
pkt 1 k.p.c. otrzymał brzmienie: „W pierwszej instancji sąd w składzie jednego sę-
dziego jako przewodniczącego i dwóch ławników rozpoznaje sprawy: 1) z zakresu
prawa pracy o: a) ustalenie istnienia, nawiązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy, o
uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i
przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzone
roszczenia i o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego
przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy, b) naruszenia zasady
równego traktowania w zatrudnieniu i o roszczenia z tym związane, c)odszkodowanie
lub zadośćuczynienie w wyniku stosowania mobbingu”. Problemy pojawiające się na
tle interpretacji znowelizowanego art. 47 § 2 pkt 1 k.p.c. były już przedmiotem wy-
powiedzi Sądu Najwyższego (por. uchwały z 4 lutego 2009 r., II PZP 14/08, OSNP
2009 nr 17-18, poz. 218 oraz z 20 marca 2009 r., I PZP 8/08, OSNP 2009 nr 17-18,
poz. 219).
Rozpoznawana sprawa nie należy do żadnej kategorii z wymienionych w art.
47 § 2 pkt 1 k.p.c., co oznacza, że gdyby pozew wpłynął po wejściu w życie noweli-
zacji tego przepisu, sprawę od początku powinien rozpoznać sąd w składzie jednego
sędziego jako przewodniczącego (bez udziału ławników). Jednakże rozpoznawana
sprawa została wszczęta przed dniem wejścia w życie omawianej nowelizacji. Ozna-
cza to, że o składzie sądu pierwszej instancji decydowały regulacje międzyczasowe
przewidziane w przepisie przejściowym, a mianowicie w art. 18 ust. 3 ustawy z dnia
15 marca 2007 r. Przepis międzyczasowy przewidywał, że: „w sprawach cywilnych
wszczętych i niezakończonych prawomocnym orzeczeniem do dnia wejścia w życie
ustawy, które według przepisów dotychczasowych rozpoznawane były z udziałem
ławników, stosuje się przepisy dotychczasowe; w razie jednak podjęcia zawieszone-
go postępowania albo uchylenia orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania przez sąd drugiej instancji lub Sąd Najwyższy po dniu wejścia w życie
ustawy, postępowanie toczy się według przepisów w brzmieniu nadanym niniejszą
ustawą.” Na podkreślenie zasługuje, że przytoczony art. 18 ust. 3 ustawy nowelizują-
cej nakazuje stosować przepisy w brzmieniu nadanym tą ustawą w razie uchylenia
orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania przez sąd drugiej in-
stancji lub Sąd Najwyższy po dniu wejścia w życie ustawy. Pierwszy wyrok Sądu
12
Apelacyjnego, uchylający wyrok Sądu Okręgowego i przekazujący sprawę do po-
nownego rozpoznania, został wydany 5 kwietnia 2007 r., czyli przed 28 lipca 2007 r.
jako dniem wejściem w życie zmienionej ustawy, co sprawia, że o składzie sądu
pierwszej instancji przy ponownym rozpoznaniu sprawy przez Sąd Okręgowy decy-
dowały przepisy dotychczasowe, a to oznacza, że sprawa musiała być rozpoznana z
udziałem ławników. W takim też składzie został wydany wyrok Sądu Okręgowego z
28 września 2009 r. […]. Ostatecznie należało przyjąć, że w postępowaniu przed Są-
dem Okręgowym nie doszło do nieważności postępowania, a zarzut naruszenia art.
386 § 2 k.p.c. jest chybiony.
2. Uzasadniony jest natomiast zarzut naruszenia § 9 rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 3 lipca 1998 r. w sprawie zasad ustalania oraz wyso-
kości należności przysługujących pracownikom z tytułu podróży służbowej poza gra-
nicami kraju oraz § 9 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8
maja 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania oraz wysokości należności
przysługujących pracownikowi z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju.
Pierwszy z tych przepisów stanowił, że: „za nocleg przysługuje pracownikowi zwrot
kosztów w wysokości stwierdzonej rachunkiem hotelowym, w granicach ustalonego
na ten cel limitu określonego w załączniku do rozporządzenia.” (ust. 2); „W razie nie-
przedłożenia rachunku za nocleg, pracownikowi przysługuje ryczałt w wysokości 25%
limitu, o którym mowa w ust. 1.” (ust. 2); „w uzasadnionych przypadkach pracodawca
może wyrazić zgodę na zwrot kosztów za nocleg w hotelu, stwierdzonych rachun-
kiem, w wysokości przekraczającej limit, o którym mowa w ust. 1.” (ust. 3); „przepi-
sów ust. 1 i 2 nie stosuje się w przypadku, gdy pracodawca lub strona zagraniczna
zapewnia pracownikowi bezpłatny nocleg.” (ust. 4). Drugi z powołanych przepisów
miał analogiczną treść.
