Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 12/11
POSTANOWIENIE
Dnia 15 kwietnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z powództwa Prokuratury Rejonowej
przeciwko Wandzie P. i kuratorowi nieżyjącego Piotra Z.
przy uczestnictwie interwenienta ubocznego Marka Z.
o unieważnienie uznania ojcostwa,
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 kwietnia 2011 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 11 stycznia 2011 r.,
"Czy w sprawie o unieważnienie uznania dziecka
z powoływaniem się na błąd uznającego co do rzeczywistej daty
urodzenia dziecka, wynikającej z zagranicznego odpisu aktu
urodzenia, nieobjętego wpisem do polskich ksiąg stanu cywilnego
(transkrypcją), dopuszczalne jest poczynienie na podstawie tego aktu
urodzenia ustaleń podważających datę urodzenia dziecka wskazaną
w akcie urodzenia zarejestrowanym w polskich księgach stanu
cywilnego?"
odmawia podjęcia uchwały.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy powziął wątpliwość ujętą w przedstawionym zagadnieniu
prawnym przy rozpatrywaniu apelacji w sprawie o unieważnienie uznania dziecka.
Powództwo wytoczone zostało przez Prokuratora i dotyczyło dokonanej w dniu 9
grudnia 1985 r. przed Sądem Rejonowym czynności uznania pozwanej Wandy P.
przez Piotra Z., kwestionowanej z uwagi na działanie pod wpływem błędu oraz
wątpliwości co do tego, czy uznanie nastąpiło z należytym rozeznaniem. Sąd
pierwszej instancji wyrokiem z dnia 27 lipca 2010 r. unieważnił tę czynność w
oparciu o ustalenia faktyczne poczynione na podstawie nowego dokumentu –
„zapisu z akt urodzenia nr 59", wydanego przez Wydział Rejestracji Aktów
Stanu Cywilnego, obwodu T. - Ministerstwo Sprawiedliwości Ukrainy, wsparte
wynikami badania DNA syna Piotra Z. - Marka Z., pozwanej Wandy P. oraz Piotra
Z. (materiał pobrano z jego zwłok). Sąd Rejonowy stwierdził, że akt urodzenia
pozwanej sporządzony na podstawie oświadczenia jej matki – Zofii S. – złożonego
6 czerwca 1964 r., nie zawiera prawdziwej daty jej urodzenia. W dokumencie tym
widnieje data 15 maja 1945 r., podczas gdy ze źródłowego dokumentu - jakim jest
zapis z akt urodzenia wydany przez Wydział Rejestracji Aktów Stanu Cywilnego,
sporządzony nie tylko na podstawie zgłoszenia matki lecz także w oparciu o
zaświadczenie lekarskie - wynika, że pozwana Wanda P. w rzeczywistości urodziła
się 16 kwietnia 1946 r. Ponadto badania DNA wykluczyły biologiczne ojcostwo
Piotra Z. wobec Wandy P.
Sąd Rejonowy stwierdził, że Piotr Z. uznając swoje ojcostwo w stosunku do
pozwanej działał pod wpływem błędu co do rzeczywistej daty jej urodzenia. Był to
błąd istotny, wobec czego na podstawie art. 84 § 1 k.c. i art. 84 § 2 k.c. w związku z
art. 82 k.c., przyjął, że czynność ta była bezwzględnie nieważna z powodu braku
świadomego powzięcia decyzji wywołanego błędem.
Pozwana Wanda P. zaskarżyła powyższy wyrok apelacją, w której zarzuciła
m. in. naruszenie art. 233 § 1 w związku z art. 227 i 217 § 2 k.p.c. w związku z art.
4 ustawy z dnia 29 września 1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn.
Dz.U. z 2004 r., Nr 161, poz. 1688 ze zm., dalej powoływany jako „p.a.s.c.”),
3
poprzez pominięcie daty urodzenia pozwanej wynikającej z aktu urodzenia
wpisanego do akt stanu cywilnego prowadzonych w Polsce.
