Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 321/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Agencji Nieruchomości Rolnych Oddział Terenowy
w R.
przeciwko A. S., B. S.
i J. S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 17 lutego 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego z
dnia 31 maja 2010 r., co do rozstrzygnięcia zawartego w
punktach pierwszym i czwartym, znosi postępowanie przed
Sądem pierwszej instancji w części dotyczącej rozprawy z dnia
24 maja 2010 r. i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 24 marca 2003 r. Sąd Okręgowy utrzymał w mocy nakaz
zapłaty Sądu Rejonowego z dnia 14 lutego 2000 r., którym zasadzono od
pozwanych solidarnie na rzecz powoda 542 505,82 zł z ustawowymi odsetkami
oraz koszty procesu, zasądził od pozwanego A. S. – na skutek rozszerzenia w
stosunku do niego powództwa – na rzecz powoda 29 691,12 zł i oddalił powództwo
w pozostałej części. Apelacja pozwanych od tego wyroku została oddalona przez
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 13 października 2003 r. Na skutek kasacji
pozwanych Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 6 października 2004 r. uchylił wyrok
Sąd Apelacyjnego i przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Wyrokiem z dnia 31 maja 2010 r. Sąd Apelacyjny utrzymał w mocy nakaz
zapłaty Sądu Rejonowego z dnia 14 lutego 2000 r. co do kwoty 529 543,50 zł i
rozstrzygnięcia o kosztach procesu, uchylił wymieniony nakaz zapłaty co do kwoty
13 052,38 zł i w tym zakresie umorzył postępowanie, oddalił powództwo w zakresie
żądania zasądzenia odsetek ustawowych od dnia 1 września 1999 r. do dnia 2
lutego 2000 r. i zasądził od pozwanych solidarnie na rzecz powoda 22 770 zł
tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego za wszystkie instancje.
Sąd ustalił, że w dniu 30 czerwca 1993 r. powódka zawarła z A. S. umowę
dzierżawy gospodarstwa rolnego w J. o powierzchni 243,39 ha i gospodarstwa
rolnego w W. o powierzchni 243,29 ha. Aneksem z dnia 4 stycznia 1995 r. do
umowy dzierżawy gospodarstwa rolnego w J. powierzchnię wydzierżawionych
gruntów zmniejszono do 243,29 ha. Dzierżawca zobowiązał się roczny czynsz
płacić w dwóch ratach półrocznych za wydzierżawienie gospodarstwa w J. w
wysokości odpowiadającej wartości 2 755 decytonom pszenicy a za
wydzierżawienie gospodarstwa rolnego w W. w wysokości odpowiadającej
wartości 2 729 decytonom pszenicy. Wydzierżawiający był uprawniony do
wypowiedzenia umowy bez zachowania ustawowego terminu wypowiedzenia w
wypadku zwłoki dzierżawca w zapłacie czynszu co najmniej za dwa pełne okresy
płatności. W celu zabezpieczenia roszczeń wydzierżawiającego dzierżawca dał
wydzierżawiającemu dwa weksle in blanco, poręczone przez pozwanych J. S. i B.
S.
3
Dzierżawca nie kwestionował wysokości ustalanego czynszu w czasie
trwania dzierżawy, przestał jednak płacić czynsz od pierwszego półrocza 1998 r.
Dnia 16 kwietnia 1998 r. strony umowy dzierżawy zawarły porozumienie dotyczące
spłaty zaległego czynszu w wysokości 332 315,97 zł. Dzierżawca nie wywiązał się
jednak z tego porozumienia. Powód wypełnił więc weksle w dniu 31 grudnia
1999 r., jeden na kwotę 242 505,88 zł a drugi na kwotę 300 000 zł, oznaczył termin
płatności na dzień 18 stycznia 2000 r., zawiadomił pozwanych i wezwał ich do
zapłaty. Pozwani nie uregulowali długu. Według stanu z dnia 31 sierpnia 1999 r.
zadłużenie z tytułu czynszu dzierżawnego wynosiło 542 505,88 zł. Umowy
dzierżawy zostały rozwiązane i dnia 20 września 1999 r. pozwany A. S. przekazał
powodowi gospodarstwa rolne. W czasie obowiązywania umów dzierżawy powód
kilkakrotnie obniżał na żądanie dzierżawcy czynsz z powodu szkód w uprawach.