Problemem wymagającym rozstrzygnięcia w rozpoznawanej sprawie było
przesądzenie, czy powód miał zapewnione przez stronę pozwaną bezpłatne noclegi
podczas wyjazdów zagranicznych, w sytuacji gdy nocował w kabinie samochodu, a
nie w hotelu lub motelu, w szczególności - czy kabina umożliwiała odpowiedni nocny
wypoczynek i swobodne poruszanie się wewnątrz niej, co w konsekwencji zwalnia-
łoby stronę pozwaną z obowiązku wypłaty kwoty ryczałtu za noclegi w okresie obję-
tym sporem od stycznia 2000 r. do grudnia 2002 r. Jak wynika z ustaleń Sądu Okrę-
gowego, przyjętych przez Sąd Apelacyjny, strona pozwana nie wypłacała powodowi
ryczałtu za noclegi przyjmując, że zapewnia mu bezpłatny nocleg w kabinie samo-
13
chodu, w której umieszczona była leżanka. Samochód powoda był bowiem wyposa-
żony w dwie leżanki - jedna nad drugą. Leżanka miała długość 1910 mm i szerokość
600 mm. Odległość między leżankami wynosiła 545 mm, a odległość górnej leżanki
od poszycia dachu - 555 mm. Przytoczone w skardze kasacyjnej rozporządzenie Mi-
nistra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 3 lipca 1998 r. oraz rozporządzenie Ministra
Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 maja 2001 r. - podobnie jak przepisy wewnątrz-
zakładowe obowiązujące u strony pozwanej - nie definiowały pojęcia „nocleg”, nie
precyzowały, co oznacza zapewnienie pracownikowi przez pracodawcę bezpłatnego
noclegu. Jednocześnie § 9 ust. 1 i 3 obydwu rozporządzeń, przewidując zwrot kosz-
tów noclegu, odnosiły się bezpośrednio do noclegu w hotelu, potwierdzonego ra-
chunkiem hotelowym. Można zatem przyjąć, że według prawodawcy (w tym przypad-
ku ministra właściwego do spraw pracy - art. 775
§ 2 k.p.) nocleg pracownika w ho-
telu jest najbardziej optymalnym rodzajem wypoczynku dobowego, pozwalającym na
regenerację sił fizycznych i psychicznych przed kolejnym dniem pracy. Z kolei § 9
ust. 2 obydwu rozporządzeń przewidywał obowiązek pracodawcy wypłaty pracowni-
kowi ryczałtu na pokrycie kosztów noclegu w razie nieprzedłożenia rachunku hotelo-
wego za nocleg. Ryczałt ten przysługiwał pracownikowi, który niewątpliwie musiał
gdzieś nocować w czasie wyjazdu służbowego poza miejsce zamieszkania, nieza-
leżnie od tego, czy rzeczywiście poniósł jakiekolwiek koszty noclegu oraz w jakich
warunkach faktycznie nocował. Jedynie w przypadku zapewnienia pracownikowi
bezpłatnego noclegu pracodawca był zwolniony z obowiązku wypłacenia mu ryczałtu.
