Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 4 kwietnia 2012 r., I CSK 359/11
Zbycie pod warunkiem udziału w spadku obejmującym nieruchomość
wywołuje jedynie skutek obligacyjny.
Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
Sędzia SN Dariusz Dończyk
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Tadeusza K. przy uczestnictwie Janusza
K. o wpis w dziale II księgi wieczystej, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w
Izbie Cywilnej w dniu 4 kwietnia 2012 r. skargi kasacyjnej wnioskodawcy od
postanowienia Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 15 lutego 2011 r.
oddalił skargę kasacyjną oraz zasądził od wnioskodawcy na rzecz uczestnika
kwotę 120 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 21 września 2010 r. Sąd Rejonowy dla Warszawy-
Mokotowa w Warszawie uwzględnił wniosek Tadeusza K. o dokonanie w dziale II
określonej księgi wieczystej wpisu na jego rzecz udziału 1/4 części we
współwłasności nieruchomości opisanej we wniosku. Podstawą wpisu był akt
notarialny z dnia 21 września 1994 r., w którym uczestnik Janusz K. zobowiązał się
do zbycia swego udziału w spadku po matce Janinie K. na rzecz Tadeusza K., który
zobowiązał się zapłacić mu kwotę 100 000 000 zł sprzed denominacji do dnia 26
września 1994 r. i w tym zakresie poddał się egzekucji na podstawie aktu
notarialnego, a Janusz K. oświadczył, że z chwilą otrzymania wymienionej kwoty
nie zgłasza i nie będzie zgłaszał roszczeń w stosunku do masy spadkowej po
Janinie K. Do wniosku załączono pokwitowanie zapłaty kwoty 100 000 000 zł
sprzed denominacji z dnia 26 września 1994 r.
W wyniku apelacji uczestnika Janusza K. Sąd Okręgowy w Warszawie
postanowieniem z dnia 15 lutego 2011 r. uchylił zaskarżony wpis i oddalił wniosek.
Stwierdził, że zgodnie z art. 1052 § 1 k.c., umowa zobowiązująca do przeniesienia
spadku wywołuje również skutek rzeczowy, jednakże umowa zobowiązująca do
przeniesienia spadku, w skład którego wchodzi nieruchomość, zawarta pod
warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, wywołuje tylko skutek zobowiązujący, a dla
osiągnięcia skutku rzeczowego strony muszą zawrzeć bezwarunkową umowę
przeniesienia spadku. Zdaniem Sądu Okręgowego, umowa zobowiązująca do
zbycia udziału spadkowego załączona do wniosku została zawarta pod warunkiem
potestatywnym zapłaty przez nabywcę Tadeusza K. na rzecz zbywcy Janusza K.
ceny w wysokości 100 000 000 zł sprzed denominacji, a ponieważ dotyczy
wchodzącej w skład spadku nieruchomości, wywołała tylko skutek zobowiązujący i
nie spowodowała przeniesienia udziału w spadku na rzecz wnioskodawcy, nie może
więc stanowić podstawy wpisu do księgi wieczystej.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zarzucił naruszenie art. 1052 § 1 k.c.
przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że umowa zobowiązująca do
zbycia spadku, w skład którego wchodzi nieruchomość, zawarta z zastrzeżeniem
warunku, wywołuje jedynie skutek obligacyjny, art. 1052 § 1 w związku z art. 89 k.c.
przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że umowa stron z dnia 21
września 1994 r. wywołała jedynie skutek obligacyjny, art. 89 k.c. przez jego
zastosowanie i uznanie, że wskazanie terminu zapłaty stanowiącego element
oświadczenia o poddaniu się egzekucji stanowi zastrzeżenie warunku oraz że
zobowiązanie strony umowy do zapłaty ceny, całkowicie zależne od jej woli, stanowi
warunek potestatywny, art. 65 § 1 i 2 k.c. przez błędną wykładnię i w konsekwencji
nieustalenie rzeczywistej treści umowy stron oraz pominięcie ogólnie przyjętych
dyrektyw wykładni umów, art. 157 w związku z art. 89 k.c. przez jego zastosowanie
i uznanie, że umowa zobowiązująca do zbycia spadku, w skład którego wchodzi
nieruchomość, zawarta pod warunkiem, wywołuje jedynie skutek obligacyjny, oraz
art. 6268
§ 2 i art. 6269
k.p.c. przez oddalenie wniosku o wpis w księdze wieczystej
w sytuacji, w której dołączone do wniosku dokumenty stanowiły wystarczającą
podstawę do dokonania żądanego wpisu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 6268
§ 2 k.p.c., sąd wieczystoksięgowy rozpoznając wniosek o
wpis, bada jedynie treść i formę wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów
oraz treść księgi wieczystej. W orzecznictwie Sądu Najwyższego jednolicie
przyjmuje się, że jeżeli podstawą wniosku o wpis do księgi wieczystej jest akt
notarialny, sąd w postępowaniu wieczystoksięgowym bada zarówno formę, jak i
treść tego aktu, a ponieważ na treść dokumentu składają się przede wszystkim
oświadczenia woli stron dokonujących czynności, sąd bada treść tych oświadczeń,
ustalając wolę stron i ostatecznie ustala i ocenia treść czynności prawnej
udokumentowanej aktem notarialnym. W ramach tych badań ocenia przede
wszystkim ważność czynności prawnej oraz jej skuteczność materialnoprawną, a
więc to, czy czynność wywołała skutek materialnoprawny pozwalający na
dokonanie żądanego wpisu do księgi wieczystej (por. m.in. orzeczenia z dnia 25
lutego 1963 r. III CR 177/62, OSNCP 1964, nr 2, poz. 36, z dnia 26 czerwca 1974
r., III CZP 4/74, OSNCP 1975, nr 5, poz. 75, z dnia 12 kwietnia 1990 r., III CZP
14/90, OSN wyd. Prokuratury Generalnej 1990, nr 10-12, poz. 26, z dnia 10
listopada 1995 r., III CZP 158/95, OSNC 1995, nr 4, poz. 47, z dnia 21 września
1995 r. II CR 96/95, nie publ., z dnia 10 marca 1999 r., II CKN 290/98, nie publ., z
dnia 23 stycznia 2003 r., II CKN 1155/00, OSNC 2004, nr 4, poz. 61, z dnia 7
grudnia 2011 r., II CSK 604/10, nie publ., z dnia 30 czerwca 2011 r., III CSK 272/10,
OSNC-ZD 2012, nr B, poz. 44 i z dnia 5 stycznia 2011 r., III CSK 84/10, nie publ.).
Ustalając wolę stron czynności prawnej objętej aktem notarialnym i treść tej
czynności sąd dokonuje także wykładni woli stron według zasad określonych w art.
65 k.c. W rozpoznawanej sprawie Sąd prawidłowo zatem badał skuteczność
materialnoprawną czynności prawnej zbycia udziału spadkowego, objętej aktem
notarialnym stanowiącym podstawę żądania wpisu, a ocena ta wymagała wykładni
zawartych w tym akcie oświadczeń woli stron celem ustalenia ich treści, w
szczególności tego, czy zbycia udziału spadkowego dokonano pod warunkiem.
Wbrew zarzutom kasacyjnym, ocena Sądu nie narusza zasad art. 65 k.c., Sąd
wziął bowiem pod uwagę treść całej umowy, a nie tylko jej tytuł lub poszczególne
fragmenty i wyłożył wolę stron oceniając także ich zachowania po zawarciu umowy.
