Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 kwietnia 2011 r.
III SK 44/10
Praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumentów określoną w art.
24 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsu-
mentów (Dz.U. Nr 50, poz. 331 ze zm.) jest dalsze stosowanie przez przedsię-
biorcę postanowienia o identycznej treści z postanowieniem wpisanym do reje-
stru w wyniku postępowania z udziałem tego samego przedsiębiorcy, któremu
zarzuca się naruszenie zakazu z art. 24 ust. 1 tej ustawy.
Przewodniczący SSN Andrzej Wróbel (sprawozdawca), Sędziowie SN: Jerzy
Kwaśniewski, Romualda Spyt.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 12 kwietnia 2011 r.
sprawy z powództwa D.pl Spółki z o.o. z siedzibą w K. przeciwko Prezesowi Urzędu
Ochrony Konkurencji i Konsumentów o naruszenie zbiorowych interesów konsu-
mentów, na skutek skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjne-
go w Warszawie z dnia 11 maja 2010 r. […]
1. o d d a l i ł skargę,
2. zasądził od strony powodowej na rzecz Prezesa Urzędu Ochrony Konku-
rencji i Konsumentów kwotę 270 (dwieście siedemdziesiąt ) złotych tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej jako Prezes
Urzędu) decyzją z dnia 31 grudnia 2008 r. […] uznał za praktykę naruszającą zbio-
rowe interesy konsumentów w rozumieniu art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 16 lutego
2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. Nr 50, poz. 331, ze zm., dalej
jako ustawa) zamieszczenie przez D.pl Spółkę z o.o. z siedzibą w K. (dalej jako po-
wód) we wzorcu umownym pod nazwą „Regulamin świadczenia usług przez D.pl Sp.
z o.o.” (dalej jako regulamin) postanowienia o treści „D.pl sp. z o.o. zastrzega sobie
2
prawo dokonania zmian niniejszego regulaminu. Zmiany te obowiązują od chwili
udostępnienia nowej wersji Regulaminu na stronie www.d.pl”, które stanowi niedo-
zwolone postanowienie umowne wpisane do rejestru postanowień wzorców umow-
nych uznanych za niedozwolone na mocy prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego
w Warszawie - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 26 marca 2008 r.
[…]. Prezes Urzędu nałożył karę pieniężną oraz nakazał publikację treści decyzji na
stronie internetowej przedsiębiorcy oraz dwukrotną publikację sentencji decyzji w
dzienniku o zasięgu ogólnopolskim.
Powód wniósł odwołanie od decyzji Prezesa Urzędu zarzucając naruszenie
art. 24 ust. 1 pkt 1 ustawy, niezastosowanie art. 28 ustawy oraz nieadekwatność
orzeczonej kary pieniężnej do naruszenia zarzuconego powodowi.
Sąd Okręgowy w Warszawie - Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów wy-
rokiem z dnia 26 czerwca 2009 r. […] oddalił odwołanie powoda. Wyrok Sądu Okrę-
gowego oparty był na następujących ustaleniach. Powód zawierał z konsumentami
umowy o świadczenie usług z użyciem wzorca umownego zawartego w Regulaminie,
zawierającego postanowienie o treści „D.pl sp. z o.o. zastrzega sobie prawo dokona-
nia zmian niniejszego regulaminu. Zmiany te obowiązują od chwili udostępnienia no-
wej wersji Regulaminu na stronie www.d.pl”. Postanowienie o tej samej treści zostało
uznane wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 26 marca 2008 r. […] w sprawie z po-
wództwa Prezesa Urzędu przeciwko powodowi, za niedozwolone postanowienie
umowne i wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedo-
zwolone pod numerem 1491. W ocenie Sądu Okręgowego nie zasługiwała na
uwzględnienie argumentacja powoda zmierzająca do zakwestionowania tożsamości
postanowień - aktualnie stosowanego w nowym wzorcu z uprzednio uznanym za
niedozwolone postanowieniem poprzedniego wzorca - ze względu na odmienną
treść nowego wzorca umownego (przy zachowaniu tej samej treści spornego
postanowienia). Zdaniem Sądu Okręgowego postanowienie, którego dotyczy decyzja
Prezesa Urzędu, zawarte w pkt XII.5 […] aktualnie stosowanego wzorca umownego
jest treściowo tożsame z zawartym w poprzednim wzorcu umownym w pkt XI.4 […].
