Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 65/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 października 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSA Roman Dziczek (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa W. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
w T. (Ukraina)
przeciwko A. J.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 5 października 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 12 października 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 21 maja 2010 r. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego A. J.
na rzecz „W." Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w T. (Ukraina) kwotę 61.560
euro z ustawowymi odsetkami i orzekł o kosztach procesu.
Sąd ten ustalił, że powód zawarł z firmą W. NV jako sprzedającym kontrakt na
sprzedaż mięsa wieprzowego i produktów mięsnych. Przewóz towaru z Belgii do
siedziby powoda wykonywał pozwany na podstawie zlecenia transportowego
otrzymanego od firmy R. Ukraina. W dniu 12 grudnia 2008 r. załadowano towar w
firmie sprzedawcy oraz wystawiono listy przewozowe CMRB Nr […] i CMRB Nr […],
zgodnie z którymi towar miał być dostarczony do siedziby powoda w T. W trakcie
przewozu kierowcy pozwanego stosowali się do wskazówek „T.”, który w zleceniu
transportowym został wskazany jako osoba do kontaktów i zgodnie z jego
poleceniem dotyczącym zmiany miejsca dostawy towaru, w stosunku do
wskazanego w liście przewozowym, udali się do miasta C., gdzie doszło do
rozładunku towaru i jego wydania „T.”. Powód, który zapłacił za towar, a któremu
towaru nie dostarczono, dochodził w niniejszej sprawie odszkodowania w kwocie
61.500 euro.
Sąd Okręgowy uznał powództwo za uzasadnione na podstawie art. 13 ust. 1
oraz art. 17 Konwencji o umowie międzynarodowego przewozu drogowego towarów
(CMR) z dnia 19 maja 1956 r. (Dz. U. z 1962 r. Nr 49, poz. 238). Podkreślił,
że przewoźnik przyjął listy przewozowe, a zatem był związany ich treścią w zakresie
warunków na jakich miała być wykonana umowa przewozu, w tym co do
dostarczenia przesyłki do miejsca przewidzianego w listach przewozowych.
Nie doszło do rozporządzeń przesyłką stosownie do art. 12 konwencji CMR. Została
ona dostarczona do innego miejsca niż wskazane w liście przewozowym i do
nieustalonego, innego odbiorcy.
Na skutek apelacji pozwanego Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 12
października 2010 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że powództwo
oddalił i zasądził od powódki na rzecz pozwanego koszty procesu oraz orzekł
3
o kosztach postępowania odwoławczego. Sąd drugiej instancji, nie kwestionując
ustaleń faktycznych poczynionych przez Sąd pierwszej instancji stwierdził, że powód
nie ma legitymacji czynnej do dochodzenia roszczeń od przewoźnika. Wskazał, że
na gruncie konwencji CMR prawo do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych
z umowy przewozu jest niezależne od prawa do towaru oraz poniesienia szkody, lecz
przysługuje nadawcy lub odbiorcy w zależności od tego, w czyjej dyspozycji znajduje
się przesyłka. Odnosząc to stanowisko do ustalonego stanu faktycznego uznał, że
prawo do rozporządzania przesyłką przysługiwało nadawcy (art. 12 ust. 1 konwencji
CMR), ponieważ odbiorca nie dysponował wtórnikiem listu przewozowego. Nie mógł
także zażądać od przewoźnika wydania wtórnika listu przewozowego i towaru, skoro
przesyłka została wydana osobom nieuprawnionym, a w liście przewozowym nie było
wzmianki o upoważnieniu odbiorcy do rozporządzania przesyłką. Do momentu
wydania przesyłki powodowi w T. jej dysponentem był nadawca i on ma legitymację
do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych od przewoźnika.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w całości zaskarżyła skargą kasacyjną powodowa
Spółka. Jako podstawy skargi kasacyjnej wskazała naruszenie prawa materialnego:
art. 12 ust. 1, ust. 2, ust. 3 i ust. 7 oraz art. 13 ust. 1 konwencji o umowie
międzynarodowego przewozu drogowego towarów (CMR), a także naruszenie
przepisów postępowania - art. 378 k.p.c. i art. 382 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Niezasadne są zarzuty skargi kasacyjnej wskazujące na naruszenie
przepisów postępowania: art. 378 k.p.c. i art. 382 k.p.c. Pierwszy z nich stanowi
w § 1 (a tylko ten paragraf mógł mieć zastosowanie w realiach niniejszej sprawy,
wobec braku współuczestników sporu) m.in., że sąd drugiej instancji
rozpoznaje sprawę w granicach apelacji. Wynikający z art. 378 § 1 zd. 1 k.p.c.