Trafnie stwierdził, że wolą stron było zbycie udziału spadkowego pod warunkiem, że
nabywca zapłaci ustaloną w umowie cenę. Świadczy o tym nie tylko wskazanie
terminu zapłaty ceny i poddanie się nabywcy egzekucji na podstawie aktu
notarialnego, co byłoby zbędne przy umowie bezwarunkowej, której skutek
rzeczowy następuje w chwili złożenia zgodnych oświadczeń stron, ale przede
wszystkim oświadczenie zbywcy, że z chwilą zapłaty ceny nie zgłasza i nie będzie
zgłaszał roszczeń w stosunku do masy spadkowej, co jednoznacznie wskazuje, że
jego wolą było, by dopiero z chwilą zapłaty ceny nastąpiło przejście na nabywcę
zbywanego udziału spadkowego, a więc w istocie jego wolą było zbycie udziału pod
warunkiem, że nabywca w określonym terminie zapłaci uzgodnioną cenę. O tym, że
taka była także wola nabywcy świadczy to, że wnosząc o dokonanie wpisu w
księdze wieczystej na swoją rzecz własności udziału w nieruchomości na podstawie
aktu notarialnego, załączył do wniosku nie tylko ten akt, lecz także potwierdzenie
zapłaty ceny w określonym w umowie terminie, co byłoby zbędne, gdyby zbycie nie
było obwarowane warunkiem zapłaty ceny w tym terminie.
Nie są także trafne zarzuty naruszenia art. 89 k.c. Wprawdzie skarżący ma
rację, że w literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażane jest stanowisko,
iż nie stanowi warunku w rozumieniu art. 89 k.c. zdarzenie objęte treścią
zobowiązania dłużnika, którego spełnienie jest całkowicie zależne od jego woli, a
zatem w umowie sprzedaży zapłata ceny nie może być warunkiem (por. m.in.
wyroki z dnia 5 marca 1999 r., I CKN 1069/98, OSNC 1999, nr 9, poz. 160, z dnia
29 maja 2000 r., III CKN 246/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 213, z dnia 5 czerwca
2002 r., II CKN 701/00, OSP 2003, nr 10, poz. 124, z dnia 9 kwietnia 2003 r., III
CKN 1335/00, "Izba Cywilna" 2003, nr 12, s. 35 i z dnia 13 stycznia 2011 r., III CKN
116/10, nie publ.), jednak w ostatnim okresie zarówno w doktrynie, jak i w
orzecznictwie przeważa stanowisko, że wykonanie lub niewykonanie zobowiązania
umownego przez dłużnika może być warunkiem, a zatem może być warunkiem w
rozumieniu art. 89 k.c. spełnienie świadczenia umownego przez dłużnika, w tym
zapłata ceny przy umowie sprzedaży (por. m.in. wyroki z dnia 17 marca 2011 r., IV
CSK 358/10, OSNC 2011, nr 12, poz. 136, z dnia 26 września 2007 r., IV CSK
118/07, OSP 2008, nr 12, poz. 125, z dnia 10 czerwca 2005 r., II CK 712/04, nie
publ., z dnia 31 marca 2005 r., V CK 490/04, "Izba Cywilna" 2006, nr 3, s. 47, z dnia
9 października 2003 r., V CSK 285/02, nie publ. i z dnia 8 marca 2002 r. III CKN
748/00, OSNC 2003, nr 3, poz. 33).
Stanowisko to należy podzielić, jak bowiem wskazano w wymienionych
orzeczeniach, zgodnie z art. 89 k.c., warunkiem może być każde zdarzenie przyszłe
i niepewne, a zatem nie ma podstaw do dodawania mu dalszych cech, takich jak
„zewnętrzność” w stosunku do elementów umowy czy niezależność od woli stron.
Podkreśla się też, że treścią umowy np. sprzedaży jest zobowiązanie do zapłaty
ceny, a więc tylko zobowiązanie do spełnienia świadczenia, a nie samo spełnienie
świadczenia, w tym zapłata ceny, które wobec tego nie jest elementem umowy i
może być warunkiem, tym bardziej że zależy ono nie tylko od woli dłużnika, ale też
od wielu innych okoliczności od niego niezależnych. Nie narusza więc art. 89 k.c.
przyjęcie przez Sąd, że umowa zbycia udziału spadkowego zawarta przez strony w
dniu 21 września 1994 r. była umową pod warunkiem zapłaty przez nabywcę
ustalonej ceny w określonym terminie.