Ocena, czy strona pozwana zapewniała powodowi bezpłatne noclegi, zwalnia-
jąc się tym samym z obowiązku wypłaty ryczałtu, musi być odniesiona nie tylko do
treści § 9 przytoczonych powyżej dwóch rozporządzeń wydanych przez ministra wła-
ściwego do spraw pracy, ale także do aktów wewnętrznych obowiązujących u strony
pozwanej w postaci stosownych zarządzeń prezesa zarządu pozwanej Spółki, które
powielały rozwiązania przyjęte w rozporządzeniach. Ponadto powinna być oparta
także na ocenie faktycznych warunków noclegu, stworzonych przez pozwaną jako
pracodawcę powodowi jako pracownikowi, z punktu widzenia zapewnienia pracowni-
kowi odpowiedniego miejsca do nocnego wypoczynku. Nie można przyjąć, że spro-
wadzenie tego zagadnienia do kwestii jakości miejsca do spania znajdującego się w
samochodzie powoda stanowi nadmierne uproszczenie problemu. Ostatecznie bo-
wiem problem sprowadza się właśnie do oceny, czy umieszczenie w kabinie samo-
chodu powoda dwóch leżanek (jednej nad drugą) o rozmiarach 1910 mm (długość) i
14
600 mm (szerokość) w odległości między leżankami wynoszącej 545 mm oraz odle-
głości górnej leżanki od poszycia dachu wynoszącej 555 mm - stanowi zapewnienie
odpowiedniego standardu nocnego wypoczynku dorosłemu mężczyźnie, w warun-
kach pozwalających na uznanie, że pracodawca zapewnił bezpłatny nocleg w rozu-
mieniu § 9 ust. 4 rozporządzeń z 3 lipca 1998 r. i 8 maja 2001 r. wydanych przez mi-
nistra właściwego do spraw pracy.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę podziela pogląd
wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z 19 marca 2008 r., I PK 230/07 (OSNP 2009
nr 13-14, poz. 176, z glosą A. Drozda OSP 2010 nr 2, poz. 21), zgodnie z którym
umożliwienie kierowcy spania w kabinie samochodu nie stanowi zapewnienia pra-
cownikowi bezpłatnego noclegu w rozumieniu § 9 ust. 4 rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz wa-
runków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w pań-
stwowej lub samorządowej jednostce budżetowej z tytułu podróży służbowej poza
granicami kraju. W uzasadnieniu przytoczonego wyroku Sąd Najwyższy argumento-
wał szerzej, że stworzenie kierowcy przez pracodawcę możliwości noclegu (spędze-
nia nocy i snu) w kabinie samochodu ciężarowego nie jest równoznaczne z zapew-
nieniem pracownikowi przez jego pracodawcę bezpłatnego noclegu w rozumieniu § 9
ust. 4 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 maja 2001 r. w
sprawie szczegółowych zasad ustalania oraz wysokości należności przysługujących
pracownikowi z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju (do 31 grudnia 2002
r.) i § 9 ust. 4 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia
2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących
pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery bu-
dżetowej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju (od 1 stycznia 2003 r.).
Sąd Najwyższy podzielił w tym zakresie pogląd, że „trudno sobie wyobrazić, aby w
XXI wieku pracodawca mógł korzystne skutki prawne wywodzić z faktu zapewnienia
pracownikowi «centrum życiowego» w kabinie samochodu”. Przy ocenie stanu
uznawanego za równoznaczny z zapewnieniem przez pracodawcę pracownikowi
bezpłatnego noclegu nie można pomijać rosnących wymagań i oczekiwań pracowni-
ków wynikających z postępu cywilizacyjnego, jak również tego, że przebywanie kie-
rowcy przez noc w samochodzie wzmacnia stopień zabezpieczenia tego samochodu
i jego ładunku przed możliwymi zagrożeniami (a zatem odbywa się jednoznacznie w
interesie pracodawcy). Stąd stworzenie kierowcy przez pracodawcę możliwości spę-
15
dzenia nocy i snu w kabinie samochodu nie oznacza zapewnienia pracownikowi
bezpłatnego noclegu w ujęciu § 9 ust. 4 rozporządzeń z 8 maja 2001 r. i z 19 grudnia
2002 r.
Przepis § 9 ust. 4 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia
19 grudnia 2002 r., stanowiący przedmiot wykładni Sądu Najwyższego w wyroku z 19
marca 2008 r., I PK 230/07, ma analogiczną treść do § 9 ust. 4 rozporządzenia Mini-
stra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 3 lipca 1998 r. oraz § 9 ust. 4 rozporządzenia
Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 maja 2001 r., które zostały zastosowane
do sytuacji faktycznej i prawnej powoda poddawanej ocenie w rozpoznawanej spra-
wie. Interpretacja § 9 ust. 4 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia
19 grudnia 2002 r. może być zatem odniesiona bezpośrednio do sytuacji powoda.