Zdaniem Sądu Okręgowego wprowadzona w nowym regulaminie zmiana w postaci
dodania punktu XII.3, przyznającego konsumentom możliwość złożenia sprzeciwu w
związku z dokonaną zmianą regulaminu, a w konsekwencji doprowadzenie do wy-
powiedzenia umowy lub utrzymania stosunku prawnego na dotychczasowych zasa-
dach, nie ma znaczenia dla oceny treści kwestionowanego postanowienia, ponieważ
3
czymś innym jest określenie wymogów w zakresie informowania konsumentów o
zmianie regulaminu, a czym innym jest określenie uprawnień stron umowy na wypa-
dek dokonania zmian w regulaminie. Ponadto, określony w pkt XII.2 termin do wnie-
sienia sprzeciwu rozpoczyna bieg z chwilą opublikowania nowej wersji regulaminu na
stronie internetowej, a nie z chwilą powiadomienia konsumenta o zmianie regulami-
nu. Na tej podstawie Sąd Okręgowy uznał stanowisko Prezesa Urzędu, zgodnie z
którym przedmiotowe postanowienie jest tożsame z postanowieniem wpisanym do
rejestru, za słuszne. Oznacza to, że spełniona została przesłanka bezprawności
działania powoda, polegająca na stosowaniu w obrocie konsumenckim postanowie-
nia wzorca umowy wpisanego do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za
niedozwolone. Takie zaś działanie powoda godzi w interes ogółu konsumentów, co
daje podstawy do uznania go za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumen-
tów.
Odnosząc się do wysokości nałożonej kary pieniężnej Sąd Okręgowy uznał,
że istniały podstawy do jej nałożenia. Powód dopuścił się praktyki naruszającej zbio-
rowe interesy, wysokość kary mieści się w granicach wyznaczonych art. 106 ust. 1
pkt 4 ustawy, wysokość kary została ustalona adekwatnie do możliwości finansowych
powoda stanowiąc 0,2% przychodów powoda oraz 2% kary maksymalnej, jaką Pre-
zes Urzędu mógł nałożyć. Ponadto, naruszenie zbiorowych interesów konsumentów
przez powoda miało charakter zawiniony.
Odnosząc się do zarzutu niezastosowania art. 28 ustawy, Sąd Okręgowy
stwierdził, że warunkiem wydania decyzji zobowiązującej jest podjęcie przez przed-
siębiorcę określonego zobowiązania. Ustawa nie określa, kto może wystąpić z ini-
cjatywą, jednakże to przedsiębiorca winien być szczególnie zainteresowany wyda-
niem decyzji zobowiązującej i wykazywać się inicjatywą w dążeniu do dokonania sto-
sownych uzgodnień. Inicjatywa ta winna przejawiać się w samodzielnym przyjęciu na
siebie określonych zobowiązań oraz uznania stanowiska Prezesa Urzędu w zakresie
oceny stosowanej praktyki. Sąd Okręgowy wyjaśnił, że w piśmie z dnia 14 listopada
2008 r. powód kwestionuje dokonaną przez Prezesa Urzędu ocenę stosowanej prak-
tyki. Dopuszcza co prawda możliwość zmiany regulaminu i wyeliminowanie kwestio-
nowanej klauzuli, ale nie przyjął na siebie zobowiązania do natychmiastowego za-
przestania stosowania tej klauzuli. Warunkował jego dokonanie względami natury
technicznej i organizacyjnej, zastrzegał, że zmiana wymaga czasu. Z tych powodów
Sąd uznał, że z punktu widzenia ochrony interesów konsumentów, bardziej efektyw-
4
ne było wydanie decyzji uznającej praktykę za naruszającą zbiorowe interesy kon-
sumentów i nakazanie zaniechania jej stosowania.
Sąd Okręgowy uznał za niezasadne zarzuty odnoszące się do nałożenia do-
datkowego obowiązku publikacyjnego, stwierdzając, że działanie Prezesa Urzędu
było zgodne z dyspozycją art. 26 ust. 2 ustawy; celem nałożenia dodatkowych obo-
wiązków jest zapewnienie wykonania nakazu, zaś nałożony obowiązek pełni funkcje
edukacyjną i prewencyjną.
Powód zaskarżył wyrok Sądu Okręgowego apelacją w całości. Zaskarżonemu
wyrokowi zarzucił naruszenie art. 321 § 1 k.p.c. z naruszeniem podstawy faktycznej
powództwa, to jest przeprowadzenie przez Sąd pierwszej instancji kontroli abstrak-
cyjnej wzorca umowy; art. 24 ust. 1 oraz art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy, poprzez uznanie
istnienia przesłanki bezprawności, mimo iż postanowienie stosowane przez powoda
w regulaminie świadczenia usług nie jest tożsame w swej treści z postanowieniem
wpisanym do rejestru klauzul niedozwolonych; art. 28 ustawy w związku z art. 8 oraz
11 k.p.a.; art. 106 ust. 1 pkt 4 oraz art. 26 ust. 2 ustawy, poprzez nieadekwatność
zastosowanej sankcji do stopnia naruszenia zarzucanego powodowej spółce. Powód
wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i uchylenie w całości decyzji Prezesa Urzędu,
ewentualnie uchylenie pkt II i III decyzji Prezesa Urzędu.
Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 11 maja 2010 r. […] oddalił
apelację powoda. Nie uwzględniając zarzutu naruszenia art. 321 k.p.c., Sąd Apela-
cyjny wyjaśnił, że jest on nietrafny z uwagi na przedmiot rozpoznania sprawy. Przepis
ten daje wyraz zasadzie, zgodnie z którą sąd jest związany granicami żądania po-
wództwa i nie może dysponować przedmiotem procesu poprzez określenie jego gra-
nic niezależnie od zakresu żądania przez powoda. W niniejszej sprawie powód za-
rzucał zaskarżonej decyzji naruszenie art. 24 ust. 1 pkt 1 ustawy, twierdząc, że za-
stosowana klauzula w stosowanym przez niego wzorze umowy, mimo identycznej
treści, nie jest klauzulą niedozwoloną z uwagi na zmiany wprowadzone do regula-
minu, powodujące, że jej oddziaływanie miało odmienny skutek, niż miało to miejsce
w stanie faktycznym i prawnym, na podstawie którego Sąd Okręgowy uznał, że klau-
zula o takiej treści jest klauzulą niedopuszczalną […]. Prawidłowo zatem Sąd Okrę-
gowy dokonał porównania postanowień poprzedniego regulaminu z postanowieniem
zawartymi w zakwestionowanym regulaminie i doszedł do wniosku, że dokonane w
nim zmiany w żaden sposób nie zmieniają znaczenia postanowienia zawartego w
tym regulaminie. Wbrew twierdzeniom powoda przedmiotem badania Sądu Okręgo-
5
wego nie było zagadnienia abuzywności postanowienia umowy o treści „D.pl Sp. z
o.o. zastrzega sobie prawo dokonania zmian niniejszego regulaminu. Zmiany te ob-
owiązują od chwili udostępnienia nowej wersji Regulaminu na stronie www.d.pl” ale
ustalenie, czy postanowienie to jest tożsame z klauzulą abuzywną wpisaną do reje-
stru.
Sąd Apelacyjny nie uwzględnił także zarzutu naruszenia art. 24 ust. 1 i 2 pkt 1
ustawy. Przepis ten zakazuje stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy
konsumentów. Jedną z takich praktyk jest stosowanie postanowień wzorców umów,
które zostały wpisane do rejestru postanowień umownych uznanych za niedozwo-
lone. Sąd Okręgowy dokonując ustaleń co do tożsamości przedmiotowych klauzul
doszedł do wniosku, ze zmiany wprowadzone przez powoda w nowym regulaminie w
żaden sposób nie zwalniają konsumenta od uciążliwości związanej z bieżącym usta-
leniem na stronach internetowych powoda, czy przypadkiem nie nastąpiła zmiana w
treści Regulaminu świadczenia usług. Postanowienie oceniane przez Sąd Okręgowy
okazało się zatem tożsame w postanowieniem wpisanym do rejestru. Dlatego Sąd
Okręgowy zasadnie przyjął, że spełniona została przesłanka bezprawności działania.
Sąd Apelacyjny nie uwzględnił także zarzutu naruszenia art. 28 ustawy, po-
dzielając pogląd Sądu Okręgowego, zgodnie z którym zmierzając do zakończenia
postępowania w trybie art. 28 ust. 1 ustawy, powód powinien uznać stanowisko Pre-
zesa Urzędu w zakresie jego oceny stosowanej praktyki oraz przyjąć na siebie jed-
noznaczne zobowiązanie niezwłocznego zaprzestania tej praktyki. Tymczasem w
piśmie z dnia 4 listopada 2008 r. powód kwestionuje dokonaną przez Prezesa
Urzędu ocenę stosowanej praktyki i nie przyjmuje na siebie jednoznacznego
zobowiązania do natychmiastowego zaprzestania stosowania klauzuli. Nie doszło
zatem do przekroczenia zakresu uznania administracyjnego, zwłaszcza że art. 28
ustawy nie nakłada na Prezesa Urzędu obowiązku wydania decyzji zobowiązującej.
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 106 ust. 1 pkt 4 oraz art. 26 ust. 2
ustawy, Sąd Apelacyjny uznał zarzut ten za niezasadny, podzielając stanowisko
Sądu Okręgowego i stwierdzając, że nie można uznać kary za zbyt wysoką w sto-
sunku do zarzuconego powodowi naruszenia. Zdaniem Sądu Apelacyjnego nałożony
dodatkowy obowiązek zmierzający do usunięcia trwających skutków naruszenia zbio-
rowych interesów konsumentów nie może zostać uznany za zbyt dolegliwy.
