Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 560/11
POSTANOWIENIE
Dnia 18 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z wniosku Zakładu Mięsnego M. Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w M. - poprzednio Zakładu Mięsnego B. Spółki Jawnej w M.
przy uczestnictwie I. N. i M. N.
o wpis hipoteki przymusowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania M. N.
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 18 lutego 2011 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie oraz postanowienie Sądu
Rejonowego z dnia 21 września 2000 r., i przekazuje sprawę
Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania oraz
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 20 września 2000 r. wpisał do księgi
wieczystej Kw nr [...] hipotekę przymusową w kwocie 140 385,02 zł na rzecz
wnioskodawcy - Zakładu Mięsnego ”B.” Spółka jawna w M. tytułem zabezpieczenia
wierzytelności wobec M. N., wspólnika spóli cywilnej „E.” w B. Jako podstawę wpisu
wskazano nakaz zapłaty wydany przez Sąd Rejonowy w dniu 8 kwietnia 1997 r.
oraz wyrok Sądu Okręgowego z dnia 18 marca 1999 r. o uznaniu czynności
prawnej dłużnika (M. N.) za bezskuteczną wobec wnioskodawcy (art. 527 k.c.).
Apelacja uczestnika postępowania M. N. została oddalona. Sąd Okręgowy
przyjął, że wnioskodawca może dołączyć do wniosku oryginalny tytuł wykonawczy
(nakaz zapłaty) także na etapie postępowania apelacyjnego, wystarczy bowiem,
aby tytuł taki istniał przynajmniej w chwili dokonywania wpisu. Stwierdził też, że
treść art. 109 ustawy o księgach wieczystych i hipotece nie sprzeciwia się
możliwości wpisania hipoteki przymusowej na nieruchomości, która w wyniku
czynności prawnej dłużnika, dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela, stał się
własnością osoby trzeciej (obdarowanego). W rozpoznawanej sprawie
wnioskodawca (wierzyciel) dysponował wyrokiem, w którym uznano za
bezskuteczną darowiznę nieruchomości, dokonaną przez dłużnika na rzecz
obdarowanych uczestników postępowania o wpis. W ocenie Sądu, podstawą wpisu
hipoteki przymusowej na nieruchomości obdarowanych może być łącznie tytuł
wykonawczy wystawiony przeciwko dłużnikowi i prawomocny wyrok o uznaniu
darowizny za bezskuteczną wobec wnioskodawcy.
W skardze kasacyjnej uczestnika postępowania M. N. podnoszono zarzuty
naruszenia prawa procesowego, tj. art. 385 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz art.
382 k.p.c. i art. 316 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. a także zarzuty naruszenia
przepisów prawa materialnego, tj. art. 109 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. Dz.U.
z 2001 r., nr 125, poz. 1368, cyt. dalej – „u.k.w.i.h.”), art. 532 k.c. Skarżący wnosił
o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W sprawie tej wystąpiły dwa podstawowe zagadnienia prawne związane
z legitymacją wnioskodawcy do ujawnienia w księdze wieczystej Kw nr [...] hipoteki
przymusowej w kwocie 140 385,02 zł, obciążającej nieruchomość stanowiącą
3
współwłasność ułamkową dwóch osób, które nie były dłużnikami osobistymi
wnioskodawcy (uczestników obecnego postępowania).
Po pierwsze, pojawiła się kwestia, czy możliwe było dokonanie wpisu
wspomnianej hipoteki, skoro wnioskodawca załączył do wniosku o wpis
nieoryginalny tytuł wykonawczy (nakaz zapłaty), a następnie przedstawił już
oryginał takiego tytułu na etapie postępowania odwoławczego, wywołanego
apelacją uczestnika postępowania kwestionującego wpis.
Po drugie, czy wyrok uznający czynność prawną dłużnika osobistego
wnioskodawcy za bezskuteczną wobec tego wnioskodawcy (art. 527 k.c.) łącznie
z tytułem wykonawczym (oryginalnym), wystawionym przeciwko dłużnikowi
wnioskodawcy, może tworzyć podstawę prawną wpisu w świetle art. 109 ust. 1
u.k.w.i.h.
