Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 256/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 lutego 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Maciej Pacuda
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania K. S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanego J. R.
o wymiar składek,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 lutego 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 marca 2011 r.,
I. oddala skargę kasacyjną,
II. przyznaje adw. B. S. od Skarbu Państwa (Sądu
Apelacyjnego) tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej
z urzędu w postępowaniu kasacyjnym kwotę 1.200 (jeden tysiąc
dwieście) zł powiększoną o podatek od towarów i usług.
U z a s a d n i e n i e
2
Wyrokiem z dnia 10 grudnia 2010 r. Sąd Okręgowy oddalił odwołanie K. S.
od decyzji Zakład Ubezpieczeń Społecznych z dnia 10 czerwca 2010 r.
stwierdzającej, że podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne
(emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe) z tytułu zatrudnienia w ramach
stosunku pracy u J. R. prowadzącego działalność gospodarczą pod nazwą Centrala
Materiałów Budowlanych „E." (zwanego dalej zainteresowanym) wynosi: za
marzec, kwiecień, maj i czerwiec 2005 r. - 0 zł; za luty 2006 r. – 5.209,80 zł; za
czerwiec 2006 r. - 696,30 zł; za luty 2007 r. – 5.406,74 zł; za maj 2007 r. – 4.706,85
zł; za czerwiec 2007 r. – 2.817,27 zł; za kwiecień 2009 r. – 3.667,92 zł. Podstawę
rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia.
Wnioskodawca był zatrudniony u zainteresowanego w pełnym wymiarze
czasu pracy od 1 kwietnia 2004 r. na czas określony do 31 grudnia 2009 r. z
wynagrodzeniem w wysokości 1.736,60 zł brutto. Z dniem nawiązania stosunku
pracy zainteresowany zgłosił wnioskodawcę do ubezpieczeń społecznych.
Wyrejestrowanie z ubezpieczeń nastąpiło z dniem 1 lipca 2005 r. W 2004 r.
pracodawca wypłacał wnioskodawcy wynagrodzenie ratami, a w 2005 r. wypłacił
wynagrodzenie jedynie za styczeń i luty, gdyż od marca zaprzestał płacenia
wynagrodzenia. Zainteresowany nie wypłacał wynagrodzenia za godziny
nadliczbowe. Wyrokiem z dnia 14 września 2005 r. Sąd Rejonowy zasądził od
zainteresowanego na rzecz wnioskodawcy kwoty po 1.735,60 zł brutto tytułem
wynagrodzenia za pracę za marzec, kwiecień i maj 2005 r. wraz z odsetkami.
Wyrokiem z dnia 7 marca 2006 r. Sąd Rejonowy nakazał zapłacić
zainteresowanemu na rzecz wnioskodawcy kwotę 1.736 zł brutto tytułem
wynagrodzenia za pracę za czerwiec 2005 r. oraz kwotę 1.736 zł tytułem odprawy
wraz z odsetkami. Wyrokiem z dnia 8 czerwca 2006 r. Sąd Rejonowy zasądził od
zainteresowanego rzecz wnioskodawcy kwotę 7.454,16 zł brutto tytułem
wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych w okresie od 1 kwietnia 2004
r. do 15 czerwca 2005 r. wraz z ustawowymi odsetkami, natomiast wyrokiem z dnia
27 lipca 2006 r. - kwotę 4.437 zł brutto z tytułu pracy w godzinach nadliczbowych w
okresie od 1 kwietnia 2004 r. do 30 czerwca 2005 r. wraz z ustawowymi odsetkami.
Kolejnym wyrokiem z dnia 25 września 2007 r. Sąd Rejonowy zasądził od
zainteresowanego na rzecz wnioskodawcy kwotę 3.667,92 zł tytułem
3
wynagrodzenia za pracę w niedziele oraz w poniedziałki i czwartki w godzinach od
17.00 do 19.00 w okresie od 1 kwietnia 2004 r. do 1 kwietnia 2005 r. wraz z
odsetkami. Zasądzone kwoty zostały wyegzekwowane w drodze egzekucji
komorniczej w dniach 28 lutego i 13 czerwca 2006 r., 6 lutego, 8 maja i 27 czerwca
2007 r. oraz 22 kwietnia 2009 r.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy wskazał, że stosownie do
art. 18 ust. 1 ustawy systemowej podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia
emerytalno-rentowe pracowników stanowi przychód w rozumieniu przepisów o
podatku dochodowym od osób fizycznych, którego źródłem jest, między innymi,
stosunek pracy (art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku
dochodowym od osób fizycznych – jednolity tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 51, poz. 307
ze zm.). Przychodami zaś są otrzymywane lub postawione do dyspozycji podatnika
w roku kalendarzowym pieniądze i wartości pieniężne oraz wartość otrzymywanych
świadczeń w naturze i innych nieodpłatnych świadczeń (art. 11 ust. 1 ustawy).