Powód zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego w całości skargą kasacyjną. Zaskarżo-
nemu wyrokowi zarzucił naruszenie: 1) art. 321 § 1 k.p.c., poprzez prowadzenie
6
rozpoznania i orzeczenie w sprawie ponad granice podstawy faktycznej, które wy-
znaczone zostały wniesionym przez powoda odwołaniem od decyzji Prezesa Urzędu;
2) art. 24 ust. 1 pkt 1 ustawy, poprzez uznanie, że zachodzą przesłanki uzasadnia-
jące wydanie decyzji przez Prezesa Urzędu, gdy mimo tożsamego literalnie posta-
nowienia wzorca umowy z klauzulą wpisaną do rejestru, postanowienie to nie może
zostać uznana za tożsame z uwagi na treść pozostałych postanowień nowego
wzorca, a także poprzez uznanie, że Prezes Urzędu nie przekroczył kompetencji wy-
nikających z art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy, uprawniających go do oceny tożsamości po-
stanowienia stosowanego przez powoda z postanowieniem wpisanym do rejestru
klauzul niedozwolonych; 3) art. 28 ustawy w związku z art. 7, 8 i 11 k.p.a., poprzez
wadliwe określenie przesłanek zastosowania art. 28 ust. 1 ustawy, co doprowadziło
do niewydania decyzji na podstawie tego przepisu.
Uzasadniając zarzut naruszenia art. 321 k.p.c. powód podnosi, że zakres po-
stępowania wszczętego wniesieniem odwołania od decyzji wydanej na podstawie art.
24 ust. 2 pkt 1 ustawy został wyznaczony treścią klauzuli wpisanej do rejestru niedo-
zwolonych postanowień umownych pod numerem 1491. Sąd winien zatem ograni-
czyć się do stwierdzenia tożsamości klauzuli wpisanej do rejestru z klauzulą stoso-
waną przez przedsiębiorcę, natomiast wszelkie ustalenia prowadzące do wykładni
postanowienia nowego wzorca umowy pod kątem jego abuzywności stanowią naru-
szenia art. 321 k.p.c. Powód twierdzi, że po wydaniu wyroku przez Sąd Okręgowy z
dnia 26 marca 2008 r. […] zastąpił poprzedni regulamin nowym, w którym wprowa-
dzono zmiany w zakresie treści oraz faktycznego oddziaływania postanowienia, które
zostało wcześniej wpisane do rejestru. Prezes Urzędu uznał, że zachodzi tożsamość
zakresowa pomiędzy postanowieniem stosowanym w nowym regulaminie a posta-
nowieniem zawartym w poprzednio stosowanym regulaminie. Tym samym Prezes
Urzędu dokonał de facto analizy nowego wzorca umowy pod kątem jego abuzywno-
ści, do czego nie był uprawniony. Tymczasem w takiej sytuacji Prezesowi Urzędu
pozostaje jedynie wytoczenie powództwa o uznania postanowienia umownego za
niedozwolone.
Uzasadniając zarzut naruszenia art. 24 ust. 2 pkt 1 powód podnosi, że jeżeli
istniały przesłanki wskazujące na potencjalną odmienność stosowanego przez przed-
siębiorcę postanowienia względem klauzuli wpisanej do rejestru klauzul niedozwolo-
nych, wówczas nie zachodzą podstawy do zastosowania art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy,
ponieważ nie została spełniona przesłanka bezprawności. O bezprawności zacho-
7
wania powoda można by mówić jedynie wówczas, gdyby postawienie nowego
wzorca rozszerzone literalnie o postanowienia pozostające z nim w związku funkcjo-
nalnym, uznane zostało za klauzulę niedozwoloną.
Uzasadniając zarzut naruszenia art. 28 ust. 1 ustawy powód podnosi, że zi-
dentyfikowane przez Sąd Apelacyjny przesłanki zastosowania przepisu, jak koniecz-
ność uznania bezkrytycznego stanowiska Prezesa Urzędu, przyjęcie jednoznaczne-
go zobowiązania do niezwłocznego zaprzestania praktyki, zobowiązanie się do nie-
zwłocznego zaniechania stosowania praktyk oraz przedstawienie dowodów wykona-
nia zobowiązania, nie wynikają z treści art. 28 ust. 1 ustawy. Organ powinien kierując
się art. 7, 8 i 11 k.p.a. po otrzymaniu pisma przedsiębiorcy deklarującego wolę zanie-
chania stosowania kwestionowanej przez Prezesa praktyki, winien dążyć do realizacji
stawianych przed nim zadań w sposób najbardziej efektywny, a jednocześnie
uwzględniający słuszny interes powoda, który polega na wydaniu decyzji zobowią-
zującej. Zdaniem powoda, jeżeli spełnione zostaną warunki zastosowania art. 28
ustawy, treść art. 7, 8 i 11 k.p.a. to Prezesa Urzędu powinien do wydać decyzję zo-
bowiązują. Zakres uznania, jakim dysponuje Prezes Urzędu, nie pozostaje nieograni-
czony i musi podlegać rygorom wskazanym w art. 7 k.p.a., które z kolei nakazywały
wydanie decyzji zobowiązującej.