Według stanu z dnia 31 sierpnia 1999 r. zadłużenie z tytułu czynszu, po
ostatecznym rozliczeniu, wynosiło 529 543,50 zł, w tym 54 293,18 zł z tytułu
odsetek ustawowych. W dniu 11 czerwca 2002 r. A. S. zgłosił zarzut potrącenia
wierzytelności w wysokości 143 061 zł z ustawowymi odsetkami z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia się powoda jego kosztem, powstałego na skutek –
zdaniem pozwanego – zawyżenia wartości maszyn i urządzeń, wynikającego z
opinii biegłego W. P.
Prawidłowość wyliczenia zadłużenia z tytułu czynszu dzierżawnego była
przedmiotem dowodu z dwóch opinii biegłych sądowych. Zarówno biegła W. G., jak
i E. Z., która wydała opinię na skutek zakwestionowania przez pozwanych
pierwszej opinii, zgodnie stwierdziły, że wspomniany dług został właściwie ustalony.
Z opinii Instytutu Nawożenia i Gleboznawstwa w P. wynika zaś, że negatywne
zjawiska atmosferyczne, które miały miejsce w latach 1994-1997 nie wypłynęły
znacząco na wyniki ekonomiczne gospodarstw, produkcja w obu gospodarstwach
była opłacalna we wszystkich latach, choć opłacalność produkcji podlegała
wahaniom, stosowane przez powoda obniżki czynszu odpowiadały obniżeniu
opłacalności produkcji.
Sąd Okręgowy uznał, że powództwo jest uzasadnione. Pozwani nie zdołali
wykazać, że powód nieprawidłowo wyliczył wysokość długu z tytułu zaległego
czynszu dzierżawnego. Istnienie wspomnianego długu w wysokości 529 543, 50 zł
4
potwierdziły przeprowadzone w sprawie dowody, zwłaszcza z opinii biegłych.
Dokonane w sprawie ustalenia faktyczne nie dają także podstaw do podzielania
zarzutu pozwanych, że czynsz dzierżawny został ustalony z naruszeniem art. 700
k.c. Bezskuteczny okazał się także zarzut potrącenia. Pozwany A. S. nie wykazał
bowiem, że ma podlegającą potrąceniu z dochodzoną wierzytelnością
wierzytelność z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia w wysokości 143 061,63 zł.
Opinia biegłego W. P. nie pozwala przyjąć – wbrew przekonaniu pozwanego – że
doszło do zawyżenia wartości maszyn i urządzeń.
Sąd pominął dopuszczony dowód z przesłuchania stron. Nieobecność
pozwanego A. S. na ostatniej rozprawie spowodowana chorobą, wykazaną
przewidzianym w art. 2141
§ 1 k.p.c. zaświadczenie lekarskim – zdaniem Sądu –
nie stanowiła podstawy, mimo wniosku pozwanego, do odroczenia rozprawy.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanych.
Sąd odwoławczy nie podzielił zarzutu pozwanych, że postępowanie jest
dotknięte nieważnością postępowania spowodowaną pozbawieniem ich możności
obrony swych praw na skutek pominięcia dowodu z przesłuchania stron. Zdaniem
Sądu pozwani nie przedstawili argumentów podważający moc i wiarygodność
przeprowadzonych w sprawie dowodów z opinii biegłych. Nie ma też podstaw do
zakwestionowania oceny Sądu Okręgowego dotyczącej nieuwzględnienia zarzutu
potrącenia.