Dodatkowym argumentem przemawiającym przeciwko ocenie, że pracodawca za-
pewnił powodowi bezpłatny nocleg, jest kwestia zagwarantowania kierowcy samo-
chodu ciężarowego, zatrudnionemu w transporcie międzynarodowym (a zatem na
długich trasach), odpowiedniego wypoczynku, zapewniającego pełną sprawność fi-
zyczną i psychiczną konieczną dla bezpiecznego kierowania samochodem ciężaro-
wym. Chodzi przy tym nie tylko o bezpieczeństwo samego kierowcy jako pracownika
(choć i to jest istotne z punktu widzenia nienarażania pracownika na wypadek przy
pracy), ale również bezpieczeństwo innych użytkowników dróg publicznych, uczest-
niczących w ruchu drogowym. Pracodawca zapewnia pracownikowi bezpłatny nocleg
- poza hotelem - jeżeli umożliwia mu spędzenie nocy (przenocowanie) w warunkach
podobnych do warunków hotelowych, czyli w budynku (także np. w domku kempin-
gowym), ewentualnie w samochodzie, ale wówczas w odrębnej jego części odpo-
wiednio przystosowanej do noclegu, a nie na leżance wstawionej do kabiny kierowcy
(umieszczonej za siedzeniem kierowcy).
Powyższe argumenty prowadzą do wniosku, że w wyniku uznania w zaskarżo-
nym wyroku, że powód miał zapewniony przez pracodawcę odpowiedni bezpłatny
nocleg w kabinie kierowcy samochodu ciężarowego na leżance o szerokości 600
mm, doszło do naruszenia prawa przez niewłaściwe zastosowanie § 9 ust. 4 rozpo-
rządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 3 lipca 1998 r. w sprawie zasad
ustalania oraz wysokości należności przysługujących pracownikom z tytułu podróży
służbowej poza granicami kraju oraz § 9 ust. 4 rozporządzenia Ministra Pracy i Poli-
tyki Społecznej z dnia 8 maja 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania oraz
16
wysokości należności przysługujących pracownikowi z tytułu podróży służbowej poza
granicami kraju.
Do rozważenia pozostaje, czy do sytuacji powoda w ogóle mogą (powinny)
mieć zastosowanie powyższe przepisy, regulujące wszak zasady ustalania oraz wy-
sokość należności przysługujących pracownikowi z tytułu podróży służbowej poza
granicami kraju. W wyroku z 19 marca 2008 r., I PK 230/07, Sąd Najwyższy przyjął,
że kierowcy samochodów ciężarowych zatrudnieni w transporcie międzynarodowym
przebywają w swoistej podróży służbowej i dlatego mają do nich zastosowanie
wprost przepisy dotyczące podróży służbowych, w tym wydane na podstawie art. 775
k.p. (wcześniej na podstawie art. 774
k.p.) rozporządzenia wykonawcze ministra wła-
ściwego do spraw pracy, określające wysokość oraz warunki ustalania należności
przysługujących pracownikowi z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju. W
późniejszych orzeczeniach - zwłaszcza w postanowieniu z 13 maja 2008 r., II PZP
8/08 (LEX nr 485856) oraz w uchwale składu siedmiu sędziów z 19 listopada 2008 r.,
II PZP 11/08 (OSNP 2009 nr 13-14, poz. 166, z glosą M.Rycak, Gdańskie Studia
Prawnicze Przegląd Orzecznictwa 2010 nr 1, s. 165) - Sąd Najwyższy przyjął, że kie-
rowca transportu międzynarodowego, odbywający podróże w ramach wykonywania
umówionej pracy i na obszarze określonym w umowie jako miejsce świadczenia
pracy, nie jest w podróży służbowej w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p. W orzeczeniach
tych Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że podróż służbowa nie może polegać na wyko-
nywaniu uzgodnionej przez strony pracy, która ze swej istoty polega na stałym prze-
mieszczaniu się po określonym obszarze, albowiem pracownik realizuje wówczas
jedynie niewykraczające poza warunki umówione przez strony zobowiązanie, jakie
przyjął na siebie nawiązując stosunek pracy. Należności z tytułu podróży służbowej,
przewidziane art. 775
§ 1 k.p., mają służyć kompensowaniu wydatków ponoszonych
przez pracownika w odbywanej doraźnie podróży służbowej, a nie pracownika wyko-
nującego pracę polegającą na stałym pokonywaniu przestrzeni. Rozważając znacze-
nie podjęcia „podróż służbowa”, Sąd Najwyższy podkreślił w uchwale składu siedmiu