Prezes Urzędu w odpowiedzi na skargę kasacyjną powoda wniósł o jej odda-
lenie. Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 321 k.p.c. Prezes Urzędu podniósł, że
Sąd Apelacyjny ograniczył się do badania tożsamości kwestionowanej klauzuli z
klauzulą wpisaną do rejestru, uwzględniając treść postanowienia umownego w świe-
tle pozostałych postanowień wzorca umowy. Odnosząc się do zarzutu naruszenia
art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy Prezes Urzędu stwierdził, że w świetle „uchwały III SZP
3/06” może uznać za praktykę w rozumieniu tego przepisu stosowanie identycznej
klauzuli, przez tego samego przedsiębiorcę we wzorcu umowy zmienionym wskutek
uznania postanowień poprzedniego wzorca za niedozwolone. Odnosząc się do za-
rzutu naruszenia art. 28 ust. 1 ustawy Prezes Urzędu stwierdził, że nie przekroczył
ram uznania administracyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna powoda okazała się bezpodstawna. W pierwszej kolejności
należało rozpoznać zarzut naruszenia art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy, ponieważ rozstrzy-
8
gnięcie kwestii jego zasadności wpływa na rozpoznanie zarzutu naruszenia art. 321 §
1 k.p.c. W okolicznościach niniejszej sprawy zarzut ten jest nieuzasadniony. Sąd
Najwyższy w obecnym składzie odnotowuje istniejący w piśmiennictwie spór w kwe-
stii, czy praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumentów w rozumieniu art. 24
ust. 2 pkt 1 ustawy jest tylko dalsze stosowanie postanowień wzorca umowy wpisa-
nego do rejestru niedozwolonych postanowień umownych, czy też stosowanie także
takich postanowień przez innych przedsiębiorców, a w tym ostatnim wypadku także
czy art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy obejmuje ewentualnie tylko przypadki zastosowania
postanowienia umownego o takiej samej, czy tożsamej treści. Spór ten wynika z po-
szukiwania rozwiązania dla tego problemu w analizie przedmiotu i funkcji postępo-
wania w sprawie o uznanie postanowień wzorca umów za niedozwolone oraz skut-
ków wpisu postanowienia do rejestru niedozwolonych postanowień umownych,
unormowanych w art. 47943
k.p.c. Stosownie do treści tego przepisu „wyrok prawo-
mocny ma skutek wobec osób trzecich od chwili wpisania uznanego za niedozwolone
postanowienia wzorca umowy do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2”. W świe-
tle poglądów przeważającej części doktryny wyrok uwzględniający powództwo obej-
muje prawomocnością tylko pozwanego przedsiębiorcę oraz inne podmioty, którym w
braku orzeczenia przysługiwałaby legitymacja czynna do wytoczenia powództwa w
sprawie o uznanie za niedozwolone tego samego postanowienia wzorca umowy, za-
czerpniętego z tego samego wzorca. Prawomocność rozszerzona ma w tym ujęciu
charakter jednostronny i ogranicza się tylko do tych osób, które mogłyby wytoczyć
powództwo przeciwko przedsiębiorcy stosującemu konkretne postanowienie w kon-
kretnym wzorcu. W uzasadnieniu powyższego poglądu argumentuje się, iż wpisane
do rejestru klauzule zostały uznane za niedozwolone ze względu na określony układ
praw i obowiązków stron, ukształtowanych we wzorcu. Wyjaśnia się również, że za-
kaz wykorzystywania niedozwolonych postanowień wzorca umowy ma charakter
materialnoprawny, zatem skutków uznania postanowień wzorca umowy za niedo-
zwolone należy upatrywać w przepisach prawa materialnego. Zgodnie z przeciwnym
poglądem, skutki wyroku dotyczą każdego przedsiębiorcy, przy czym wśród poglą-
dów opowiadających się za tym szerokim ujęciem istnieje rozbieżność, czy dotyczy
to tylko przypadków identyczności klauzul.