Sąd Okręgowy wyjaśnił, że jego wątpliwości, ujęte w przedstawionym
zagadnieniu, wynikają z rozbieżnych poglądów wyrażanych w orzecznictwie na
temat mocy dowodowej na terenie Polski aktów stanu cywilnego sporządzonych za
granicą, a ich wyjaśnienie jest niezbędne do prawidłowego rozstrzygnięcia
niniejszej sprawy, w której konkurencyjne dowody stanowią: akt stanu cywilnego
(akt urodzenia) pozostający w zasobach Wydziału Rejestracji Aktów Stanu
Cywilnego Obwodu T. na Ukrainie oraz akt urodzenia sporządzony w Urzędzie
Stanu Cywilnego w W. w dniu 10 czerwca 1964 r. – podające różne, odległe niemal
o rok, daty urodzenia pozwanej. Sąd pytający wskazał na unormowanie zawarte w
art. 4 i art. 73 ustawy z dnia 29 września 1986 r. p.a.s.c. (stanowiących
odpowiedniki art. 25 i art. 63 uchylonego dekretu z dnia 8 czerwca 1955 r. - Prawo
o aktach stanu cywilnego) – zgodnie z którym akty stanu cywilnego stanowią
wyłączny dowód zdarzeń w nich stwierdzonych, przy czym akt stanu cywilnego
sporządzony za granicą może być wpisany do polskich ksiąg stanu cywilnego
(transkrybowany) na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu. Na tle tych
przepisów Sąd Najwyższy wyrażał pogląd, że warunkiem uzyskania mocy
dowodowej w Polsce przez zagraniczny akt stanu cywilnego jest objęcie go
transkrypcją, stanowiącą odpowiednik rejestracji krajowego aktu stanu cywilnego
(Sąd Okręgowy powołał się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca 1971 r.,
II CR 138/71, OSNC 1972/3/52; uzasadnienie uchwały z dnia 5 listopada 1980 r., III
CZP 56/80, OSNC 1981/5/72 oraz uzasadnienie wyroku z dnia 13 czerwca 2000 r.,
III CKN 260/00, OSNC 2000/12/230). Pojawiła się jednak także odmienna linia
orzecznictwa (Sąd pytający wskazał na postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 8
sierpnia 2003 r., V CK 6/02, OSNC 2004/8/131 oraz z dnia 16 marca 2007 r., III
CSK 380/06, nie publ.) według których zagraniczne akty stanu cywilnego mają na
terenie Polski taką samą moc dowodową, jak polskie akty stanu cywilnego
niezależnie od ich wpisania do polskich ksiąg stanu cywilnego, ponieważ
transkrypcja nie ma charakteru rejestracyjnego, a tylko transponuje zagraniczny akt
stanu cywilnego na polski język urzędowy i poddaje obowiązującej w Polsce formie
rejestracji urodzeń, małżeństw i zgonów. Argumentem wspierającym ten pogląd jest
4
art. 1138 k.p.c. zrównujący moc dowodową zagranicznych i polskich dokumentów
urzędowych. Zdaniem Sądu Okręgowego ostatnie stanowisko sprawdza się, kiedy
zagraniczny akt stanu cywilnego nie pozostaje w kolizji z aktem stanu cywilnego
zarejestrowanym w Polsce, jeśli natomiast zachodzi kolizja nie sposób zastosować
dyrektywy, zgodnie z którą oba sprzeczne dokumenty stanowią wyłączny dowód
zdarzeń w nich stwierdzonych. Sąd zwrócił też uwagę na konieczność zachowania
szczególnego trybu dowodzenia niezgodności z prawdą danych zawartych
w aktach stanu cywilnego - co może nastąpić w postępowaniu sądowym
zmierzającym do unieważnienia aktu stanu cywilnego (art. 30 p.a.s.c.) lub do jego
sprostowania (art. 31 p.a.s.c.), a na drodze administracyjnej - w postępowaniu
o unieważnienie jednego z dwóch aktów stanu cywilnego stwierdzających to samo
zdarzenie (art. 29 p.a.s.c.), przy czym w orzecznictwie przyjmuje się, że objęcie
takim postępowaniem aktu stanu cywilnego sporządzonego za granicą wymaga
jego wcześniejszego wpisania (transkrypcji) do polskich ksiąg stanu cywilnego
(uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 1993 r. III CZP 153/93, OSNC
1994/5/106 oraz wyrok WSA w Warszawie IV SA/W-wa 1153/07 LEX 437789).
