Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 126/11
POSTANOWIENIE
Dnia 4 listopada 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSA Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Miasta Stołecznego Warszawy
przy uczestnictwie M. C., Z. P., T. R., T. T., J. B., A. S., P. J.,
E. A., H. K., I. B., K. K.-H., K. P., Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta
Stołecznego Warszawy i Przedsiębiorstwa Komunikacji Samochodowej P. Spółki
Akcyjnej w W. z siedzibą w W.
o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 4 listopada 2011 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania M. C.
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 25 czerwca 2010 r.,
1. oddala skargę kasacyjną
2. zasądza od uczestniczki postępowania M. C. na rzecz
Skarbu Państwa - Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa
koszty postępowania kasacyjnego w kwocie 1.800 złotych
(jeden tysiąc osiemset złotych).
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 26 marca 2009 roku Sąd Rejonowy stwierdził, że
Skarb Państwa nabył z dniem 1 stycznia 1985 roku przez zasiedzenie udziały
wynoszące 4/5 części w prawie własności bliżej opisanych w sentencji
postanowienia nieruchomości, oznaczonych nr 205/04 i nr 205/5 położonych w W.
przy ulicy P.[…], należących do uczestników postępowania M. C., Z. P., T. R., T. T.,
J. B., A. S., P. J., K. P. i C. A.- K., a także prawo własności bliżej opisanej
nieruchomości w postaci działki nr 205/6, położonej w W. przy ulicy P.[…].
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 25 czerwca 2010 r oddalił apelację
uczestniczki M. C. od wskazanego wyżej postanowienia, pozostawiając
wnioskodawców i uczestników przy poniesionych kosztach postępowania, opierając
swoje rozstrzygnięcie na następujących ustaleniach faktycznych i wypływających z
nich wnioskach.
Obszar gruntu o łącznej powierzchni 7763 m2
, położony w W. przy ulicy
dawniej D.[…], aktualnie P.[…], składający się z trzech działek gruntu: o nr 205/4
(dawniej nr 192) o powierzchni 2719 m2
, działki nr 205/5 (dawniej nr 191) o
powierzchni 2591 m2
i nr 205/6 (dawniej nr 190) o powierzchni 2453 m2
, wpisany
był do dawnej księgi hipotecznej „[...]” i stanowił przedmiot współwłasności osób
fizycznych: E. K. w 1/5 części, Z. K. w 1/5 części, J. K. w 1/5 części, Z. K. w 1/5
części oraz R. K. i J. K. w 1/5 części.
Osoby te zmarły, a aktualni uczestnicy postępowania - osoby fizyczne
wymienione w sentencji, są spadkobiercami E. K., Z. K., J. K. i Z. K., przy czym Sąd
I instancji szczegółowo ustalił ich następstwo prawne.
Przed II wojną światową nieruchomość ta była pustym, nieogrodzonym
niezagospodarowanym i porośniętym krzewami placem, przeznaczonym przez
właścicieli do sprzedaży.
Po II wojnie światowej, udział 1/5 części należący do R. K. i J. K. przeszedł z
mocy prawa na własność Skarbu Państwa na podstawie artykułu 2 dekretu z dnia 8
marca 1946 roku o majątkach opuszczonych i poniemieckich, co zostało
stwierdzone decyzjami Wydziału Finansowego do Spraw Podatków Majątkowych i
Opłaty Skarbowej w W. z dnia 15.03.1960 roku. Skarb Państwa został wpisany w
ich miejsce jako właściciel 1/5 części nieruchomości do księgi hipotecznej „[...]”.
3
W latach 1955/1956, opisane wyżej działki zostały ogrodzone, a na działkach
nr 191 i 192 został wniesiony budynek w kształcie litery „L”, w którym została
zorganizowana szkoła podstawowa nr [...], w oparciu o decyzję Stołecznego
Zarządu Inwestycji Szkół przy Kuratorium. Do budynku przylega boisko szkolne,
a cały teren otacza ogrodzenie na podmurówce.
Na wniosek z dnia 10 sierpnia 1956 roku wszczęto postępowanie
wywłaszczeniowe co do działek nr 190, 191 i 192, co wpisane zostało do księgi
hipotecznej. Nie podjęto następnie jakichkolwiek dalszych czynności zmierzających
do kontynuacji postępowania wywłaszczeniowego.