Wskazane powyżej dylematy interpretacyjne w przedmiocie skutków wpisu po-
stanowienia do rejestru niedozwolonych postanowień umownych rozstrzygnięto po-
czątkowo w orzecznictwie Sądu Najwyższego w sprawach o naruszenie zbiorowych
9
interesów konsumentów w następujący sposób. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia
20 czerwca 2006 r., III SK 7/06 (OSNP 2007 nr 13-14, poz. 207) przyjęto, że wyrok
prawomocny ma skutek wobec osób trzecich od chwili wpisania uznanego za niedo-
zwolone postanowienia wzorca umowy do rejestru, co oznacza, iż uznanie określonej
klauzuli za niedozwoloną i wpisanie jej do rejestru działa erga omnes, a dalsze po-
sługiwanie się klauzulą wpisaną do rejestru jest zakazane w obrocie prawnym nie
tylko względem podmiotu, wobec którego to orzeczono, ale również w identycznych
lub podobnego rodzaju stosunkach prawnych zawieranych przez osoby trzecie, bez
ograniczenia w żaden sposób kategorii tych podmiotów. Pogląd ten podtrzymano i
rozszerzono w uchwale z 13 lipca 2006 r., III SZP 3/06, zgodnie z sentencją której
„stosowanie postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścią postanowień
uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w Warsza-
wie - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów i wpisanych do rejestru, o którym
mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c. może być uznane w stosunku do innego przedsiębiorcy
za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów”. W jej uzasadnieniu Sąd
Najwyższy odwołał się do zapatrywań prawnych wyrażonych w uchwale tego Sądu z
dnia 19 grudnia 2003 r., III CZP 95/03 (OSN 2005 nr 2, poz. 25) oraz skutków wpisu
do rejestru niedozwolonych postanowień umownych, unormowanych w art. 47943
k.p.c., uznając, że z charakteru postępowania w sprawie o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone, służącego abstrakcyjnej ocenie abuzywności jego
postanowień oraz celu tego postępowania, jakim jest usunięcie postanowień wzorca
uznanych za niedozwolone z obrotu, wynika że wpis postanowienia do rejestru nie-
dozwolonych postanowień umownych wywołuje skutki nie tylko dla stron procesu,
lecz także wobec osób trzecich. Podobny do przyjętego w powołanej uchwale pogląd
został wypowiedziany w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedo-
zwolone w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2007 r., I CSK 117/07 (nie-
publikowany), gdzie przyjęto, że za niedozwoloną klauzulę umowną naruszającą
zbiorowe interesy konsumentów może być uznana nie tylko klauzula umowna o
identycznej treści, jak klauzula wpisana do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2
k.p.c., ale również klauzula o treści zbliżonej, której stosowanie wywiera taki sam
skutek, jak stosowanie klauzuli wpisanej do rejestru.
Argumentacja przedstawiona w uzasadnieniu powołanych powyżej rozstrzy-
gnięć Sądu Najwyższego, w szczególności w uchwale III SZP 3/06, została zakwe-
stionowana w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2008 r., III CZP
10
80/08 (OSNC 2009 nr 9, poz. 118), zgodnie z którą rozszerzona prawomocność wy-
roku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowień wzorca umowy za niedo-
zwolone (art. 47943
w związku z art. 365 k.p.c.) nie wyłącza możliwości wytoczenia
powództwa przez tego samego lub innego powoda przeciwko innemu przedsiębiorcy,
niebiorącemu udziału w postępowaniu, w którym zapadł wyrok, stosującemu takie
same lub podobne postanowienia wzorca, jak wpisane do rejestru, o którym mowa w
art. 47945
§ 2 k.p.c. Sąd Najwyższy wyjaśnił, że należy wykluczyć uznanie, iż moc
wiążąca wyroku i powaga rzeczy osądzonej może rozciągać się na podobne lub na-
wet takie same postanowienia stosowane przez innego przedsiębiorcę w innym
wzorcu. Abstrakcyjna kontrola wzorca nie może prowadzić do generalnego wyłącze-
nia danej klauzuli z obrotu, rzeczą sądu bowiem jest rozstrzyganie w konkretnej
sprawie, dotyczącej określonego postanowienia konkretnego wzorca. Wydany w ta-
kiej sprawie wyrok dotyczy zatem postanowienia określonego wzorca, a nie posta-
nowienia w ogóle. Podobny pogląd wyrażono w uchwale Sądu Najwyższego z 13
stycznia 2011 r., III CZP 119/10 (niepublikowana). W świetle powyższych uchwał
wpis postanowienia do rejestru niedozwolonych postanowień umownych wywołuje
jedynie taki skutek, że uniemożliwia wniesienie kolejnego powództwa o uznanie za
niedozwolone postanowienia umownego o takiej samej treści, stosowanego w tym
samym wzorcu umownym, przez tego samego przedsiębiorcę.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy w obecnym składzie stwierdza,
że zgodnie z sentencją uchwały Sądu Najwyższego z 13 lipca 2006 r., III SZP 3/06
„stosowanie postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścią postanowień
uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w Warsza-
wie - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów i wpisanych do rejestru, o którym
mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c., może być uznane w stosunku do innego przedsiębiorcy
za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów”. Brzmienie sentencji
przedmiotowej uchwały nie przesądza zatem tego, że stosowanie przez innego
przedsiębiorcę postanowienia umownego wpisanego do rejestru niedozwolonych
postanowień umownych stanowi ipso facto praktykę naruszającą zbiorowe interesy
konsumentów. Ponadto, w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 paź-
dziernika 2008 r., III CZP 80/08 podkreślono, iż poza zakresem oceny w tej sprawie
pozostawała „kwestia mocy wiążącej wyroku uwzględniającego powództwo o uzna-
nie wzorca umowy za niedozwolone w innych postępowaniach” niż postępowanie o
uznanie postanowień wzorca za niedozwolone. Uchwała ta, jak i późniejsza uchwała
11
III CZP 119/10, zapadłe przy rozpoznawaniu spraw o uznanie postanowień wzorca
umowy za niedozwolone, nie wymagają zatem skorygowania sentencji uchwały w
sprawie III SZP 3/06, lecz odpowiedniego ukierunkowania interpretacji jej uzasadnie-
nia. W orzecznictwie Sądu Najwyższego nie zachodzi bowiem rozbieżność w zakre-
sie wykładni art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy.