Konkludując Sąd Okręgowy opowiedział się za poglądem o celowości
ograniczenia mocy dowodowej zagranicznego aktu stanu cywilnego i przyjęciu
związania sądu w sprawie o unieważnienie uznania dziecka z powodu błędu co do
jego rzeczywistej daty urodzenia treścią aktu stanu cywilnego wpisanego do
polskich ksiąg stanu cywilnego, dotyczącego tego zdarzenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Problem, przed którym stanął Sąd Okręgowy, sprowadza się do oceny
wartości dowodowej dwóch dokumentów, podających odmienne dane o dacie
urodzenia pozwanej, a przedstawione zagadnienie ma spowodować wyjaśnienie,
czy kolidujące ze sobą dowody są równorzędne (dwa dokumenty urzędowe), czy
też jednemu z nich, polskiemu aktowi urodzenia, można przypisać rolę nadrzędną
i uznać go – na podstawie art. 4 p.a.s.c., za wiążący sąd dowód „wyłączny”.
Jak wynika z uzasadnienia postanowienia Sądu pytającego, udzielona odpowiedź
wpłynie bezpośrednio na ustalenie faktów, a w konsekwencji przesądzi
o rozstrzygnięciu sprawy. Tymczasem zgodnie z przyjętą wykładnią art. 390 § 1
5
k.p.c. przedmiotem przedstawianego przez sąd drugiej instancji zagadnienia nie
mogą być wątpliwości dotyczące stanu faktycznego sprawy (por. postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 15 października 2002 r., III CZP 66/02, Lex nr 57240),
a podjęcie uchwały nie jest uzasadnione, gdy zagadnienie sprowadza się w istocie
do pytania o możliwy sposób rozstrzygnięcia sprawy (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 12 marca 2010 r., III CZP 7/10, Lex 585826). Ponadto pytanie
musi dotyczyć zagadnienia budzącego rzeczywiście poważne wątpliwości
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 2009 r., III CZP 38/09, Lex nr
518116). Takich wątpliwości nie wywołuje zagadnienie związania, a raczej
możliwości podważenia w postępowaniu o unieważnienie uznania dziecka daty
urodzenia zawartej w akcie urodzenia tego dziecka. Artykuł 4 p.a.s.c. wprowadza
wyjątek od ogólnej zasady swobodnej oceny dowodów, akty stanu cywilnego
korzystają bowiem ze szczególnej mocy dowodowej, stanowiąc wyłączny dowód
zdarzeń w nich stwierdzonych (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
11 grudnia 2002 r., I CK 348/02, nie publ. i postanowienie z dnia 24 maja 1999 r.,
II CKN 356/98, nie publ.). Jednakże, co wynika z art. 4 p.a.s.c. in fine – możliwe jest
udowodnienie niezgodności z prawdą danych zawartych w tych aktach, wymaga to
jednak przeprowadzenia odpowiedniego postępowania. Sąd Okręgowy rozważał
jedynie postępowania uregulowane w ustawie Prawo o aktach stanu cywilnego.
Przepisy te nie wyczerpują jednak katalogu postępowań dotyczących danych
stwierdzanych aktami stanu cywilnego, najistotniejsze bowiem rodzaje spraw
o prawa stanu uregulowane zostały w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Należy
do ich także postępowanie o unieważnienie uznania dziecka, którego dotyczy
niniejsza sprawa (przewidziane w art. 80 § 1 k.r.o. przed jego nowelizacją
dokonaną ustawą z dnia 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny
i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw – Dz.U. nr 220, poz. 1431 – w zw. z art.