W 1978 r działka nr 205 położona przy ulicy P. […] została przyjęta do
państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego, jako władający wpisany
został Wydział Oświaty i Wychowania Urzędu Dzielnicowego a następnie w
odnowionym operacie Gmina W. - Szkoła Podstawowa nr [...].
Szkoła Podstawowa nr [...] mieszcząca się do 1976 roku w opisanym wyżej
budynku podlegała Wydziałowi Oświaty i Wychowania Dzielnicowej Rady
Narodowej, który to wydział prowadził tę szkołę, zarządzał przynależnym jej
terenem i przyznawał jej pracownikom mieszkania służbowe, znajdujące się
w budynku szkoły.
Następnie w latach 1977-1989 mieściły się tam szkoły prowadzone przez
przedsiębiorstwo państwowe - Państwowa Komunikacja Samochodowa w W., a
mianowicie Zasadnicza Szkoła Zawodowa dla Pracujących PKS, Zasadnicza
Szkoła Przyzakładowa PKS i Technikum Samochodowe dla Pracujących Oddziału
PKS.
Aktualnie ponownie w budynku funkcjonuje Szkoła Podstawowa nr [...].
Na podstawie powyższych ustaleń faktycznych Sąd I instancji stwierdził, że
Skarb Państwa wykonywał faktyczne władztwo nad przedmiotową nieruchomością
w zakresie udziałów przysługujących wskazanym wyżej członkom rodziny K. za
pośrednictwem organu władzy państwowej - wydziału oświaty dzielnicowej rady
narodowej oraz przedsiębiorstwa państwowego PKS z zamiarem jego
wykonywania jak właściciel, a więc w sposób odpowiadający treści prawa
własności.
4
Ustalone w sprawie okoliczności faktyczne, takie jak objęcie w 1955 roku
nieruchomości we władanie, najpierw przez dzielnicową radę narodową,
a następnie przez przedsiębiorstwo państwowe PKS, ogrodzenie działek,
zabudowanie budynkiem, urządzenie boiska, korzystanie z nich przez dziesiątki lat
z wyłączeniem innych podmiotów, zwłaszcza właścicieli, dysponowanie
nieruchomością, uiszczanie danin publicznoprawnych oraz czynienie nakładów,
świadczą, zdaniem Sądu I instancji, o samoistnym charakterze posiadania tej
nieruchomości przez Skarb Państwa z manifestowaną zarówno wobec właścicieli
jak i otoczenia, wolą władania nieruchomością dla siebie jak właściciel w zakresie
udziałów należących do rodziny K.
Odstąpienie od procedury wywłaszczeniowej, zapoczątkowanej wnioskiem
z 1956 roku, poprzez zaniechanie podejmowania jakichkolwiek dalszych
czynności, potwierdziło, zdaniem Sądu I instancji, dobitnie zamiar i stan
świadomości Skarbu Państwa, którego subiektywnie odczuwana i obiektywnie
okazywana na zewnątrz pozycja wobec działek objętych wnioskiem o zasiedzenie
była na tyle silna, że zatracił on poczucie konieczności prawnego usankcjonowania
swojego władania, skoro i tak je wykonywał jak faktyczny właściciel.
Sąd I instancji uznał Skarb Państwa za posiadacza w złej wierze, skoro objął
on przedmiotowe działki w samoistne posiadanie bez żadnej podstawy prawnej i ze
świadomością, wynikającą także z wpisów do księgi hipotecznej, że jest ona
przedmiotem współwłasności wpisanych w niej osób fizycznych.
W rezultacie stwierdził, że na podstawie art. 172 k.c. w brzmieniu sprzed
nowelizacji kodeksu cywilnego ustawą z dnia 28 lipca 1990 roku i na podstawie
paragrafu 2 art. XLI ustawy z dnia 23.04.1964 – Przepisy wprowadzające Kodeks
cywilny, Skarb Państwa nabył w drodze zasiedzenia udziały 4/5 części w prawie
własności działek nr 205/4 i 205/5 oraz prawo własności działki nr 205/6 z dniem
1 stycznia 1985 roku.