W pierwszej kolejności należy zauważyć, że zgodnie z art. 24 ust. 2 pkt 1
ustawy, praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumenta jest stosowanie posta-
nowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców
umowy uznanych za niedozwolone. Treść art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy przesądza za-
tem wyraźnie, że praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumentów jest stoso-
wanie we wzorcu umowy postanowienia umownego, które zostało już wpisane do
rejestru niedozwolonych postanowień umownych. Przepis art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy
mówi o „postanowieniach”, a dodatkowo „wzorców”, co oznacza, że nie chodzi tylko o
stosowanie postanowienia konkretnego wzorca, ale w ogóle o stosowanie postano-
wień, które skutkiem wyroku uznającego je za niedozwolone zostały wpisane do re-
jestru niedozwolonych postanowień umownych. Przepis ten nie różnicuje przy tym
między 1) stosowaniem postanowienia o danej treści przez tego samego przedsię-
biorcę, w tym samym wzorcu; 2) stosowaniem wpisanego postanowienia przez tego
samego przedsiębiorcę w zmienionym wzorcu oraz 3) stosowaniem wpisanego poro-
zumienia przez innego przedsiębiorcę. W świetle powyższego w dalszym ciągu za w
pełni uzasadniony należy uznać wyrażony w uzasadnieniu uchwały III SZP 3/06 po-
gląd, zgodnie z którym praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumentów jest
dalsze stosowanie postanowienia - tak jak w niniejszej sprawie - którego treść jest
identyczna z treścią postanowienia, które zostało wpisane do rejestru, przez tego
samego przedsiębiorcę, który uczestniczył w postępowaniu zakończonym wpisem do
rejestru niedozwolonych postanowień umownych. Dotyczy to jednak nie tylko dalsze-
go stosowania przez przedsiębiorcę tego samego postanowienia wzorca umowy, ale
także identycznego postanowienia w zmienionym wzorcu umowy. Zmiana wzorca
przy zachowaniu identyczności zakwestionowanego wcześniej postanowienia nie
wpływa bowiem - z uwagi na treść art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy - na możliwość zasto-
sowania tego przepisu. Rozpoznając apelację w sprawie z odwołania od decyzji Pre-
zesa Urzędu uznającej zachowanie powoda za praktykę naruszającą zbiorowe inte-
resy konsumentów Sąd Apelacyjny miał obowiązek zweryfikować, czy stosowane
przez powoda postanowienie umowne jest tożsame z postanowieniem wpisanym do
12
rejestru niedozwolonych postanowień umownych zarówno z punktu widzenia jego
treści, jak i w świetle wpływu wprowadzonych przez powoda zmian w treści wzorca
inkorporującego przedmiotowe postanowienie na jego abuzywność. Skoro bowiem
pod pojęciem abstrakcyjnej kontroli postanowień wzorców umowy rozumie się „po-
stanowienie konkretnego wzorca, stosowanego przez danego przedsiębiorcę, oce-
niane na tle tegoż wzorca”, zaś „rzeczą sądu [orzekającego w sprawie o uznanie po-
stanowień wzorca umowy za niedozwolone] jest rozstrzyganie w konkretnej sprawie,
dotyczącej określonego postanowienia konkretnego wzorca” (uchwała Sądu Najwyż-
szego z dnia 7 października 2008 r., III CZP 80/08, OSNC 2009 nr 9, poz. 118), ko-
nieczne jest stwierdzenie nie tylko tożsamości brzmienia postanowienia, ale także
dokonanie - wskazywanej w doktrynie - swoistej projekcji tego, czy nadal postano-
wienie to mogłoby stanowić - w razie zawarcia umowy - źródło wykreowania konkret-
nego uprawnienia lub obowiązku sprzecznego z klauzulą dobrej wiary. Przeprowa-
dzenie takiej analizy jest niewątpliwie możliwe w przypadku stosowania postanowie-
nia wpisanego do rejestru niedozwolonych postanowień umownych przez przedsię-
biorcę, który był wcześniej stroną postępowania zakończonego powyższym wpisem,
nawet jeżeli przedsiębiorca ten posługuje się klauzulą o identycznym lub tożsamym
brzmieniu w nowym wzorcu umownym, opracowanym dla zawierania tego samego
rodzaju umów, co wzorzec, który zawierał postanowienia uznane za niedozwolone.