sędziów z 19 listopada 2008 r., II PZP 11/08, że pracownicy mobilni są grupą osób
pracujących w warunkach stałego przemieszczania się (podróży). Podróż nie stanowi
wśród ich zadań zjawiska wyjątkowego, lecz jest normalnym wykonywaniem obo-
wiązków pracowniczych. Specyfika takiego zatrudnienia i konieczność jego odmien-
nego potraktowania widoczna jest nawet w dyrektywie ustalającej wymagania w za-
kresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (dyrektywa nr 2003/88/WE z 4 listopada
17
2003 r. dotycząca niektórych aspektów czasu pracy). Tym bardziej możliwe i zara-
zem konieczne jest odmienne potraktowanie tej grupy pracujących z punktu widzenia
art. 775
§ 1 k.p. Z przepisu tego wynika bowiem wprost, że podróż służbowa ma cha-
rakter incydentalny. Podróż służbowa jest swoistą konstrukcją prawa pracy. Podsta-
wę formalną podróży służbowej stanowi, po pierwsze, polecenie wyjazdu. Polecenie
takie powinno określać zadanie oraz termin i miejsce jego realizacji. Zadanie musi
być skonkretyzowane; nie może mieć charakteru generalnego. Nie jest zatem podró-
żą służbową wykonywanie pracy (zadań) w różnych miejscowościach, gdy przed-
miotem zobowiązania pracownika jest stałe wykonywanie pracy (zadań) w tych miej-
scowościach. Wykonywaniem zadania służbowego w rozumieniu art. 775 § 1 k.p. nie
jest wykonywanie pracy określonego rodzaju, wynikającej z charakteru zatrudnienia -
ta bowiem nigdy nie jest incydentalna. Pracownicy mobilni nie wykonują incydental-
nie zadania związanego z oddelegowaniem poza miejsce pracy, lecz charakter ich
pracy wymusza nieustanne przebywanie „w trasie”. Nie ma zatem do nich zastoso-
wania ani hipoteza, ani dyspozycja normy prawnej zawartej w art. 775
§ 1 k.p. Nie
może tego zmienić okoliczność, że w różnych sytuacjach faktycznych pracownicy
mobilni mogą zostać „pokrzywdzeni” przez swych pracodawców, którzy nie respek-
tują zasady wynagradzania według rodzaju pracy i doświadczenia zawodowego, od-
powiedzialności i wysiłku; okoliczność ta ma bowiem charakter pozaprawny. Wyna-
grodzenie godziwe, jako zasada prawa pracy, wymaga nie tylko wynagrodzenia po-
zwalającego „na spanie i jedzenie” pracownika, ale wynagradzania pozwalającego
pracownikowi żyć godnie, wypoczywać, rozwijać się kulturalnie. To, że do kierowcy
transportu międzynarodowego nie znajduje zastosowania art. 775
§ 1 k.p., nie ozna-
cza, że kierowca taki - z uwagi na rodzaj świadczonej przez siebie pracy i jej uciążli-
wy także życiowo charakter - nie powinien być godziwie wynagradzany. Wynagro-
dzenie to (jego struktura i składniki) może wynikać z wewnętrznych (wewnątrzzakła-
dowych) źródeł prawa pracy lub z umowy o pracę.
Zaznaczenia wymaga, że koszty pracy, jakie ponosi pracodawca w związku z
wykonywaniem transportu międzynarodowego, nie ograniczają się do wynagrodzenia
kierowcy, lecz obejmują także inne świadczenia dodatkowe, które wypłaca praco-
dawca z tytułu wykonywania takiej pracy (posiłki regenerujące, różne dodatki itd).
Pracodawca powinien zapewnić pracownikowi wykonującemu stale zadania poza
miejscem zamieszkania nocleg w godziwych warunkach albo pokryć koszty takiego
noclegu. Pracownik mobilny wykonuje stale zadania poza miejscem swojego za-
18
mieszkania w interesie pracodawcy i to pracodawcę powinny obciążać związane z
tym dodatkowe koszty pracy. W taki sposób kwestię rozliczania dodatkowych kosz-
tów związanych ze stałym przebywaniem kierowców transportu „w trasie” traktuje
ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (Dz.U. Nr 92, poz. 879
ze zm.), zwłaszcza po zmianach wynikających z ustawy z dnia 12 lutego 2010 r. o
zmianie ustawy o transporcie drogowym oraz o zmianie niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 43, poz. 246), które weszły w życie 3 kwietnia 2010 r. (zmiany te nie mogły
zostać uwzględnione przez Sąd Apelacyjny przy wydawaniu zaskarżonego wyroku z
31 marca 2010 r.).