Sąd Rejonowy uznał przy tym, że uczestnicy niniejszego postępowania -
spadkobiercy poprzednich właścicieli nie wykazali zaistnienia po ich stronie
przeszkód do dochodzenia wydania nieruchomości lub podjęcia innych czynności,
powodujących przerwanie biegu zasiedzenia nieruchomości przez Skarb Państwa,
5
w szczególności siły wyższej w rozumieniu art. 121 punkt 4 k.c. w związku z art.
175 k.c.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu II instancji, oddalającego jej
apelację, uczestniczka postępowania M. C. zarzuciła naruszenie przepisów
postępowania, a to art. 66 w związku z art. 71 k.p.c., polegające na niewłaściwej
reprezentacji częściowo ubezwłasnowolnionego uczestnika postępowania T. R., w
imieniu którego występowali kurator żona G. R. następnie adwokat R. G., a od dnia
1.04.2010 roku kurator L. R., co stanowi przesłankę nieważności postępowania
oraz naruszenie art. 382 k.p.c. w związku z art. 233 k.p.c. polegające na powieleniu
ustaleń faktycznych Sądu I instancji bez ich samodzielnej analizy oraz pominięcie
przez Sąd Okręgowy wystąpienia w sprawie szczególnych okoliczności,
wskazujących na pozbawienie, przynajmniej do 1989 roku, osób uprawnionych
możliwości dochodzenia wobec Skarbu Państwa wydania nieruchomości na skutek
siły wyższej.
Skarżąca zarzuciła także naruszenie przepisów prawa materialnego, a to art.
175 k.c. w związku z art. 123 § 1 punkt 1 k.c. przez błędną wykładnię, powodującą
nieuwzględnienie faktu, że bieg terminu zasiedzenia nieruchomości przez Skarb
Państwa został skutecznie przerwany przez wszczęcie postępowania
wywłaszczeniowego, nie zakończonego do dnia dzisiejszego decyzją ostateczną,
ponadto naruszenie art. 172 § 1 k.c. i art. 336 k.c. przez błędną wykładnię
i uznanie, że Skarb Państwa był posiadaczem samoistnym tej nieruchomości,
podczas gdy władztwo faktyczne nad nieruchomością sprawowało przedsiębiorstwo
państwowe PKS .
Formułując powyższe zarzuty skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozważenia wymagały zarzuty sformułowane
w ramach podstawy kasacyjnej unormowanej w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. jako
zmierzające do zakwestionowania prawidłowości ustaleń faktycznych przyjętych
przez Sąd II instancji za podstawę rozstrzygnięcia sprawy.
6
Nadając skardze kasacyjnej charakter nadzwyczajnego środka zaskarżenia,
przysługującego od prawomocnych orzeczeń sądów II instancji, ustawodawca
dokonał istotnych zmian w stosunku do kasacji, jedną z nich jest wyraźne
wyłączenie możliwości oparcia jej na zarzutach dotyczących ustalenia faktów lub
oceny dowodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
W ten sposób doszło do ścisłego zharmonizowania podstaw kasacyjnych
z charakterem postępowania kasacyjnego i zakresem rozpoznania skargi,
oznaczonym w art. 39813
§ 2 k.p.c.
Nie polega więc rozpoznaniu sformułowany w skardze kasacyjnej
uczestników postepowania , zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., w związku z art.
391 § 1 k.p.c., w związku z art. 13 § 2 k.p.c., (por. postanowienie SN z dnia
15.05.2009 r, III CSK 338/08, Lex nr 519331, uzasadnienie postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 23 września 2005 r., III CSK 13/05, OSNC 2006 r. nr 4, poz.
76, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 2008 r., V CSK 579/07, Lex nr
393889).
Art. 3983
§ 3 k.p.c. wprawdzie nie wskazuje przepisów, których naruszenie,
w związku z ustalaniem faktów i przeprowadzaniem oceny dowodów, nie może być
przedmiotem zarzutów wypełniających drugą podstawę kasacyjną, nie ulega jednak
wątpliwości, że obejmuje on art. 233 k.p.c., skoro ten właśnie przepis określa
kryteria oceny wiarygodności i mocy dowodów (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 26 kwietnia 2006 r. V CSK 11/06, Lex nr 230204).