Natomiast przeprowadzenie takiej oceny w odniesieniu do postanowień
zawartych we wzorcach innych przedsiębiorców napotyka nie tyle na trudności natury
praktycznej, co narusza wypracowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego standardy
obowiązujące w postępowaniach, w których nakładane są wysokie kary pieniężne. Z
uwagi na sposób prowadzenia rejestru niedozwolonych postanowień umownych inni
przedsiębiorcy mogą jedynie ustalić, jaką treść mają niedozwolone postanowienia
umowne, bez możliwości przeprowadzenia samodzielnej oceny, czy stosowane
przez nich, identyczne lub tożsame w treści postanowienie umowne, naruszałoby
rozkład praw i obowiązków stron ewentualnej umowy w sposób uznany za niedo-
zwolony. Mając powyższe na względzie za nieuzasadnione należy uznać zarówno
zarzuty naruszenia art. 321 § 1 k.p.c. jak i art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy.
Nieuzasadniony okazał się również zarzut naruszenia art. 28 ustawy w
związku z art. 7, 8 i 11 k.p.a. Ratio legis decyzji wydawanej na podstawie art. 28
ustawy polega na uproszczeniu i skróceniu postępowania przed Prezesem Urzędu, w
sytuacji gdy po jego wszczęciu przedsiębiorca, któremu zarzuca się naruszenie
13
przepisów ustawy, a który nie zaniechał praktyki, której dotyczy przedmiotowe postę-
powanie, zobowiąże się do zaniechania kwestionowanego przez organ ochrony kon-
sumentów zachowania. W aktualnie obowiązującym modelu sądowej kontroli działal-
ności Prezesa Urzędu, wniesienie odwołania do sądu inicjuje merytoryczny spór
między przedsiębiorcą a organem ochrony konkurencji, w toku którego Sąd Okręgo-
wy w Warszawie lub Sąd Apelacyjny orzekają, czy przedsiębiorca naruszył zakaz z
art. 24 ustawy. Sądy te nie kontrolują samego postępowania przed organem ochrony
konsumentów, choć jego wadliwości mogą wpływać na merytoryczne rozstrzygnięcie
sprawy, z uwagi na konieczność zapewnienia ochrony prawom podstawowym przy-
sługującym przedsiębiorcy w postępowaniu przed organem ochrony konsumentów
oraz w postępowaniu sądowym z uwagi na represyjny charakter sankcji z tytułu na-
ruszenia zakazów ustawy (wyrok Sądu Najwyższego z 19 sierpnia 2009 r., III SK
5/09). W zakresie dotyczącym decyzji zobowiązującej oznacza to, że starania przed-
siębiorcy o jej uzyskanie, polegające na pośrednim przyznaniu się do naruszenia
przepisów ustawy i zobowiązaniu do zaniechania dalszego naruszania, nie mogą być
traktowane jako okoliczność obciążająca, ani dowód naruszenia.
Jednakże sądowa kontrola ewentualnej odmowy wydania przez Prezesa
Urzędu decyzji zobowiązującej w postępowaniu z odwołania od decyzji Prezesa
Urzędu stwierdzającej naruszenie zbiorowych interesów (i nakazującej zaniechanie
dalszego naruszania lub stwierdzającej zaniechanie) jest de lege lata utrudniona.
Ocena zasadności wydania decyzji zobowiązującej oznaczałaby bowiem, że sąd nie
rozstrzygałby merytorycznie sprawy, lecz weryfikowałby, czy nie mogła ona zostać
zakończona na wcześniejszym etapie postępowania administracyjnego decyzją,
która spośród wszystkich środków oddziaływania na zachowania przedsiębiorców,
jakie znajdują się w dyspozycji Prezesa Urzędu, jest decyzją najkorzystniejszą dla
przedsiębiorcy. Powoduje to, że sądowa kontrola odmowy wydania decyzji zobowią-
zującej może mieć miejsce jedynie wyjątkowo, w przypadku naruszenia przez odmo-
wę jej wydania podstawowych zasad porządku prawnego. W okolicznościach fak-
tycznych niniejszej sprawy taka sytuacja nie miała zaś miejsca.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak na wstępie.
========================================