Bezsporne jest, że spadek stanowiący przedmiot tej umowy obejmował
nieruchomość, a więc zbycie udziału spadkowego dotyczyło w istocie zbycia udziału
we współwłasności nieruchomości spadkowej. Zgodnie z art. 1052 § 1 k.c., umowa
sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do zbycia spadku
przenosi spadek na nabywcę, chyba że strony postanowiły inaczej. Podobna
regulacja zawarta jest w art. 155 § 1 k.c., dotyczącym umowy przenoszącej
własność nieruchomości lub innej rzeczy oznaczonej co do tożsamości. Umowa
zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości, jak również
zobowiązująca do zbycia spadku, w skład którego wchodzi nieruchomość, wywołuje
zatem skutek obligacyjno-rzeczowy, przenosząc własność na nabywcę od razu, z
chwilą zawarcia umowy, chyba że strony postanowiły inaczej; wówczas umowa
wywołuje jedynie skutek obligacyjny i do osiągnięcia skutku rzeczowego w postaci
przejścia własności konieczne jest zawarcie drugiej umowy przenoszącej własność
bezwarunkowo.
Taka sytuacja występuje również w razie zawarcia umowy przeniesienia
własności nieruchomości pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, gdyż
zgodnie z art. 157 k.c. własność nieruchomości nie może być przeniesiona pod
warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu. W razie zastrzeżenia warunku lub terminu
w umowie zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości, umowa taka
wywołuje jedynie skutek obligacyjny i do przeniesienia własności konieczne jest
dodatkowe porozumienie stron obejmujące ich bezwarunkową zgodę na
niezwłoczne przejście własności.
Ustawodawca w przepisach dotyczących zbycia spadku nie uregulował w
sposób wyraźny skutków zawarcia w umowie zobowiązującej do zbycia spadku
warunku lub terminu ani nie odesłał w tym przedmiocie do przepisów dotyczących
przeniesienia własności. W doktrynie zdecydowanie przeważa stanowisko, że
regulacja zawarta w art. 1051 i 1052 k.c. nie ma charakteru samodzielnego i
wyczerpującego określenia wszystkich przesłanek umowy zbycia spadku, a zatem
w nieuregulowanym w tych przepisach zakresie do umowy zbycia spadku mają
zastosowanie przepisy części ogólnej dotyczące przeniesienia własności, w tym art.
157 k.c., gdy w umowie zobowiązującej do zbycia spadku, w skład którego wchodzi
nieruchomość, strony zawarły warunek lub termin.
Stanowisko to należy podzielić, trafnie bowiem podkreśla się w literaturze, że
choć przedmiotem zbycia spadku jest spadek jako masa majątkowa składająca się
zarówno z praw, jak i obowiązków i przeniesienie spadku odbywa się w drodze
sukcesji uniwersalnej, podczas gdy art. 155 i nast. k.c. odnoszą się do przeniesienia
własności pojedynczych rzeczy, przenoszonych w drodze sukcesji singularnej, to
różnice te nie są tak istotne, by można było wyłączyć stosowanie regulacji ogólnych
dotyczących przeniesienia własności do zbycia spadku. W szczególności te same
argumenty przesądzające niedopuszczalność zbycia nieruchomości pod warunkiem
lub z zastrzeżeniem terminu przemawiają za niedopuszczalnością zbycia pod
warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu także spadku lub udziału w spadku
obejmującym nieruchomość.
Z tych względów nieuzasadnione są również zarzuty naruszenia art. 1052 § 1 i
art. 157 k.c., a w konsekwencji zarzut naruszenia art. 6269
k.p.c.
Biorąc to pod uwagę, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił
skargę kasacyjną.

I CSK 359/11

Powołane przepisy:

Informacje o źródle orzeczenia:

Dodatkowe informacje:

Pełny tekst orzeczenia