Ustalone fakty nie podlegają więc kontroli kasacyjnej (art. 39813
§ 2 k.p.c.).
Nie znajduje uzasadnienia zarzut naruszenia art. 382 k.p.c., albowiem wbrew
jego treści, Sąd II instancji orzekł na podstawie całości zgromadzonego w sprawie
materiału, podzielając prawidłowe ustalenia faktyczne, poczynione przez Sąd
Rejonowy, zaś w postępowaniu apelacyjnym nie prowadził własnego postępowania
dowodowego.
Zarzut ten nie został zresztą głębiej przez skarżącą umotywowany przez
wykazanie, jakiej części materiału, zgromadzonego w postepowaniu, Sąd II
instancji nie uwzględnił przy rozstrzyganiu apelacji uczestniczki postępowania.
7
Stanowiący uzasadnienie tego zarzutu skargi kasacyjnej wywód
uczestniczki, iż Sąd Okręgowy powinien był ponowić lub uzupełnić w postepowaniu
apelacyjnym postępowanie dowodowe celem dokonania niezbędnych ustaleń, iż
osoby uprawnione do skutecznego dochodzenia roszczeń o wydanie
nieruchomości, były tej możliwości pozbawione wskutek siły wyższej co najmniej do
1989 roku, jest nietrafny w świetle treści uzasadnienia zaskarżonego
postanowienia, w którym Sąd II instancji, odnosząc się do sformułowanego
w apelacji zarzutu naruszenia prawa materialnego – art. 175 k.c. w związku z art.
121 punkt 4 k.c., wskazał, że w toku postepowania przed Sądem Rejonowym,
uczestnicy nie podnosili i nie dowodzili okoliczności, świadczących o istnieniu siły
wyższej, uniemożliwiającej im dochodzenie roszczeń i powodujących zawieszenie
biegu zasiedzenia stosownie do art. 121 punkt 4 k.c. w związku z art. 175 k.c.
W apelacji od postanowienia Sądu I instancji, uczestniczka nie zgłosiła także
jakichkolwiek wniosków dowodowych na podniesione okoliczności, nie sposób zaś
przyjąć, by w sytuacji reprezentowania jej przez zawodowego pełnomocnika
procesowego, inicjatywa dowodowa w tym zakresie spoczywała na Sądzie.
Sformułowany w petitum skargi kasacyjnej zarzut naruszenia art. 66
w związku z art. 71 k.p.c., polegającego na niewłaściwej reprezentacji częściowo
ubezwłasnowolnionego uczestnika postępowania T. R., w imieniu którego
występowali kurator- jego żona G. R., następnie adwokat R. G., a od dnia
1.04.2010 roku kurator L. R., co stanowi, według skarżącej, przesłankę nieważności
postępowania, nie został w skardze kasacyjnej w ogóle umotywowany, co sprawia,
że zarzut ten uchyla się spod kontroli kasacyjnej, niezależnie od okoliczności, iż z
akt sprawy wynika, że T. R. był w toku niniejszego postępowania reprezentowany
przez kuratorów ustanowionych orzeczeniami sądu opiekuńczego, a w
postępowaniu apelacyjnym reprezentował go pełnomocnik profesjonalny adwokat
R. N. Z całą pewnością nie doszło więc do jakiejkolwiek formy pozbawienia
uczestnika T. R. możności obrony jego praw (379 pkt 5 k.p.c.), skoro był
uczestnikiem postępowania, którego ze względu na ubezwłasnowolnienie
częściowe reprezentował kurator, a skarżący nie wykazał, aby reprezentacja ta była
wadliwa.
8
Bezzasadność zarzutów naruszenia prawa procesowego skutkuje
rozważeniem sformułowanych w skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia prawa
materialnego w odniesieniu do stanu faktycznego ustalonego przez Sąd II instancji.
Zarzuty te uznać należy za pozbawione uzasadnionych podstaw.