W skardze kasacyjnej, opartej na drugiej podstawie, pełnomocnik powodów
zarzucił naruszenie art. 386 § 2 w związku z art. 378 § 1 k.p.c. i art. 379 pkt 5 k.p.c.,
art. 299 w związku z art. 380 k.p.c., art. 217 § 1, art. 214 § 1 k.p.c., art. 382,
art. 378 k.p.c., art. 328 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. Powołując się na tę podstawę
wniósł o uchylenie wyroków Sądu obu instancji, zniesienia postępowania przed
Sądem pierwszej instancji i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności podlega rozważeniu zarzut nieważności
postępowania z powodu pozbawienia pozwanych możności obrony swych praw,
ponieważ jego uwzględnienie powoduje najdalej idące skutki procesowe (art. 386
5
§ 2 w związku z art. 39821
k.p.c.). Zdaniem skarżących zaskarżony wyrok został
wydany z naruszeniem art. 386 § 2 w związku z art. 378 § 1 k.p.c. i art. 379 pkt 5
k.p.c., polegającym na niedopatrzeniu się przez Sąd odwoławczy nieważności
postępowania przed Sądem pierwszej instancji, spowodowanej pozbawieniem ich
możności obrony swych praw na skutek nieodroczenia przez Sąd Okręgowy
ostatniej rozprawy z dnia 24 maja 2010 r., mimo usprawiedliwionego
niestawiennictwa A. S. z powodu choroby, wykazanej właściwym zaświadczeniem
lekarskim (art. 2141
k.p.c.), i zgodnego wniosku pozwanych o odroczenie rozprawy.
Z akt sprawy wynika, że wyznaczona przez Sąd Okręgowy w dniu 24 maja
2010 r. rozprawa, na której miał być przeprowadzony dowód z przesłuchania
pozwanych, była rozprawą bezpośrednio poprzedzającą wydanie w sprawie wyroku
uwzględniającego – zdaniem pozwanych – nieuzasadnione powództwo. Pozwany
A. S., działający w sprawie osobiści, w piśmie procesowym z dnia 19 maja 2010 r.
złożył wniosek o odroczenie tej rozprawy z powodu choroby, potwierdzonej
zaświadczeniem wystawionym przez lekarza sądowego. Jednocześnie
poinformował Sąd, że chce wziąć udział w rozprawie i złożyć istotne w sprawie
zeznania. Profesjonalny pełnomocnik procesowy pozostałych pozwanych w piśmie
procesowym z dnia 19 maja 2010 r. również wniósł o odroczenie rozprawy.
Cofając zaś wniosek o przesłuchanie w charakterze strony reprezentowanych przez
niego pozwanych, podkreślił, że jego zdaniem niezbędne jest przesłuchanie w
charakterze strony A. S., gdyż jedynie on – w przeciwieństwie do pozostałych
pozwanych – posiada „istotne i z pierwszej ręki wiadomości w sprawie”. Sąd
Okręgowy nie uwzględnił wniosków o odroczenie rozprawy, zmienił natomiast
postanowienie dowodowe i pominął dowód z przesłuchania pozwanych, zamknął
rozprawę i w dniu 31 maja 2010 r. ogłosił wyrok. W uzasadnieniu wyroku przyznał,
że potwierdzające chorobę A. S. zaświadczenie lekarskie odpowiada wymaganiom
przewidzianym w art. 2141
k.p.c. Stwierdził jednak, że nieobecność A. S. w dniu 24
maja 2010 r. – ze względu na jego wcześniejsze niestawianie się przed sądem
wezwanym z powodu choroby, potwierdzanej zaświadczeniem wystawionych przez
lekarza innego niż sądowy – nie może uznać za usprawiedliwioną.