Nowelizacja ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców pole-
gała na dodaniu w art. 2 punktu 7, wprowadzającego definicję „podróży służbowej”.
Zgodnie z art. 2 pkt 7 po nowelizacji, podróż służbowa oznacza „każde zadanie służ-
bowe polegające na wykonywaniu, na polecenie pracodawcy: a) przewozu drogo-
wego poza miejscowość, o której mowa w pkt 4 lit. a, lub b) wyjazdu poza miejsco-
wość, o której mowa w pkt 4 lit. a, w celu wykonania przewozu drogowego”. Ponadto
w ustawie o czasie pracy kierowców dodano art. 21a, zgodnie z którym: „Kierowcy w
podróży służbowej, przysługują należności na pokrycie kosztów związanych z wyko-
nywaniem tego zadania służbowego, ustalane na zasadach określonych w przepi-
sach art. 775
§ 3-5 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy.” Zmiana doko-
nana na podstawie art. 4 ustawy z dnia 12 lutego 2010 r. o zmianie ustawy o trans-
porcie drogowym oraz o zmianie niektórych innych ustaw wprowadziła nową definicję
podróży służbowej dla kierowców zatrudnionych w transporcie drogowym. Zmiana
polegająca na wprowadzeniu do ustawy o czasie pracy kierowców specyficznej defi-
nicji podróży służbowej kierowcy zatrudnionego w transporcie drogowym spowodo-
wała, że straciło doniosłość miejsce wykonywania pracy określone w umowie o pracę
(np. teren województwa, obszar kraju, obszar Unii Europejskiej, Europa, wybrane
państwa lub trasy); znaczenie ma natomiast miejsce zatrudnienia kierowcy (siedziba
pracodawcy, filia, przedstawicielstwo, oddział lub inne miejsca prowadzenia działal-
ności przez pracodawcę). Jeżeli więc kierowca jest zatrudniony w siedzibie praco-
dawcy i wykonuje przewóz drogowy lub wyjeżdża w celu wykonywania przewozu
drogowego poza miejscowość, w której ta siedziba się znajduje, to wówczas jest w
podróży służbowej. Konsekwencją wykonywania pracy w podróży służbowej przez
kierowcę przewozu drogowego jest obowiązek pokrycia przez jego pracodawcę
kosztów związanych z tą podróżą. Takie wnioski wypływają z uzasadnienia projektu
19
ustawy z dnia 12 lutego 2010 r. o zmianie ustawy o transporcie drogowym oraz o
zmianie niektórych innych ustaw. W uzasadnieniu tym stwierdzono, że art. 4 tej
ustawy nowelizuje przepisy ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierow-
ców (art. 2 pkt 7, art. 21a i art. 24), wprowadzając definicję podróży służbowej, a
także rozstrzygając, że kierowcy będącemu w podróży służbowej przysługują należ-
ności na pokrycie kosztów na zasadach określonych w Kodeksie pracy. Warunki wy-
płacania należności z tytułu podróży służbowej kierowcy oraz jej wysokość powinny
być określone w układzie zbiorowym pracy lub regulaminie wynagradzania. Omawia-
na nowelizacja ustawy o czasie pracy kierowców miała związek z uchwałą składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 19 listopada 2008 r., II PZP 11/08, która „po-
zbawiła” pracowników zatrudnionych na stanowisku kierowcy świadczeń z tytułu po-
dróży w ramach umówionej pracy. Sąd Najwyższy uznał, że podróżowanie jest nor-
malnym wykonywaniem przez kierowców obowiązków pracowniczych, a nie podróżą
o charakterze incydentalnym, krótkotrwałym, odbywaną w celu wykonania wyzna-
czonego zadania. Kierowcy wykonujący przewozy drogowe nie mogą więc otrzymy-
wać diety na zasadach określonych w Kodeksie pracy. Stosownie do art. 775
§ 1 k.p.
pracownikowi wykonującemu na polecenie pracodawcy zadanie służbowe poza miej-
scowością, w której znajduje się siedziba pracodawcy lub poza stałym miejscem
pracy, przysługują należności na pokrycie kosztów związanych z podróżą służbową.