Podkreślając szerokie ujęcie przychodu w rozumieniu ustawy podatkowej, Sąd
Okręgowy wywiódł, że z podstawy wymiaru składek wyłączona została, między
innymi, odprawa pieniężna wypłacana w związku z rozwiązaniem lub wygaśnięciem
stosunku pracy. W ocenie tego Sądu, wyliczenie podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne wnioskodawcy z okresu zatrudnienia u zainteresowanego
w latach 2004-2005 zawarte w opinii biegłej z zakresu rachunkowości wskazuje na
prawidłowo ustaloną w zaskarżonej decyzji podstawę wymiaru składek na te
ubezpieczenia.
Wyrokiem z dnia 23 marca 2011 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
wnioskodawcy od powyższego wyroku, podzielając ustalenia faktyczne Sądu
pierwszej instancji i dokonaną przez ten Sąd ocenę prawną co do niemożności
uznania wynagrodzenia za pracę wypłaconego po ustaniu stosunku pracy za
podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne za okres wsteczny
obejmujący zatrudnienie. Sąd drugiej instancji wskazał, że zasady ustalania
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne zostały określone w art.
18-20 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm., powoływanej dalej jako
ustawa systemowa) oraz w wydanym na podstawie art. 21 tej ustawy
4
rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w
sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.). Przepis art.
12 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych do przychodów ze
stosunku pracy zalicza wszelkie wypłaty i świadczenia (wartość pieniężną w
naturze). Nie ma przy tym znaczenia źródło finansowania tych wypłat i świadczeń.
O tym, czy świadczenie jest przychodem ze stosunku pracy decyduje zatem
okoliczność, że może je otrzymać wyłącznie osoba będąca pracownikiem w
rozumieniu ust. 4 tego artykułu. Przychód powstaje w roku kalendarzowym, w
którym dokonano wypłaty czy świadczenia, a zatem przekazano tę wypłatę lub
świadczenie do dyspozycji pracownika. Nie ulega wątpliwości, że uzyskany przez
wnioskodawcę przychód na skutek egzekucji komorniczych miał za źródło stosunek
pracy (art. 10 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 11 ust. 1 i art. 12 ust. 1 ustawy o podatku
dochodowym od osób fizycznych). Wynagrodzenie zasądzone orzeczeniem sądu
jest przychodem pracownika zarówno w rozumieniu prawa podatkowego, jak i art.
18 ust. 1 ustawy systemowej. Dopiero od chwili faktycznego wypłacenia takiego
wynagrodzenia powstaje obowiązek opłacenia składki na ubezpieczenia społeczne
z tytułu stosunku pracy. Ta zasada nie odnosi się jedynie do pracownika
związanego z pracodawcą aktualnie, tj. w chwili wypłaty wynagrodzenia, ale
również do pracownika związanego z pracodawcą w przeszłości.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zarzucił: 1) naruszenie prawa
materialnego, a to art. 2a ust. 1 ustawy systemowej, poprzez jego niezastosowanie
polegające na ustaleniu podstawy wymiaru składek na obowiązkowe ubezpieczenia
społeczne za wnioskodawcę w roku 2005 w wysokości 0 złotych, w sytuacji gdy
wykonywał on pracę w okresie od marca do czerwca 2005 r. i z tego tytułu podlegał
obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu, co stanowi naruszenie zasady
równego traktowania wszystkich ubezpieczonych, ponieważ różnicuje sytuację
ubezpieczonych, których wynagrodzenie jest opłacane regularnie i tych, którzy
otrzymują swoje wynagrodzenie dopiero w wyniku egzekucji komorniczej; 2)
naruszenie prawa procesowego, a mianowicie art. 89 w związku z art. 379 § 2
k.p.c. i art. 385 k.p.c., poprzez bezpodstawne dopuszczenie przez Sąd pierwszej
instancji do udziału w rozprawie w dniu 10 grudnia 2010 r. nienależycie
5
umocowanego pełnomocnika wnioskodawcy w osobie radcy prawnej G. C.
działającej bez stosownej substytucji z uwagi na błędne określenie jej jako
adwokata, co powoduje nieważność postępowania. W tym zakresie skarżący
powołał się na pogląd wyrażony w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca
2009 r., III CZP 19/09, zgodnie z którym „postępowanie sądowe z udziałem osoby,
która wprawdzie może być pełnomocnikiem, ale nie przedłożyła dokumentów
pełnomocnictwa wykazujących umocowanie do występowania w imieniu strony i nie
została wezwana w trybie art. 130 § 1 k.p.c. do ich przedłożenia, a brak formalny
pism procesowych w postaci nienależytego umocowania pełnomocnika nie został
usunięty, jest dotknięte nieważnością w rozumieniu art. 379 pkt 2 k.p.c. Nieważne z
tej przyczyny jest również postępowanie przed sądem drugiej instancji”.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji w całości i
przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Zarzuty skargi kasacyjnej są nieusprawiedliwione.