Z art. 214 k.p.c. wynika, że rozprawa ulega odroczeniu, jeżeli nieobecność
strony jest wywołana m.in. znaną sądowi przeszkodą, której nie można
6
przezwyciężyć. Usprawiedliwienie nieobecności z powodu choroby strony – w myśl
art. 2141
§ 1 k.p.c. – wymaga przedstawienia zaświadczenia potwierdzającego
niemożność stawienia się na wezwanie lub zawiadomienie sądu, wystawionego
przez lekarza sądowego. Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem Sądu
Najwyższego, nieobecność strony na rozprawie z powodu choroby, potwierdzonej
właściwym zaświadczeniem lekarskim i uniemożliwiającej stawienie się w sądzie,
pociąga za sobą konieczność odroczenia rozprawy, zwłaszcza jeżeli strona nie jest
reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika, a rozprawa, w której nie
może wziąć udziału, jest jedyną rozprawą w sprawie albo bezpośrednio
poprzedzającą wydanie wyroku. Wydanie w takiej sytuacji orzeczenia powoduje
nieważność postępowania na skutek pozbawienia strony możności obrony jej praw
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 1981 r., I PRN 8/81,OSNC 1981,
nr 10, poz. 201, z dnia 18 listopada 1997 r. I CKU 175/97, Prok. i Pr.-wkł. 1998,
nr 5, poz. 36, z dnia 10 maja 2000 r., III CKN 416/98, OSNC 2000, nr 12, poz. 220,
z dnia 13 maja 2005 r., IV CK 620/04, niepubl., z dnia 20 grudnia 2005 r., V CSK
64/05, niepubl. i z dnia 16 kwietnia 2008 r., V CSK 564/07).
Mając na względzie powyższe nie można podzielić – co trafnie zarzucili
skarżący – stanowiska Sądu odwoławczego, że przeprowadzenie rozprawy w dniu
24 maja 2010 r. nie spowodowało nieważności postępowania na skutek
pozbawienia pozwanych możności obrony swych praw. Nie ulega bowiem
wątpliwości, że usprawiedliwienie przez A. S. niestawiennictwa na tę rozprawę
potwierdzoną zaświadczeniem lekarza sądowego chorobą, uniemożliwiającą mu
stawienie się w sądzie, pociągało za sobą konieczność odroczenia rozprawy,
zwłaszcza, że A. S. nie był reprezentowany w procesie przez pełnomocnika, a
wspomniana rozprawa bezpośrednio poprzedzała wydanie niekorzystnego dla
niego wyroku. Zaistniała więc w sprawie sytuacja, która powoduje – jak wyjaśniono
w przytoczonym wyżej orzecznictwie – nieważność postępowania na skutek
pozbawienia strony możności obrony swych praw. Tej oceny nie zmieniają
podnoszone przez Sąd trudności z przeprowadzeniem dowodu z przesłuchania
pozwanych. Uszło uwagi Sądu niewykorzystane w sprawie rozwiązanie
przewidziane w art. 242 k.p.c., pozwalające oznaczyć sądowi – jeżeli postępowanie
dowodowe napotyka przeszkody o nieokreślonym czasie trwania – termin po
7
którego upływie dowód może być przeprowadzony tylko wówczas, gdy nie
spowoduje to zwłoki w postępowaniu. Ponadto zamknięcie rozprawy w dniu 24
maja 2010 r. pozbawiło pozwanych przewidzianego w art. 224 § 1 k.p.c. prawa do
przedstawienia ostatecznego stanowiska w sprawie, uniemożliwiło im też zwrócenie
na podstawie art. 162 k.p.c. uwagi sądu na uchybienia przepisom postępowania
przez wpisanie zastrzeżenia do protokołu, niezbędne w zasadzie do zachowania
prawa do powołania się na takie uchybienia w dalszym toku postępowania. Dla
oceny zasadności odroczenia rozprawy z dnia 24 maja 2010 r. nie miały – wbrew
stanowisku Sądu Okręgowego – znaczenia przedstawiane przed sądem
wezwanym zaświadczenia lekarskie nieopowiadające wymaganiom przewidzianym
w art. 2141
k.p.c., ponieważ nie dotyczyły one tej rozprawy.
Reasumując, zarzut, że Sąd odwoławczy z naruszeniem art. 386 § 2
w związku z art. 378 § 1 k.p.c. i art. 379 pkt 5 k.p.c. nie uchylił wyroku Sądu
pierwszej instancji z powodu nieważności postępowania na skutek pozbawienia
pozwanych możliwości obrony swych praw należało uznać za uzasadniony.
W konsekwencji, ze względu na skutki stwierdzonej nieważności postępowania
przez Sądem Okręgowym bezprzedmiotowa stała się ocena zasadności naruszenia
pozostałych przepisów postępowania.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art.39815
§ 1, art. 386 § 2 k.p.c. i art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).