Koszty te, zgodnie z przepisami wykonawczymi do art. 775
§ 1 k.p., obejmują między
innymi pokrycie ceny noclegów i wyżywienia i mają sfinansować pracownikowi pobyt
poza miejscem stałego zamieszkania. Praca kierowców polega na stałym pobycie
poza domem, dotyczy to zwłaszcza kierowców wykonujących przewozy międzynaro-
dowe. Taka sytuacja ma wpływ na koszty socjalne, w tym wydatki na utrzymanie „w
trasie” (posiłki, noclegi). Koszty wykonywania pracy i pobytu poza miejscem za-
mieszkania są zawsze wyższe od nakładów poniesionych na utrzymanie, gdy praca
jest wykonywana w miejscu zamieszkania. Konieczne stało się zatem takie uregulo-
wanie opisanej kwestii, aby kierowcy, którzy w związku ze specyfiką zawodu są w
permanentnej podróży, nie byli pozbawieni prawa do zwrotu kosztów związanych z tą
podróżą. Stosowne przepisy w tej sprawie powinny być zawarte w ustawie o czasie
pracy kierowców, jako że świadczenia z tytułu podróży wiążą się z czasem pracy
kierowców.
Opisane zmiany w prawie stanowionym (w ustawie o czasie pracy kierowców)
tym bardziej pozwalają na zastosowanie do sytuacji powoda przepisów o rekompen-
20
sowaniu kosztów noclegu poniesionych w czasie wykonywania zadań poza miejscem
zamieszkania. Podkreślić należy, że w spornym okresie objętym roszczeniem powo-
da u pozwanego pracodawcy obowiązywały wewnętrzne zarządzenia prezesa zarzą-
du Spółki dotyczące zasad rozliczania kosztów noclegu, które mogą potwierdzać, że
sam pracodawca traktował wyjazdy kierowców „w trasę” tak jak (analogicznie jak)
podróże służbowe i aż do uchwały Sądu Najwyższego z 19 listopada 2009 r., II PZP
11/08, nie kwestionował stosowania do kierowców (w tym powoda) rozporządzeń
wydanych przez ministra właściwego do spraw pracy, dotyczących warunków ustala-
nia oraz wysokości należności przysługujących pracownikowi z tytułu podróży służ-
bowej poza granicami kraju, chociaż zgodnie z wykładnią prawa przyjętą w powyż-
szej uchwale (aż do 3 kwietnia 2010 r., czyli do wejścia w życie nowelizacji ustawy o
czasie pracy kierowców) kierowcy zatrudnieni w transporcie drogowym nie przeby-
wali w podróży służbowej w związku z wyjazdami „w trasę”. Należy przyjąć, respek-
tując pogląd przedstawiony w uchwale Sądu Najwyższego z 18 listopada 2009 r., II
PZP 11/08, że chociaż aż do 3 kwietnia 2010 r. - czyli do nowelizacji ustawy o czasie
pracy kierowców - podróż kierowcy transportu międzynarodowego nie była podróżą
służbową, w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p., to jednak zwiększone koszty utrzymania
kierowcy w czasie wykonywania zadań poza miejscem zamieszkania powinny być
pracownikowi rekompensowane, choćby poprzez analogiczne stosowanie rozporzą-
dzeń o podróżach służbowych. Do jakiego stopnia ma sięgać ta analogia, powinno
stać się przedmiotem rozważań Sądu Apelacyjnego przy ponownym rozpoznaniu
sprawy.
W ocenie Sądu Najwyższego jedno nie ulega wątpliwości. Zwykła kabina sa-
mochodu ciężarowego wyposażona w leżankę o szerokości 60 cm umieszczoną za
siedzeniem kierowcy nie jest odpowiednim miejscem do wypoczynku nocnego dla
kierowcy. Nie jest to zapewnienie kierowcy przez pracodawcę bezpłatnego noclegu.
Leżanka taka może być miejscem do chwilowego odpoczynku - np. wtedy, gdy kie-
rowca powinien zrobić obowiązkową przerwę w prowadzeniu pojazdu, gdy stoi kilka-
naście albo kilkadziesiąt godzin w kolejce do odprawy granicznej, gdy samochód
ulegnie awarii w drodze i konieczne jest oczekiwanie na pomoc drogową - ale nie dla
celów regularnego nocnego wypoczynku, mającego zapewnić pełną regenerację sił
fizycznych i psychicznych kierowcy samochodu ciężarowego w transporcie między-
narodowym.
21
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podsta-
wie art. 39815
k.p.c.
========================================