Nie zachodzi zarzucana przez skarżącego nieważność postępowania.
Nieważności tej skarżący upatruje w nienależytym umocowaniu reprezentującego
go w postępowaniu pierwszoinstancyjnym pełnomocnika substytucyjnego, radcy
prawnej G. C., przy czym wywody skargi mogą sugerować, że skarżący zarzut ten
odnosi do postępowania przed Sądami obu instancji. Tymczasem zarzut
nieważności postępowania przed Sądem drugiej instancji jest bezpodstawny już
tylko dlatego, że pełnomocnik ten nie występował w fazie postępowania
apelacyjnego.
Odnośnie do zarzutu nieważności postępowania przed Sądem pierwszej
instancji należy w pierwszym rzędzie stwierdzić, że w judykaturze Sądu
Najwyższego przyjmuje się, iż skoro w myśl art. 3981
§ 1 k.p.c. skarga kasacyjna
przysługuje od prawomocnego wyroku wydanego przez sąd drugiej instancji, to
zarzut nieważności może dotyczyć bezpośrednio tylko postępowania przed tym
sądem. Wyłączone jest natomiast bezpośrednie badanie w postępowaniu
6
kasacyjnym naruszenia przepisów postępowania przez sąd pierwszej instancji, w
tym prowadzących do nieważności postępowania. Kwestia ta może podlegać
badaniu i rozpoznaniu przez Sąd Najwyższy jedynie pośrednio, poprzez
przytoczenie przez skarżącego w ramach drugiej podstawy z art. 3983
§ 1 k.p.c.
zarzutu naruszenia przez sąd odwoławczy art. 378 § 1 k.p.c. lub art. 386 § 2 k.p.c. i
wykazanie, że nieważność postępowania przed sądem pierwszej instancji
nieuwzględniona przez sąd drugiej instancji z urzędu lub na zarzut strony miała
istotne znaczenie dla wyniku sprawy (por. np. wyrok z dnia 22 lutego 2011 r., II UK
290/10, LEX nr 817531 i powołane w nim orzeczenia). Taki zarzut nie został w
skardze sformułowany. Co prawda skarżący łączy zarzut nieważności
postępowania, o której stanowi art. 379 pkt 2 w związku z art. 89 k.p.c. ze
stosowanym przez sąd odwoławczy art. 385 k.p.c., jednakże tak skonstruowanego
zarzutu w ogóle nie uzasadnia i nie podejmuje nawet próby wykazania wpływu na
wynik sprawy ewentualnego uchybienia Sądu Apelacyjnego polegającego na
błędnej ocenie niezasadności apelacji, a w konsekwencji wadliwym jej oddaleniu.
Należy wreszcie stwierdzić, że w ogóle nie może być mowy o nieważności
postępowania z uwagi na nienależyte umocowanie pełnomocnika substytucyjnego
tylko z tego powodu, że w treści przedłożonego sądowi pełnomocnictwa przypisano
mu status adwokata, a nie radcy prawnego. W orzecznictwie Sądu Najwyższego
przyjmuje się, że brak należytego umocowania pełnomocnika strony w rozumieniu
art. 379 pkt 2 k.p.c. dotyczy sytuacji, gdy w tym charakterze występowała osoba,
która mogła być pełnomocnikiem, lecz nie została umocowana do działania w
imieniu strony, bądź istniały braki w udzieleniu pełnomocnictwa (a nie w samym
wydaniu dokumentu potwierdzającego umocowanie) oraz sytuacji, gdy w
charakterze pełnomocnika występowała osoba, która w ogóle pełnomocnikiem być
nie mogła (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2008 r., II PK 235/07,
OSNP 2009 nr 15-16, poz. 198 i orzeczenia w nim powołane). Dowodem
skuteczności aktu udzielenia pełnomocnictwa i w konsekwencji przesłanką
podejmowania czynności procesowych przez pełnomocnika w imieniu mocodawcy
jest wykazanie przed sądem tego umocowania odpowiednim dokumentem (art. 89
§ 1 k.p.c.), gdyż wobec sądu i strony przeciwnej za pełnomocnika działającego z
właściwym umocowaniem może uchodzić tylko osoba, która wykazała swe
7
umocowanie odpowiednim dokumentem pełnomocnictwa. Tego właśnie dotyczy
stanowisko zajęte w powołanym przez skarżącego postanowieniu Sądu
Najwyższego z dnia 9 lipca 2009 r., III CZP 19/09 (OSNC-ZD 2010 nr 2, poz. 48) i
wyrażone w sprawie, w której pełnomocnika procesowego ustanowił nieuprawniony
organ. Tymczasem żadna z wymienionych wyżej przesłanek nieważności
postępowania nie zachodzi w sprawie, w której wniesiona została rozpoznawana
skarga kasacyjna. Ustanowienie dla skarżącego adwokata przez Sąd pierwszej
