Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 85/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
SSN Anna Owczarek
w sprawie z powództwa M.Ś.
przeciwko Skarbowi Państwa - Aresztowi Śledczemu w L. i in. , o odszkodowanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 22 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 września 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 27 maja 2010 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo M. Ś.
przeciwko Skarbowi Państwa – Aresztowi Śledczemu w L., w Z., Zakładowi
Karnemu w W. i Zakładowi Karnemu w Wo. o odszkodowanie.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że powód przebywał w Areszcie Śledczym
w L. w roku 2007 i 2008, w Areszcie Śledczym w Z. G w roku 2008, w Zakładzie
Karnym w W, w latach 2008 i 2009, natomiast w Zakładzie Karnym w Wo. w roku
2009 i przebywa do dnia dzisiejszego. Ustalono, że w
Zakładach Karnych występuje zjawisko przeludnienia toteż powód bywał
umieszczany w celach, w których powierzchnia na jednego osadzonego wynosiła
miej niż 3 m2
. Powód w
Zakładzie Karnym w Wo. odbywał karę pozbawienia wolności w wieloosobowych
celach. Każda cela wyposażona była w wydzielony kącik sanitarny, który był
oddzielnym pomieszczeniem, zamykanym drzwiami. Skazani mieli możliwość
korzystania z ciepłych kąpieli raz w tygodniu, otrzymywali środki higieny oraz środki
chemiczne do utrzymania czystości. Zakład Karny w Wo. na bieżąco przekazuje
Sądowi Okręgowemu informacje dotyczące przeludnienia w celach. Powód opierał
swoje żądanie zadośćuczynienia na podstawie art. 23 k.c. i art. 24 k.c. oraz art. 448
k.c., twierdząc, że nie zapewniono mu odpowiednich warunków bytowych
z powodu przebywania w przeludnionych celach. Sąd pierwszej instancji uznał za
udowodniony fakt przebywania przez powoda w celach, które naruszają dyspozycję
art. 110 k.k.w poprzez niezapewnienie skazanym powierzchni co najmniej 3m2
.
Powód nie udowodnił, aby z tego powodu miał niezaspokojone potrzeby.
Powód argumentował, że nie zapewniono mu odpowiedniej ilości leków, jednak
twierdzenia swojego nie udowodnił. Sąd Okręgowy uznał, że powód oparł swoje
roszczenie na ogólnikowych tezach o przeludnieniu celi więziennych, nie wskazując
jednak jakie konkretne warunki przebywania w takich warunkach stanowiły
naruszenie jego dóbr osobistych. W ocenie Sądu fakt, że jednostki
penitencjarnie nie zapewniły powodowi odpowiednich warunków bytowych,
nie oznacza że - przy uwzględnieniu całokształtu okoliczności faktycznych sprawy -
zachodzą ustawowe przesłanki z art. 448 k.c. do przyznania mu zadośćuczynienia.
Powód nie wykazał cierpień które uzasadniałyby zasądzenie na jego rzecz kwoty
pieniężnej. W ocenie Sądu nie zostało wykazane, ażeby inni więźniowie przebywali
3
w lepszych warunkach od powoda, a tylko wobec niego stosowano tego
rodzaju działania.
Sąd Apelacyjny nie uwzględnił apelacji powoda. Przyjął ustalenia oraz
poglądy prawne Sądu pierwszej instancji za własne. Uznano, że apelacja powoda
nie jest zasadna z uwagi na to, że wady orzeczenia na które się powołał
w rzeczywistości nie istnieją, a inne zarzuty apelacji ograniczają się do polemiki
z prawidłową oceną materiału dowodowego zgromadzonego przez Sąd Okręgowy.
Wskazano, że powód w sporze o ochronę dóbr osobistych miał obowiązek wskazać
w pozwie skonkretyzowane zachowanie pozwanego, które godziłoby w jego dobra
osobiste. Podkreślono, że odpowiedzialność oparta na art. 448 k.c. w zw. z art. 23
k.c. wymaga od powoda udowodnienia, ze określone działanie spowodowało
uszczerbek w jego dobrach osobistych. Tych okoliczności powód nie wykazał.
Nie udowodnił zaniedbań medycznych jakich miał doznać przy pozbawianiu
wolności w ZK, ani faktu zgłaszania przez niego przełożonym o swoich problemach
i doznaniu krzywdy. Wskazano, że sąd nie ma obowiązku zasądzenia
zadośćuczynienia w każdym przypadku naruszenia dóbr osobistych.
Decyzja o zasądzeniu zadośćuczynienia powinna zostać poprzedzona ustaleniem
nasilenia złej woli naruszyciela, celowości zastosowania tego środka, stopniem
winy naruszenia, poczucia pokrzywdzenia poszkodowanego, a także określeniem
rodzaju naruszonego dobra. Sąd uznał, że jednostki karne nie mają możliwości
odmówienia przyjęcia do zakładu skazanego, a swoją gospodarkę finansową
prowadzą w oparciu o Prawo budżetowe, toteż trudno mówić o złej woli
w ich, jeżeli chodzi o zjawisko przeludnienia w nich. W związku z powyższym
uznano, że uwzględnienie roszczenia powoda pozostawałoby w sprzeczności
z powszechnym poczuciem sprawiedliwości, wobec czego oddalono apelację
powoda.