Nie można podzielić stanowiska Sądu Okręgowego, że istnieje możliwość
dokonania wpisu hipoteki w księdze wieczystej, jeżeli wnioskodawca nie dołączył
do wniosku oryginalnego tytułu wykonawczego, ale uczynił to dopiero w toku
postępowania apelacyjnego. Wyrażona w art. 109 ust. 1 u.k.w.h. reguła,
że podstawą wpisu hipoteki przymusowej jest oryginał tytułu wykonawczego, nie
może być rozumiana w ten sposób, iż wystarczy istnienie takiego tytułu
przynajmniej w chwili dokonywania wpisu. W orzecznictwie Sądu Najwyższego
przekonywająco wykazano, że podstawą wpisu w księdze wieczystej hipoteki
przymusowej może być tylko oryginał tytułu wykonawczego, przy czym formułę tę
należy rozumieć w ten sposób, że oryginalny tytuł wykonawczy powinien być już
załączony do wniosku o wpis, a nie (inne) dokumenty (rozstrzygnięcia sądowe)
wskazujące tylko na istnienie tytułu oryginalnego (por. np. uzasadnienie uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2005 r., III CZP 101/05, OSNC 2006, z. 11,
poz. 180; uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2009 r.,
III CZP 80/09, OSNC 2010, z. 6, poz. 84). Nie ma przy tym znaczenia kwestia
samej funkcji hipoteki przymusowej, ustanowionej na podstawie art. 109 ust. 1
u.k.w.i.h., tj. jako środka zabezpieczenia lub czy środka egzekucyjnego.
Nietrafne jest również stanowisko Sądu Okręgowego, zgodnie z którym jak
gdyby łączną podstawą wpisu hipoteki przymusowej może stanowić tytuł
wykonawczy wnioskodawcy (wierzyciela) przeciwko dłużnikowi osobistemu i wyrok
4
uznający ze bezskuteczną umowę darowizny nieruchomości dokonanej przez tego
dłużnika na rzecz osoby trzeciej (obdarowanych osób trzecich, art. 527 k.c.).
Chodzi oczywiście o wpis takiej hipoteki na nieruchomości stanowiącej
współwłasność takich obdarowanych. Dzieje się tak przynajmniej z dwóch
zasadniczych przyczyn.
Po pierwsze, hipotekę przymusową na podstawie art. 109 u.k.w.i.h. można
ustanowić na nieruchomości stanowiącej własność dłużnika osobistego
wnioskodawcy (verba legis „na wszystkich nieruchomościach dłużnika”).
Po drugie, prawomocny wyrok uzyskany w procesie pauliańskim przeciwko
osobie trzeciej (obdarowanym) upoważnia wierzyciela do prowadzenia egzekucji
z przedmiotu darowizny (nieruchomości) w celu ochrony wierzytelności
przysługującej wobec dłużnika (art. 532 k.c.). Istotnym warunkiem takiej egzekucji
wierzyciela jest uzyskanie tytułu wykonawczego przeciwko dłużnikowi
określającego bliżej chronioną wierzytelność. Nie oznacza to jednak, że w takiej
sytuacji powstają podstawy do obciążania hipoteką przymusową nieruchomości
osoby trzeciej, nabytej na podstawie czynności prawnej fraudacyjnej (art. 527 k.c.).
Prawomocny wyrok, uzyskany przez wierzyciela w procesie pauliańskim, nie
może stanowić podstawy wpisu hipoteki przymusowej (art. 109 ust. 1 u.k.w.i.h.)
na nieruchomości osoby trzeciej, nabytej przez tę osobę na podstawie
kwestionowanej czynności prawnej, zarówno samodzielnie, jak i łącznie z tytułem
wykonawczym przysługującym wnioskodawcy wobec dłużnika.
Naruszenie przez zaskarżone orzeczenie postanowień art. 109 ust. 1
u.k.w.i.h. oraz art. 532 k.c. w zw. z art. 527 k.c. spowodowało konieczność
uchylenia tego orzeczenia oraz orzeczenia Sądu Rejonowego z dnia 21 września
2000 r. i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania
(art. 39815
§ 1 k.p.c.).