Prawidłowo bowiem przyjął Sąd Okręgowy, że poczynając od 1955 roku,
Skarb Państwa był, w zakresie władania udziałami w nieruchomości, należącymi
do osób fizycznych – poprzedników prawnych uczestników postępowania,
ujawnionych w księdze hipotecznej, posiadaczem samoistnym w złej wierze
z uwagi na manifestowany w sposób jednoznaczny i zauważalny wobec otoczenia,
zamiar posiadania nieruchomości dla siebie jak właściciel, przy świadomości
faktycznego stanu prawnego nieruchomości, wynikającego z księgi hipotecznej.
Kwalifikacja władania nieruchomością przez Skarb Państwa jako posiadania
samoistnego, stanowiącego przesłankę zasiedzenia nieruchomości, nie jest
uzależniona od okoliczności uzyskania przez Skarb Państwa władania rzeczą
(w ramach imperium czy dominium), lecz wyłącznie od sposobu władania rzeczą.
Podlega więc ocenie w kontekście przesłanek określonych w art. 336 k.c.,
czyli fizycznego władztwa nad rzeczą (corpus) i woli władania rzeczą dla siebie -
cum animo rem sibi habendi (por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu
Najwyższego z 26 października 2007 r., III CZP 30/07 OSNC 2008, nr 5, poz. 43,
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30.06.2011 r., III CSK 1/11, Lex nr
86400).
Ustalone w sprawie okoliczności faktyczne, takie jak objęcie nieruchomości
w posiadanie przez Skarb Państwa- działający najpierw przez organ administracji
państwowej, a następnie przedsiębiorstwo państwowe - PKS w W. (wykonujące
zarząd sporną nieruchomością w imieniu Skarbu Państwa w warunkach tak
zwanego jednolitego funduszu własności państwowej por. art. 128 k.c. przed jego
uchyleniem ustawą z dnia 28.07.1990 r o zmianie kodeksu cywilnego - Dz. U. nr 55,
poz. 321), korzystanie z niej przez dziesiątki lat z wyłączeniem innych podmiotów,
zwłaszcza właścicieli, dysponowanie całą nieruchomością, uiszczanie od niej danin
publicznoprawnych, czynienie na nią znacznych nakładów, świadczą o samoistnym
charakterze posiadania nieruchomości przez Skarb Państwa, co czyni
9
niezasadnym sformułowany w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 172 k.c. w
związku z art. 336 k.c.
Nie jest także trafny zarzut naruszenia 175 k.c. w związku z art. 123 § 1
punkt 1 k.c. przez błędną wykładnię, polegający, według skarżącej, na
nieuwzględnieniu przez Sąd Okręgowy faktu, że bieg terminu zasiedzenia
nieruchomości przez Skarb Państwa został skutecznie przerwany przez wszczęcie
w 1955 roku postępowania wywłaszczeniowego, nie zakończonego do dnia
dzisiejszego decyzją ostateczną.
Do przerwania biegu zasiedzenia w rozumieniu cytowanych wyżej przepisów
doszłoby bowiem wtedy, gdyby to osoba uprawniona wystąpiła, w czasie biegu
zasiedzenia, przeciwko Skarbowi Państwa z odpowiednią „akcją zaczepną”,
o której mowa w art. 123 § 1 punkt 1 k.c., co istotnie wywołałoby skutek w postaci
przerwania biegu zasiedzenia, stosownie do art. 175 k.c. związku z art. 123 § 1
punkt 1 k.c. Taka sytuacja nie miała jednak w rozpatrywanej sprawie miejsca.
Nie sposób za takie zdarzenie uznać złożenia wniosku z dnia 10 sierpnia 1956 roku
o wszczęcie postępowania wywłaszczeniowego co do działek nr 190, 191 i 192,
za którym nie poszły jakiekolwiek inne czynności zmierzające do kontynuacji
postępowania wywłaszczeniowego. Podzielić przy tym należy ocenę Sądów obu
instancji, że zaniechanie dalszych czynności wywłaszczeniowych było przejawem
zamiaru posiadania nieruchomości przez Skarb Państwa jak właściciel bez
konieczności przeprowadzania procedury wywłaszczeniowej, świadczącym o jego
złej wierze.
W tym stanie rzeczy skarga kasacyjna uczestniczki podlegała oddaleniu jako
bezzasadna na podstawie art. 39814
k.p.c. Orzeczenie o kosztach postępowania
kasacyjnego znajduje oparcie w art. 98 k.p.c. i art. 108 k.p.c.
10