Od powyższego wyroku powód złożył skargę kasacyjną, wnosząc
o uchylenie wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu
do ponownego rozpoznania. Skarżący zarzucał naruszenie art. 23 i 24 k.c.
w zw. z art.110 § 2 k.k.w., art. 3 Konwencji o ochronie praw człowieka
i podstawowych wolności z 4.12.1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.)
oraz art. 448 k.c. oraz art. 6 w zw. z art. 24 k.c. przez ich nie zastosowanie
4
do roszczenia powoda o zadośćuczynienie za naruszenie dóbr osobistych.
Zarzucono także naruszenie art. 77 Konstytucji RP poprzez niezrealizowanie
prawa do odszkodowania za niezgodne z prawem działania organu władzy
publicznej, tj. administracji zakładu karnego. Podniesiono też naruszenie
przepisów postępowania, które miało istotny wpływ na wynik sprawy, poprzez
nieuwzględnienie apelacji powoda oraz nieuwzględnienie zarzutu naruszenia przez
sąd pierwszej instancji art. 227 § 1 i 230 k.p.c. w zw. z art. 233 k.p.c. przez nie
uznanie za przyznane faktów, dotyczących zaniedbań medycznych, co do których
strona przeciwna nie wypowiedziała się, a także naruszenia art. 228 k.p.c. w zw.
z art. 6 k.c. wskutek uznania, że fakt zaniedbań medycznych oraz naruszenia
godności na skutek przebywania w celach niespełniajacych wymogu zapewnienia
powierzchni 3 m2
wymagał udowodnienia przez powoda.
W odpowiedzi na skargę powoda pozwany wniósł o odmowę przyjęcia skargi
do rozpoznania, a w razie nieuwzględnienia powyższego wniosku o oddalenie
skargi, a w każdym przypadku o zasądzenie od powoda na rzecz Skarbu Państwa -
Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa - kosztów postępowania kasacyjnego
według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
W orzecznictwie przeważa stanowisko, że dla oceny, czy warunki w jakich
przebywają skazani w zakładach karnych mogą naruszać ich dobra osobiste,
należy stosować podejście kumulatywne. Oznacza to, że trzeba uwzględniać nie
tylko czas przebywania w przeludnionych celach, ale także konkretnie panujące
tam warunki, wiek, stan zdrowia, a także płeć. Jeżeli jednak warunki te były
szczególnie trudne, a skazany przebywał w nich dłużej niż tylko epizodycznie, sam
taki pobyt może być wystarczającą przesłanką stwierdzenia naruszenia jego dóbr
osobistych (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 maja 2008 r., SK
25/07, OTK - A 2008, nr 4, poz. 62, czy uchwała składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 18 października 2011 r., III CZP 25/11, Bil. SN 2001 r. nr 10,
s. 6 i powołane w tych orzeczeniach inne judykaty, w tym wyroki Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka). W polskim systemie penitencjarnym ustalono,
że minimalna norma powierzchni na osobę pozbawioną wolności wynosi 3m2
.
5
W poprzednim stanie prawnym możliwość odstępstwa od tej normy przewidziano
w art. 248 § 1 k.k.w. Przepis ten stanowił, że w szczególnie uzasadnionych
przypadkach dyrektor zakładu karnego lub aresztu śledczego może umieścić
osadzonych, na czas określony, w warunkach, w których powierzchnia w celi
na jedną osobę wynosi mniej niż 3m2
. Przepis ten, jako nieprecyzyjny i dający zbyt
duże uprawnienia dyrektorowi zakładu poprawczego, został uznany za
niekonstytucyjny powołanym wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego w sprawie
SK 25/07, przy czym Trybunał odroczył utratę mocy obowiązującej tego przepisu
na 18 miesięcy, tj. do 6 grudnia 2009 r. Z tym dniem weszła w życie nowelizacja
art. 110 k.k.w., wprowadzona przez art. 1 pkt 1 ustawy z dnia 9 października
2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 190, poz. 1475).
Ustawą tą uchylono też art. 248 k.k.w. Najważniejsze postanowienia
obowiązującego obecnie art. 110 k.k.w. z punktu widzenia rozpoznawanej sprawy
są następujące:
§ 1. Skazanego osadza się w celi mieszkalnej wieloosobowej lub
jednoosobowej.
§ 2. Powierzchnia w celi mieszkalnej, przypadająca na skazanego, wynosi
nie mniej niż 3 m2
. Cele wyposaża się w odpowiedni sprzęt kwaterunkowy
zapewniający skazanemu osobne miejsce do spania, odpowiednie warunki higieny,
dostateczny dopływ powietrza i odpowiednią do pory roku temperaturę,
według norm określonych dla pomieszczeń mieszkalnych, a także oświetlenie
odpowiednie do czytania i wykonywania pracy.
§ 2a. Dyrektor zakładu karnego lub aresztu śledczego może umieścić
skazanego na czas określony, nie dłuższy niż 90 dni, w warunkach, o których
mowa w § 2 zdanie drugie, w celi mieszkalnej, w której powierzchnia przypadająca
na skazanego wynosi poniżej 3 m2
, nie mniej jednak niż 2 m2
, w razie:
1) wprowadzenia stanu wojennego, wyjątkowego lub klęski żywiołowej, lub
w czasie ich obowiązywania,
2) ogłoszenia na terenie położenia zakładu karnego lub aresztu śledczego
stanu zagrożenia epidemiologicznego lub stanu epidemii albo wystąpienia
6
w zakładzie karnym lub areszcie śledczym stanu zagrożenia epidemiologicznego
lub stanu epidemii
- uwzględniając stopień zagrożenia dla życia i zdrowia;
3) konieczności zapobieżenia wystąpieniu innego zdarzenia stanowiącego
bezpośrednie zagrożenie dla bezpieczeństwa skazanego albo bezpieczeństwa
zakładu karnego lub aresztu śledczego albo zapobieżenia skutkom takiego
zdarzenia.
Stosownie do § 2b tego przepisu, we wskazanych w nim wypadkach,
dyrektor zakładu karnego lub aresztu śledczego może umieścić skazanego na czas
określony, nie dłuższy niż 14 dni, w warunkach, o których mowa w § 2 zdanie
drugie, w celi mieszkalnej, w której powierzchnia przypadająca na skazanego
wynosi poniżej 3 m2
, nie mniej jednak niż 2 m2
, jeżeli zachodzi konieczność
natychmiastowego umieszczenia w zakładzie karnym lub areszcie śledczym
nieposiadającym wolnych miejsc w celach mieszkalnych. Zgodnie zaś z § 2c,
okres, o którym mowa w § 2b, może być przedłużony tylko za zgodą sędziego
penitencjarnego. Łączny okres umieszczenia skazanego w warunkach określonych
w § 2b nie może przekroczyć 28 dni.
Z przedstawionych regulacji, dotyczących minimalnej normy powierzchni celi
mieszkalnej przypadającej na skazanego, obowiązujących przed i po nowelizacji
wynika, że obecny stan prawny w tym względzie jest o wiele bardziej rygorystyczny
od poprzedniego. Wprawdzie wielkość normy w obu okresach jest taka sama
(3m2
na osobę), ale możliwość odstępstwa od niej jest obecnie bardzo ograniczona
zarówno czasowo, jak i w zakresie przyczyn, które mogą ją usprawiedliwiać.
Zmiana ta jest na tyle istotna, że uzasadnia potraktowanie daty 6 grudnia 2009 r.,
tj. wejścia w życie ustawy nowelizującej art. 110 k.k.w. jako cezury czasowej,
od której należy zmienić podejście do oceny kwestii przeludnienia w polskich
zakładach karnych. Wprawdzie każdy przypadek trzeba rozpatrywać indywidualnie,
ale jako zasadę można przyjąć, że jeżeli obecnie doszło - z uchybieniem art. 110
§ 2 k.k.w. - do naruszenia dopuszczalnej ustawowo normy powierzchniowej na
jednego skazanego, to tym samym mogło to doprowadzić w sposób samoistny do
naruszenia jego dóbr osobistych. W takim zaś razie - co do zasady - nie ma teraz
7
konieczności wykazywania innych czynników, które uwzględniane dopiero
kumulatywnie z faktem przebywania w celi o powierzchni poniżej 3m2
w okresie
jednorazowo ponad 14 dni, a łącznie ponad 28 dni dawały by skazanemu podstawę
do wystąpienia z roszczeniem o ochronę dóbr osobistych. W niniejszej sprawie
ma to istotne znaczenie, gdyż - wbrew zarzutom skargi kasacyjnej – prawidłowe
jest ustalenie, że powód nie wykazał, iż przebywanie w celach przeludnionych
łączyło się z dodatkowymi uciążliwościami, w szczególności z niewłaściwą opieką
lekarską nad nim. Wnioskowanie przez niego w skardze kasacyjnej o zastosowanie
w tej mierze domniemania faktycznego na korzyść jego twierdzeń, albo milczącego
przyznania przez stronę pozwana tego faktu jest prawnie nieusprawiedliwione
(art. 6 k.c.). Oznacza to, że ponownego, bardziej wnikliwego rozpoznania przez
Sąd Apelacyjny wymaga zbadanie warunków przebywania przez powoda
w Zakładzie karnym, w okresie od dnia 6 grudnia 2009 r. Pozwoli to na dokonanie
na tej podstawie oceny, czy w tym czasie nie doszło do uchybień w zakresie
dopuszczalnych warunków osadzenia skazanego, które mogłyby doprowadzić do
na naruszenia jego dóbr osobistych. Dlatego na podstawie art. 39815
w zw. z art.
108 § 2 k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
jw