obowiązek rozpoznania sprawy w granicach apelacji oznacza, że Sąd drugiej
instancji nie może zarówno wykraczać poza te granice, jak też statuuje nakaz
wzięcia pod uwagę i rozważenia wszystkich podniesionych w apelacji zarzutów
i wniosków (por. wyrok SN z dnia 20 czerwca 2010 r., I PK 33/10, Lex nr 621136).
Tak też postąpił Sąd Apelacyjny, nie naruszając przy tym dyrektywy z art. 382 k.p.c.
Przepis ten stanowi, że sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału
4
zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym.
Ustanowiona w nim zasada jest wyrazem kontynuacji przez sąd drugiej instancji
merytorycznego rozpoznania sprawy (por. wyrok SN z dnia 3 września 2011 r., I CSK
261/10, Lex nr 784986).
Rozpoznając apelację pozwanego i w jej granicach wyznaczonych zarzutami
naruszenia przepisów postępowania, Sąd Apelacyjny nie zakwestionował ustaleń
faktycznych poczynionych przez Sąd pierwszej instancji, a uzupełniająco jedynie,
odwołując się do materiału dowodowego zebranego przed Sądem Okręgowym
ustalił, że kontrakt powoda z kontrahentem zagranicznym przewidywał, iż umowa
miała być realizowana na warunkach DDU - Delivered Duty Unpaid.
Potwierdził również, niesporną w istocie między stronami okoliczność, wynikającą
także z ustaleń faktycznych Sądu Okręgowego, że powód nie mógł żądać od
przewoźnika wydania wtórnika listu przewozowego, skoro przesyłka została wydana
osobom nieuprawnionym. Sąd drugiej instancji wyraźnie przy tym wskazał, na jakim
materiale dowodowym się oparł w uzupełniających ustaleniach. Skarga kasacyjna
nie podnosiła natomiast, aby w sprawie miała miejsce nieważność postępowania,
której Sąd II instancji nie wziął pod uwagę z urzędu (art. 378 § 1 zd. 2), a istnienia
nieważności w granicach zaskarżenia Sąd Najwyższy nie dopatrzył się (art. 39813
§ 1
in fine k.p.c.).
Przechodząc do zarzutów skargi kasacyjnej z pierwszej podstawy kasacyjnej,
najpierw odnieść się należy do zarzutu niewłaściwej wykładni, a w konsekwencji
także niezastosowania art. 13 ust. 1 Konwencji o umowie międzynarodowego
przewozu drogowego towarów (CMR) sporządzonej w Genewie dnia 19 maja 1956 r.
(załącznik do Dz. U. z 1962 r. Nr 49, poz. 238, sprost.: Dz. U. z 1995 r. Nr 69, poz.
352 - dalej „Konwencja" lub „CMR"). Przepis ten stanowi, że po przybyciu towaru
do miejsca przewidzianego dla jego wydania, odbiorca ma prawo żądać od
przewoźnika wydania za pokwitowaniem drugiego egzemplarza listu przewozowego
oraz towaru (zd. 1). Jeżeli zaś stwierdzono zaginięcie towaru lub jeżeli towar nie
przybył po upływie terminu przewidzianego w artykule 19, odbiorca może w imieniu
własnym dochodzić wobec przewoźnika praw wynikających z umowy przewozu (zd.
2). Jak z tego wynika, unormowanie odnosi się do dwóch różnych sytuacji: pierwszej,
opisanej w zdaniu pierwszym, gdy towar przybył do miejsca przewidzianego do jego
5
wydania, oraz drugiej - opisanej w zdaniu drugim - gdy stwierdzono zaginięcie towaru