9 ust. 3 ustawy nowelizującej), a obecnie postępowanie o ustalenie
bezskuteczności uznania, ustanowione w art. 78 § 1 k.r.o. W sprawach tych
dochodzi do obalenia domniemań wynikających z art. 4 p.a.s.c., są one
postępowaniami pierwotnymi w stosunku do spraw dotyczących aktów stanu
cywilnego, a ich szczególny charakter, jako jedynej dopuszczalnej drogi
rozstrzygania o stanie cywilnym i stosunek do postępowania o sprostowanie
6
aktu stanu cywilnego omówiony został m.in. w uzasadnieniu postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 2006 r. (V. CSK 108/05, Lex nr 490441).
W konsekwencji postępowanie dowodowe w sprawach o prawa stanu wymaga
przeprowadzenia dowodów według ogólnych zasad przewidzianych w art. 233 §
1 k.p.c. Zagraniczny akt stanu cywilnego, który ma charakter dokumentu
urzędowego na Ukrainie uważany jest za taki dokument również na terytorium
Polski, co w rozpatrywanej sprawie wynika nie z art. 1138 k.p.c., lecz z artykułu
15 ust. 2 umowy zawartej 24 maja 1993 r. między Rzeczpospolitą Polską a
Ukrainą o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i
karnych (Dz.U. z 1994 r., Nr 96, poz. 465). Kwestia jego transkrypcji jest w
konsekwencji zagadnieniem drugorzędnym, skoro nie jest ona czynnością
konieczną dla uzyskania mocy dokumentu urzędowego przez dokument
zagraniczny, a problem, czy dokument ten jest objęty domniemaniem z art. 4
p.a.s.c. nie ma istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy, skoro
przedmiotem sprawy jest obalenie wniosku domniemania budowanego w oparciu
o polski akt urodzenia. Niemniej stwierdzić należy, że - co słusznie zauważył
Sąd pytający – występuje rozbieżność poglądów, czy transkrypcja jest
potrzebna, aby dokument zagraniczny uzyskał status przewidziany w art. 4
p.a.s.c., a także, że aktualnie przeważa stanowisko, zgodnie z którym
transkrypcja nie ma charakteru rejestracyjnego, lecz stanowi jedynie
przystosowanie zagranicznego aktu stanu cywilnego do obowiązującego w
Polsce języka urzędowego i obowiązującej tu formy rejestracji urodzeń,
małżeństw i zgonów. Zwolennicy tego poglądu, do których należy także skład
rozpoznający przedstawione zagadnienie prawne, wskazują, że art. 13, art. 70
oraz art. 73 ust. 1 p.a.s.c. rozróżniają wpis treści aktu stanu cywilnego
sporządzonego za granicą do polskich ksiąg stanu cywilnego (transkrypcję) oraz
zarejestrowanie w tych księgach określonych zdarzeń, które wystąpiły za
granicą, co wyłącza traktowanie transkrypcji jako szczególnej formy rejestracji
zdarzeń zaistniałych za granicą.
Podsumowując stwierdzić należy, że w sprawie nie wystąpiły przesłanki
z art. 390 § 1 k.p.c. uzasadniające podjęcie uchwały rozstrzygającej
przedstawione zagadnienie prawne, ponieważ zagadnienie to dotyczyło kwestii
7
oceny dowodów, udzielenie odpowiedzi stanowiłoby pośrednio rozstrzygniecie
sprawy, a zgłoszony problem nie budził poważnych wątpliwości. Dodatkowo
zachodzą wątpliwości, czy udzielenie odpowiedzi potrzebne jest do
rozstrzygnięcia sprawy, skoro wykładnia art. 86 k.r.o. (w brzmieniu sprzed
nowelizacji) dokonana w orzecznictwie Sądu Najwyższego upatrywała w tym
przepisie podstawę do wytoczenia przez prokuratora powództwa opartego na
zarzucie niezgodności uznania z ojcostwem genetycznym (por. uchwałę z dnia
6 października 1969 r., III CZP 25/69, OSNC 1970/5/75 i wyrok z dnia 14 lutego
1969 r., I CR 570/68, OSNC 1969/10/186). Do rozpoznania sprawy wystarczą
więc dowody wykluczające ojcostwo, które zostały w sprawie przeprowadzone.
Sąd orzekający jest związany żądaniem pozwu, natomiast nie wiąże go
podstawa prawna zgłoszonego żądania.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały.