Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 231/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Z. S.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej "K." w K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 30 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 2 marca 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powódka Z. S. ostatecznie sprecyzowanym żądaniem pozwu wniosła o
nakazanie pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej „K." w K. wydania lokalu przy ulicy
W. […] w K. lub ustanowienia odrębnego prawa własności innego, podobnego
lokalu, ewentualnie zapłaty kwoty 264.094,48 zł z ustawowymi odsetkami tytułem
odszkodowania odpowiadającego wartości wskazanego lokalu.
Sąd Okręgowy wyrokiem z 21 października 2008 r. oddalił powództwo w
całości. Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 27 stycznia 2009 r. oddalił apelację
powódki w części zaskarżającej orzeczenie dotyczące wydania wskazanego lokalu
lub ustanowienia odrębnego prawa własności innego lokalu, uchylił wyrok w części
dotyczącej żądania zapłaty przekazując w tym zakresie sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
W trakcie ponownego rozpoznawania sprawy powódka rozszerzyła żądanie
dochodząc dodatkowo zasądzenia kwoty 5.000 zł tytułem odszkodowania,
obejmującego koszty poniesione przez nią w związku z innymi postępowaniami
sądowymi przeciwko Spółdzielni.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 30 września 2010 r. zasądził od Spółdzielni
Mieszkaniowej „K." w K. na rzecz Z. S. kwotę 48.246 zł z ustawowymi odsetkami od
dnia 14 maja 2008 r. do dnia zapłaty, oddalił powództwo w pozostałym zakresie.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 2 marca 2011 r. oddalił apelację powódki,
zaskarżającą orzeczenie w części dotyczącej oddalenia powództwa o zapłatę
dalszej kwoty 215.848,49 zł tytułem odszkodowania obejmującego wartość lokalu.
Podstawa faktyczna rozstrzygnięcia była bezsporna. Siostra powódki G. S.,
której przysługiwało spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego przy
ulicy W. […] w K., znajdującego się w zasobach Spółdzielni Mieszkaniowej „K.",
złożyła w grudniu 1997 r. wniosek o przekształcenie prawa do lokalu na
własnościowe, a w dniu 13 lutego 1998 r. oświadczenie o treści wymaganej przez
Spółdzielnię. Zarząd Spółdzielni uchwałą z dnia 19 marca 1998 r. wyraził zgodę na
przekształcenie prawa do lokalu. G. S. zmarła 27 maja 1998 r. Następcy prawni z
tytułu dziedziczenia - powódka Z. S. i K. S. wobec odmowy przekształcenia prawa
na ich rzecz w dniu 9 sierpnia 2002r. wnieśli pozew o przyjęcie w poczet członków
3
Spółdzielni i przeniesienie prawa własności przedmiotowego lokalu mieszkalnego.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 18 listopada 2003 r., sygn. akt I C 1802/02, oddalił
powództwo stwierdzając, że G. S. przysługiwało jedynie niezbywalne i nie
podlegające dziedziczeniu lokatorskie spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego,
które wygasło w dacie śmierci. W postępowaniu ze skargi o wznowienie
postępowania Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 5 stycznia 2007 r., sygn. akt I ACa
1624/06, zobowiązał Spółdzielnię Mieszkaniową „K." w K. do złożenia
oświadczenia woli o przyjęciu Z. S. w poczet członków i o ustanowieniu na jej rzecz
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu położonego w K. przy ul. W.[…].
Wcześniej, tj. w dniu 6 marca 2002 r. Spółdzielnia wniosła pozew o eksmisję Z. S.
i jej bratanicy małoletniej K. S., zajmujących wskazany lokal.
Wyrok uwzględniający powództwo, który zapadł w dniu 17 listopada 2004 r. sygn.
akt I C 1520/04, został wykonany w dniu 26 października 2005 r. w postępowaniu
egzekucyjnym. Spółdzielnia, po przeprowadzeniu przetargu, ustanowiła w dniu
16 grudnia 2005 r. na rzecz J. S. spółdzielcze własnościowe prawo
do przedmiotowego lokalu, uzyskując tytułem wkładu mieszkaniowego kwotę
126.600 zł.
Sąd Apelacyjny w wyroku kasatoryjnym z dnia 27 stycznia 2009 r. stwierdził,
że powódce przysługiwało roszczenie o przekształcenie spółdzielczego
lokatorskiego prawa do lokalu, uzyskane w wyniku spadkobrania, a wyrok
nakazujący złożenie oświadczenia woli jedynie je potwierdził i zrealizował.
Uznał że, wobec ustanowienia prawa do lokalu na rzecz osoby trzeciej, powstała
niemożność świadczenia, skutkująca roszczeniem odszkodowawczym, którego
podstawę stanowi art. 471 k.c., a szkoda powódki wyraża się wartością
ekspektatywy roszczenia o ustanowienie spółdzielczego własnościowego prawa do
lokalu, a nie jego wartością rynkową. Sąd Okręgowy ponownie rozpoznając sprawę
przyjął, w oparciu o opinię biegłego, że wartość rynkowa spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu nr 12 przy ul. W.[…], według stanu
w październiku 2005 r. i wyceny w listopadzie 2009 r., wynosi 166.710 zł,
a wartość ekspektatywy roszczenia o ustanowienie takiego prawa odpowiada
stosunkowi wartości uiszczonego wkładu do wartości rynkowej lokalu, tj. kwocie
48.246 zł. Współczynnik ten (28,93%) ustalono jako procentowy udział pierwotnego
4
wkładu, tj. sumy pierwszej wpłaty członka Spółdzielni i wartości spłaconego przez
niego kredytu, zaciągniętego przez Spółdzielnię na budowę lokalu, w wartości
pierwotnej lokalu, przyjętej jako wysokość wkładu mieszkaniowego ustalonego przy
oddaniu budynku do użytku. Sąd stwierdził, że na rynku nieruchomości nie
odnotowano sprzedaży ekspektatyw spółdzielczego własnościowego prawa do
lokalu, a powódka i jej poprzedniczka prawna nie uzupełniły wkładu budowlanego.
Sąd Apelacyjny uznał za prawidłowy sposób oszacowania szkody i ustalenie jej
wysokości. Wskazał, że wartość ekspektatywy odnosi się do wartości rynkowej
przedmiotowego lokalu, ale nie musi być z nią tożsama. Podkreślił, że powódce
przysługiwało jedynie roszczenie do Spółdzielni o przekształcenie lokatorskiego
spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego, gdyż do jego ustanowienia nie
doszło, ponadto nie uzupełniła ona wkładu budowlanego, który wiązał się z tym
prawem, ani nie wykazała, że jedyną przeszkodą w jego wniesieniu były
działania pozwanej.
Powódka Z. S. wniosła skargę kasacyjną od powyższego wyroku, opartą na
zarzucie naruszenia przepisów postępowania, tj. art. 365 § 1 k.p.c. poprzez błędną
ocenę zakresu prawomocności wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 5 stycznia 2007
r., sygn. akt I ACa 1624/06, i przyjęcie, że orzeczenie to potwierdza istnienie
roszczenia o ustanowienie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu i
ekspektatywę podczas gdy, zgodnie z treścią art. 64 k.c., prawomocne orzeczenie
sądu stwierdzające obowiązek strony do złożenia oświadczenia woli zastępuje to
oświadczenie. Niewykonanie powyższego wyroku wyrządziło szkodę, której
wyrównania dochodziła powódka w obecnym procesie. W konkluzji wniosła o
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Ocena zasadności wskazanej podstawy wymaga w pierwszej kolejności
odniesienia się do konstrukcji prawnych i charakteru prawomocnego wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 5 stycznia 2007 r., sygn. akt I A Ca 1624/06, zobowiązującego
Spółdzielnię Mieszkaniową „K." w K. do złożenia oświadczenia woli o przyjęciu Z.
5
S. w poczet członków i o ustanowieniu na jej rzecz spółdzielczego własnościowego
prawa do lokalu położonego w K. przy ul. W.[…].
Wniosek poprzedniczki prawnej powódki o dokonanie przekształcenia
przysługującego jej spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego na własnościowe
prawo do lokalu został złożony w okresie obowiązywania art. 219 § 1 ustawy
z dnia 16 września 1982 r. prawo spółdzielcze, w brzmieniu nadanym ustawą z dnia
7 lipca 1994 r. o zmianie ustawy - Prawo spółdzielcze oraz o zmianie niektórych
ustaw (Dz. U. Nr 90, poz. 419). Wniosek ten miał charakter wiążący w tym
znaczeniu, że pisemne oświadczenie woli członka spółdzielni, zawierające żądanie
przekształcenia prawa do lokalu, po jego dojściu do spółdzielni w taki sposób, aby
mogła zapoznać się z jego treścią (art. 61 § 1 k.c.), spowodowało powstanie
nowego stosunku prawnego, łączącego spółdzielnię z członkiem (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 18 maja 2007 r., I CSK 63/07, nie publ.). Z tego stosunku
zaś wynikało prawo podmiotowe w postaci roszczenia o przekształcenie prawa,
będące jednocześnie ekspektatywą spółdzielczego własnościowego prawa do
lokalu mieszkalnego. Roszczenie powyższe podlegało dziedziczeniu, jeżeli nie
było osób uprawnionych na podstawie art. 221 § 1 prawa spółdzielczego, z tą
różnicą że - wobec wygaśnięcia nie podlegającego dziedziczeniu spółdzielczego
lokatorskiego prawa do lokalu - nie było możliwe dochodzenie przekształcenia
(zmiany treści dotychczasowego prawa) tylko ustanowienia nowego prawa
do lokalu (por. uchwała Sądu Najwyższego (7) z dnia 13 lipca 2006 r. III CZP 33/06,
OSNC 2007, nr 1, poz. 1). Roszczenie Z. S., oparte na art. 219 § 1 prawa
spółdzielczego, zostało zrealizowane na skutek uwzględnienia jej powództwa
w sprawie zakończonej prawomocnym wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 5
stycznia 2007 r., sygn. akt I A Ca 1624/06.
Orzeczenie to wywołało skutek zarówno materialno-prawny jak i formalno-prawny.
Pierwszy polega na wygaśnięciu, na skutek umorzenia, dotychczasowego stosunku
zobowiązaniowego i oznaczeniu nowej normy indywidualno-konkretnej. Norma ta
ma moc wiążącą i w sposób trwały reguluje sporny między stronami stosunek
prawny (res iudicata ius facit inter partes). Istotny jest w omawianym wypadku
charakter konstytutywny prawo-kształtujący, a nie deklaratywny, zapadłego wyroku
i jego skutek wsteczny (ex tunc). Wydanie takiego rozstrzygnięcia jest możliwe w
6
stwierdzeniu obowiązku złożenia oświadczenia woli (art. 64 k.c.). Orzeczenie Sądu
Apelacyjnego uwzględniające w całości żądanie pozwu, które zawierało pośrednio
oświadczenie woli powódki, o treści nakazującej pozwanej Spółdzielni złożenie
oświadczenia woli oznaczonej treści stanowiącego dalszą część składową umowy,
zastąpiło nie tylko to oświadczenie ale, tworząc w zakresie niezbędnych elementów
umowy konsens, zastąpiło ją także (por. uchwała (7), mająca moc zasady prawnej,
Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1967 r. III CZP 32/66, OSNC 1968, nr 12,
poz. 199, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 kwietnia 2006 r., III CSK
37/06, OSNC 2007, nr 2, poz. 29). Wyrok Sądu zastępuje również formę
szczególną wymaganą dla danego oświadczenia woli (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 5 września 2002 r. II CKN 1035/00). Oznacza to, że powódce
przysługiwała nie ekspektatywa, a spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
położonego w K. przy ul. W.[…]. Udzielona prawomocnym orzeczeniem Sądu
prawna ochrona określonego nim stosunku prawnego jest niewzruszalna, a wyrok
ten wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, ale również inne sądy (art. 365 § 1
k.p.c.). Związanie treścią wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 5 stycznia 2007r., sygn.
akt I A Ca 1624/06 powoduje, że powinien być on respektowany także w obecnym
postępowaniu, w którym powódka realizuje roszczenie odszkodowawcze.
Naruszenie art. 365 § 1 k.p.c., wobec przyjęcia przez sąd odwoławczy braku
mocy wiążącej wskazanego orzeczenia, miało istotny wpływ na wynik sprawy, stąd
uzasadnia podstawę kasacyjną określoną art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. w stopniu
skutkującym koniecznością wydania orzeczenia kasatoryjnego. Na uchybienie
powyższe zapewne miały wpływ nieprawidłowe oceny prawne i wskazania co do
dalszego postępowania, zawarte w uzasadnieniu wcześniejszego wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 27 stycznia 2009 r., którymi Sądy obu instancji były związane
(art. 386 § 6 k.p.c.). Związanie wytycznymi nie dotyczy jednak Sądu Najwyższego
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia 1998 r., I CKN 595/97, OSNC
1998, nr 12, poz. 211). Uzupełniająco jedynie wskazać należy, że kwestia nie
uzupełnienia wkładu budowlanego przez powódkę i jej poprzedniczkę prawną ma
charakter wtórny względem powstałego własnościowego prawa do lokalu, gdyż
mogła być przedmiotem dalszych rozliczeń i samodzielnego powództwa o zapłatę
(por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 1996 r., III CZP 45/96, OSP 1996
7
r., nr 10, poz. 179). Niemniej fakt nie uiszczenia ekwiwalentnego wkładu
budowlanego w pełnej wysokości powinien być uwzględniony przy szacowaniu
szkody powódki, wynikającej z następczej niemożliwości uzyskania przez nią
świadczenia na skutek przeszkody prawnej, spowodowanej ustanowieniem przez
pozwaną tożsamego ograniczonego prawa rzeczowego na rzecz osoby trzeciej.
O kosztach postępowania kasacyjnego postanowiono w oparciu o art. 108 § 2
w zw. z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c.