lub jeżeli towar nie przybył po upływie terminu przewidzianego w artykule
19 Konwencji.
W stanie faktycznym przyjętym przez Sąd Apelacyjny za podstawę orzekania,
niewątpliwie nie zachodził przypadek pierwszy, ponieważ towar nie przybył do T.,
lecz do miasta C. i nie został wydany pozwanemu lecz nieustalonej osobie
nieuprawnionej, posługującej się imieniem T. Jak przy tym podkreślił Sąd Apelacyjny,
w takim przypadku odbiorca nie dysponował wtórnikiem listu przewozowego. Ta
ostatnia, poniekąd oczywista konstatacja na gruncie ustalonego stanu faktycznego,
wynika ze sposobu funkcjonowania wtórnika listu przewozowego w przewozie,
opisanego przez art. 5 ust. 1 zd. 2 Konwencji: drugi egzemplarz listu przewozowego
towarzyszy przesyłce. Właściwa subsumcja ustalonego stanu faktycznego wymagała
więc odpowiedzi, czy takie okoliczności - jak w sprawie niniejszej - są równoznaczne
z zaginięciem towaru, w rozumieniu art. 13 ust. 1 zd. 2 CMR; a w przypadku
odpowiedzi pozytywnej, czy legitymację czynną powoda jako odbiorcy statuował
dostatecznie powołany przepis Konwencji, jak twierdziła strona powodowa.
Odnosząc się do tej pierwszej kwestii nie sposób pominąć przede wszystkim
unormowania art. 20 ust. 1 Konwencji, który statuuje fikcję prawną zaginięcia, jeżeli
towar nie został wydany w ciągu trzydziestu dni po upływie umówionego terminu
przewozu, a jeżeli terminu nie umówiono - w ciągu sześćdziesięciu dni od przyjęcia
towaru przez przewoźnika. Jak trafnie podkreśla się w literaturze (Wł. Górski,
K. Wesołowski, Komentarz do przepisów o umowie przewozu i spedycji:
Kodeks cywilny - Prawo przewozowe - CMR, Gdańsk 2009, s. 330 - 331) fikcja ta,
odnosząca się do całkowitego zaginięcia towaru, spełnia podwójną rolę: zwalnia
osobę uprawnioną z obowiązku przeprowadzenia dowodu na fakt utraty towaru przez
przewoźnika, jeśli towar nie dotarł do miejsca przeznaczenia w określonym
przepisem terminie (1) oraz definitywnie usuwa stan niepewności w stosunku
przewoźnik - osoba uprawniona (2). Zarazem, jak się podkreśla, postanowienie art.
20 ust. 1 nie stwarza bariery do dochodzenia odszkodowania za zaginięcie przesyłki
przed upływem określonych tam terminów, z tym że osoba uprawniona musiałaby
udowodnić fakt zaginięcia przesyłki oraz nieodwracalny charakter tego zaginięcia.
6
Dość dodać, że tę nieodwracalność należy rozumieć zgodnie z korektą wynikającą
z terminów zakreślonych w art. 20 ust. 1 Konwencji.
Odnosząc powyższe unormowanie do okoliczności niniejszej sprawy
ustalonych przez Sądy meriti, stwierdzić należy, że wydanie towaru przez
przewoźnika nieustalonym osobom, nieuprawnionym do odbioru, stanowi zaginięcie
towaru w rozumieniu art. 13 ust. 1 zd. 2 Konwencji. Ma ono cechy trwałości,
wynikające zarówno z istoty ustaleń faktycznych - nieodzyskania towaru, jak
i z ustalonego w art. 20 ust. 1 korelatu granic czasowych, statuujących zaginięcie
w sposób pewny. Jest więc zaginięciem towaru w rozumieniu CMR.
Drugą kwestią, na gruncie unormowania art. 13 ust. 1 Konwencji jest to,
czy stwarza ono wprost uprawnienie dla odbiorcy do dochodzenia roszczeń
od przewoźnika, czy też odpowiedzi w tym zakresie należy poszukiwać przy
wsparciu o regulacje prawa krajowego.
Zasadnie podnosi się w literaturze (op. cit., s. 285), że regulacja zawarta w art.