instancji było równoznaczne z udzieleniem pełnomocnictwa procesowego (art. 118
§ 1 k.p.c.), dalsze pełnomocnictwo udzielone zostało przez tego pełnomocnika
osobie skonkretyzowanej z imienia i nazwiska i mogącej być pełnomocnikiem
substytucyjnym (art. 91 pkt 3 k.p.c.), adwokat będący pełnomocnikiem procesowym
w postępowaniu cywilnym może udzielić dalszego pełnomocnictwa radcy
prawnemu (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 14 października 2005 r., III CZP
70/05, OSNC 2006 nr 7-8, poz. 120), a skarżący nie twierdzi, że doszło do
naruszenia jego istotnych praw procesowych poprzez podejmowanie w jego imieniu
czynności procesowych bez pełnomocnictwa lub wbrew jego woli, że
pełnomocnictwo w ogóle nie zostało udzielone bądź nie zostało przedłożone do akt
sprawy lub że zostało udzielone przez osobę nieuprawnioną lub nienależycie
umocowaną, albo osobie, która pełnomocnikiem być nie mogła. Samo tylko błędne
określenie statusu zawodowego substytuta nie powoduje nienależytego
umocowania w rozumieniu art. 379 pkt 2 k.p.c.
Niezasadny jest zarzut naruszenia art. 2a ust. 1 ustawy systemowej. Przepis
ten ustanawia zasadę równego traktowania wszystkich ubezpieczonych, jednakże
wyłącznie z przyczyn enumeratywnie w nim wymienionych, a więc bez względu na
płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, stan cywilny oraz stan rodzinny. Nie
ma natomiast podstaw prawnych, aby z przepisu tego wywodzić zakaz
różnicowania sytuacji ubezpieczonych z innych przyczyn niż wyczerpująco w nim
wyliczone (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2002 r., II UKN
58/01, OSNAPiUS 2003 nr 21, poz. 523 oraz uzasadnienie uchwały składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2010 r., II UZP 1/10, OSNP 2010 nr
21-22, poz. 267). Powoływanie się przez skarżącego na zróżnicowanie jego
sytuacji w stosunku do sytuacji ubezpieczonych, którym wynagrodzenie za pracę
8
jest wypłacane w przyjętych przez przepisy prawa terminach płatności nie mieści
się w zamkniętym katalogu negatywnych kryteriów, z powodu zastosowania których
może dojść do naruszenia wyrażonej w art. 2a ustawy systemowej zasady równego
traktowania. Skarżący nie wskazuje również, której ze spraw wymienionych
przykładowo w art. 2a ust. 2 lub innych, objętych regulacją ustawy systemowej,
dotyczyć ma zarzut niezastosowania wobec niego zasady równego traktowania.
Należy zwrócić uwagę, że w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 10 września 2009 r., I UZP 5/09 (OSNP 2010 nr 5-6, poz. 71),
w której przesądzono, że niewypłacone pracownikowi wynagrodzenie za pracę nie
stanowi podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne oraz że należność
pracownika ze stosunku pracy może być dla celów ubezpieczeniowych
uwzględniona w podstawie wymiaru składek dopiero w miesiącu, w którym została
wypłacona lub postawiona do dyspozycji pracownika (a więc wypłacona, ale z
przyczyn leżących po stronie pracownika niepobrana przez niego), podzielono
pogląd wyrażony w uchwale tego Sądu z dnia 8 stycznia 2007 r., I UZP 5/06
(OSNP 2007 nr 9-10, poz. 139), zgodnie z którym co prawda wynagrodzenie za
pracę staje się podstawą wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe
pracowników za ten miesiąc, w którym zostało wypłacone, jednakże okresy, z
których przychody przyjmuje się do ustalenia podstawy wymiaru składek na te
ubezpieczenia nie mają przełożenia na okresy, z których przychód przyjmowany
jest do ustalenia podstawy wymiaru emerytury i renty (art. 15 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.). Oznacza to po pierwsze,
że dla ustalenia podstawy wymiaru świadczenia wynagrodzenie to dolicza się do
wynagrodzenia z tego roku, w którym lub za który przysługiwało, a po drugie, że
zostaje w ten sposób zachowana zasada równego traktowania ubezpieczonych w
zakresie dotyczącym obliczania wysokości świadczeń.
Z powyższych względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie
art. 39814
k.p.c.