13 CMR w sposób wąski określa uprawnienia odbiorcy: ma on prawo żądania
od przewoźnika wydania za pokwitowaniem drugiego egzemplarza listu
przewozowego oraz towaru (1), a także dochodzenia roszczeń z tytułu utraty towaru
(2). O ile uprawnienie opisane w art. 13 ust. 1 zd. 1 Konwencji nie daje pełnej
odpowiedzi, kto jest osobą uprawnioną do dochodzenia roszczeń
odszkodowawczych wobec przewoźnika, i w tym zakresie trafnie zauważa się
(por. uzasadnienie wyroku SN z dnia 3 września 2003 r., II CKN 415/01, OSNC 2004
z. 10, poz. 163), że należy sięgać do przepisów ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. -
Prawo przewozowe (t.j. Dz. U. z 2000 r. Nr 50, poz. 601 ze zm. - dalej „Pr. przew."),
które mają subsydiarne zastosowanie do przewozów międzynarodowych, jeżeli
umowa międzynarodowa nie stanowi inaczej (art. 1 ust. 3 Pr. przew.), o tyle w
przypadku zaginięcia towaru (art. 13 ust. 1 zd. 2 Konwencji), uprawnienia odbiorcy
zostały określone wprost i jednoznacznie: jest on uprawniony do dochodzenia w
imieniu własnym praw wynikających z umowy przewozu. Jest więc także osobą
uprawnioną, w rozumieniu art. 17 Konwencji.
Odmienne stanowisko Sądu Apelacyjnego, który związał prawo dochodzenia
wobec przewoźnika roszczeń odszkodowawczych przez odbiorcę towaru
7
z uprawnieniem do rozporządzania towarem, było skutkiem braku dystynkcji
pomiędzy dwiema postaciami uprawnień odbiorcy na gruncie art. 13 ust. 1
Konwencji. O ile bowiem na gruncie 13 ust. 1 zd. 1 CMR, w powiązaniu
z subsydiarnym zastosowaniem (w tym zakresie) unormowań art. 1 ust. 3 oraz art.
75 ust. 3 pkt 2 lit. b Pr. przew., rozstrzygnięcia, komu - nadawcy lub odbiorcy -
przysługuje roszczenie odszkodowawcze wobec przewoźnika (kto jest osobą
uprawnioną), należało poszukiwać w treści art. 12 ust. 1 - 3, po części w zw. z art. 13
ust. 1 zd. 1 Konwencji (gdy odbiorca skorzystał z prawa tam przewidzianego) oraz
art. 12 ust. 7 CMR, o tyle w przypadku zaginięcia towaru, w rozumieniu art. 13 ust. 1
zd. 2 Konwencji, odbiorca jest osobiście legitymowany do dochodzenia wobec
przewoźnika praw z umowy przewozu i to niezależnie od powiązań umownych
pomiędzy dostawcą a odbiorcą. To uprawnienie nie zostało przy tym powiązane
przez Konwencję z wejściem w posiadanie drugiego egzemplarza listu
przewozowego, ani z prawem do rozporządzania towarem przez odbiorcę,
w warunkach art. 12 ust. 2 i ust. 3 Konwencji. Nota bene, w praktyce całkowitych
zaginięć towaru, przypadek zaginięcia towaru, bez jednoczesnego zaginięcia
drugiego egzemplarza listu przewozowego (który towarzyszy przesyłce),
będzie zdarzeniem wyjątkowym.
Na kanwie powyższego wywodu, w powiązaniu z zaginięciem towaru,
zauważyć należy, że może dojść do zbiegu roszczeń dysponenta przesyłki, z reguły
nadawcy (poza wyjątkami, o którym mowa w art. 12 ust. 2 i ust. 3 Konwencji),
z uprawnieniem odbiorcy, wynikającym z art. 13 ust. 1 zd. 2 Konwencji. Ta kwestia -
legitymacji oraz kolizji roszczeń (także regresu) osób uprawnionych, stanowi jedną
z najbardziej kontrowersyjnych kwestii na gruncie CMR, a poszczególne sądy
krajowe stosujące Konwencję rozstrzygają niejednolicie (patrz: op. cit. s. 286 i nast.
oraz przywołane tam wyroki).
W niniejszej jednak sprawie, wyznaczonej ramami stanu faktycznego
ustalonymi przez Sąd Apelacyjny, takiej kolizji brak, a właściwa subsumcja
art. 13 ust. 1 zd. 2 Konwencji pozwalała na uznanie, że powód jest legitymowany
czynnie do dochodzenia roszczeń wynikających z umowy przewozu, a przepisy art.
12 ust. 1 - 3 i ust. 7 nie miały zastosowania, ponieważ powód nie powoływał się na
8
uprawnienie związane z naruszeniem jego prawa do rozporządzania przesyłką,
lecz na jej niedostarczenie odbiorcy.
Z tych względów, wobec zasadności skargi kasacyjnej w zakresie zarzutów
naruszenia prawa materialnego, na podstawie art. 39815
k.p.c. oraz art. 108 § 2
k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 398 Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.