Pełny tekst orzeczenia

WYROK Z DNIA 12 CZERWCA 2012 R.
IV KO 10/12
Art. 540 § 3 k.p.k. odnosi się nie tylko do oskarżonego, ale także do
byłego oskarżonego, mającego następnie status wnioskodawcy w ramach
postępowania o odszkodowanie (zadośćuczynienie) z tytułu niewątpliwie
niesłusznego tymczasowego aresztowania.
Przewodniczący: Sędzia SN D. Rysińska.
Sędziowie: SN K. Klugiewicz, SA (del. do SN) D. Kala
(sprawozdawca).
Sąd Najwyższy w sprawie Adama W. o zadośćuczynienie i
odszkodowanie z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego
aresztowania, po rozpoznaniu na posiedzeniu w dniu 12 czerwca 2012 r.
wniosku o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym
wyrokiem Sądu Apelacyjnego w R. z dnia 5 października 2006 r.,
utrzymującym w mocy wyrok Sądu Okręgowego w T. z dnia 30 czerwca
2006 r., oraz postępowania kasacyjnego zakończonego postanowieniem
Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2007 r.,
1. w z n o w i ł postępowanie zakończone wyrokiem Sądu Apelacyjnego
w R. z dnia 5 października 2006 r.,
2. u c h y l i ł wyrok Sądu Apelacyjnego w R. z dnia 5 października 2006
r., oraz utrzymany nim w mocy wyrok Sądu Okręgowego w T. z dnia
30 czerwca 2006 r. i p r z e k a z a ł sprawę Sądowi Okręgowemu w
T. do ponownego rozpoznania,
3. w pozostałej części wniosek p o z o s t a w i ł bez rozpoznania (...).
2
U Z A S A D N I E N I E
Adam W. domagał się zasądzenia od Skarbu Państwa kwoty 650 000
zł, w tym 150 000 zł tytułem odszkodowania i 500 000 zł tytułem
zadośćuczynienia, w związku z jego niewątpliwie niesłusznym
tymczasowym aresztowaniem w okresie od dnia 20 września 1994 r. do
dnia 11 stycznia 1995 r. w sprawie o przestępstwo z art. 253 § 1 k.k. i in.
Wniosek o odszkodowanie i zadośćuczynienie wpłynął do sądu dnia 31
stycznia 2002 r.
Sąd Okręgowy w T. wyrokiem z dnia 30 czerwca 2006 r. oddalił
powyższy wniosek wskazując w uzasadnieniu swego orzeczenia, iż
tymczasowe aresztowanie Adama W. było niewątpliwie niesłuszne w
rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k., wobec sposobu zakończenia postępowania
karnego prowadzonego co do tej osoby. Postępowanie to zakończyło się
bowiem w odniesieniu do czynów z art. 253 § 1 k.k. i z art. 13 § 1 k.k. w zw.
z art. 253 § 1 k.k. prawomocnym umorzeniem postępowania na podstawie
art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k. (brak znamion czynu zabronionego), zaś w
odniesieniu do czynów z art. 18 § 2 k.k. w zw. z art. 233 § 1 k.k.
prawomocnym umorzeniem postępowania na podstawie art. 17 § 1 pkt 6
k.p.k. (przedawnienie karalności). Jednocześnie Sąd Okręgowy w T.
stwierdził, iż skoro okres tymczasowego aresztowania Adama W. w sprawie
(...) został w całości zaliczony na poczet kary grzywny prawomocnie
orzeczonej przez Sąd Rejonowy w T., za przypisane Adamowi W.
przestępstwo z art. 270 § 1 k.k., to nie ma podstaw do zasądzenia na jego
rzecz odszkodowania oraz zadośćuczynienia. Odwołując się w
szczególności do odnoszących się do tej kwestii judykatów Sądu
Najwyższego oraz Sądów Apelacyjnych, Sąd Okręgowy w T. uznał, że
okres tymczasowego aresztowania został wnioskodawcy „w pełni
3
zrekompensowany przez zaliczenie na poczet kary grzywny orzeczonej
przez Sąd Rejonowy w T. w sprawie (...).
W apelacji od tego wyroku wnioskodawca, podnosząc w
szczególności obrazę art. 552 § 3 k.p.k. w zw. z art. 417 k.p.k. i art. 63 k.k.
kwestionował stanowisko Sądu Okręgowego w T., jakoby zaliczenie okresu
tymczasowego aresztowania na poczet kary wyłączało zasądzenie
odszkodowania i zadośćuczynienia z tytułu niewątpliwie niesłusznego
tymczasowego aresztowania.
Sąd Apelacyjny w R. wyrokiem z dnia 5 października 2006 r. utrzymał
w mocy zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego, w pełni podzielając w części
motywacyjnej swego orzeczenia, stanowisko Sądu a quo, iż
odszkodowanie (zadośćuczynienie) z tytułu niewątpliwie niesłusznego
tymczasowego aresztowania nie przysługuje w sytuacji, „gdy tymczasowe
aresztowanie zostało zrekompensowane przez jego zaliczenie na poczet
kary wymierzonej w tej lub w innej sprawie (...)”.
Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 15 listopada 2007 r. oddalił
kasację wniesioną przez pełnomocnika Adama W., od wyroku Sądu
Apelacyjnego w R. z dnia 5 października 2006 r., utrzymującego w mocy
wyrok Sądu Okręgowego w T. z dnia 30 czerwca 2006 r. W kasacji tej
podnoszono rażące naruszenia: art. 2 i art. 41 pkt 5 Konstytucji; art. 2 § 1
pkt 3, art. 2 § 2, art. 417 i art. 558 k.p.k.; art. 5 pkt 5 i art. 7 Europejskiej
Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności; art. 47
pkt 2 i art. 54 Karty Praw Podstawowych; art. 8 Powszechnej Deklaracji
Praw Człowieka; art. 14 pkt 6 i 15 pkt 1 Międzynarodowego Paku Praw
Obywatelskich i Politycznych.
Nadmienić trzeba, że Sąd Najwyższy rozpoznający tę kasację, wobec
wątpliwości powziętych w związku ze sformułowanymi w kasacji zarzutami,
zwrócił się do powiększonego składu tego Sądu z pytaniem prawnym: „czy
w wypadku zaliczenia – na podstawie art. 417 k.p.k. i zgodnie z regułami
4
określonymi w art. 63 k.k. – na poczet orzeczonej kary grzywny okresu
tymczasowego aresztowania odbytego w innej sprawie, roszczenie o
zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne
tymczasowe aresztowanie uznać należy za zrekompensowane – czy też,
uwzględniając przepisy art. 553 k.p.k. (a contrario) oraz zasady orzekania
odszkodowania w wysokości odzwierciedlającej zarówno realnie poniesioną
stratę i utraconą korzyść, jak i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art.
552 § 1 i § 4 k.p.k.), a także art. 4171
§ 2 k.c., roszczenie takie przysługuje
w zakresie, w którym wysokość kwoty należnego odszkodowania i
zadośćuczynienia przewyższałaby kwotę orzeczonej kary grzywny?".
Postanowieniem wydanym dnia 20 września 2007 r., I KZP 28/07, OSNKW
2007, z. 10, poz. 70, skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego odmówił
podjęcia uchwały. Jednocześnie w podsumowaniu swych rozważań, w tezie
wydanego postanowienia wskazał, iż: „zaliczenie, według reguł
wynikających z art. 417 k.p.k. i art. 63 k.k., okresu tymczasowego
aresztowania na poczet kar orzeczonych wobec skazanego w tej samej lub
w innej sprawie wyklucza późniejsze skuteczne wystąpienie z roszczeniem
o odszkodowanie lub zadośćuczynienie na podstawie przepisów Rozdziału
58 Kodeksu postępowania karnego, za ten sam okres, jak również
wcześniejsze uzyskanie odszkodowania lub zadośćuczynienia w tym trybie
wyklucza zaliczenie tego okresu tymczasowego aresztowania na poczet
takich kar”.
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z dnia 15 listopada
2007 r., IV KK 82/07, Lex nr 450805, oddalającego kasację nadmienił, że
nie będąc formalnie związany stanowiskiem Sądu Najwyższego z dnia 20
września 2007 r., stanowisko to akceptuje.
W osobiście złożonym wniosku o wznowienie postępowania Adam W.
– mający status adwokata – domagał się wznowienia postępowania „z
mojego wniosku o odszkodowanie i zadośćuczynienie zakończone
5
wyrokiem SN Izba Karna, IV K 82/07, uchylenie tego wyroku,
postanowienia SN z dnia 20 września 2007 r., I KZP 28/07, wyroku Sądu
Apelacyjnego w R., wyroku Sądu Okręgowego w T. – przekazanie sprawy
do rozpoznania w Sądzie Okręgowym, do którego jest komunikacja
kolejowa (ze względu na orzeczoną w stosunku do Adama W.
niepełnosprawnością (...) na stałe – ksero w zał.)”. Ponadto – na wypadek
wznowienia postępowania – Adam W. domagał się zwrotu uiszczonej
opłaty. Jako podstawę prawną wniosku o wznowienie postępowania jego
autor wskazał art. 540 § 3 k.p.k.
W uzasadnieniu wniosku Adam W. wywodził, że Europejski Trybunał
Praw Człowieka w Strasburgu, na skutek jego skargi nr 33475/08 przeciwko
Polsce, wydał prawomocny wyrok, w którym stwierdził naruszenie przez
sądy krajowe, rozpatrujące wniosek o odszkodowanie i zadośćuczynienie z
tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania, art. 5 ust. 5
europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności
(dalej powoływana jako EKPCz). W tej sytuacji – w ocenie autora wniosku –
konieczne jest wznowienie postępowania w zakresie przez niego
wskazanym. Do wniosku załączono powyższy wyrok Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka (dalej powoływany jako ETPCz) wraz z
uzasadnieniem w wersji oryginalnej oraz w tłumaczeniu oraz informację co
do prawomocności tego wyroku.
Sąd Najwyższy odwołując się w dalszym toku wywodu do treści
powyższego wyroku ETPCz oraz jego uzasadnienia bazował będzie na
tłumaczeniu tego dokumentu na język polski znajdującym się na stronie
internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości: http://bip.ms.gov.pl/pl/prawa-
czlowieka/europejski trybunal-prawczlowieka/orzecznictwo-europejskiego-
trybunalu-praw-czlowieka/orzeczenia-w-sprawach-dotyczacych polski/rok-
2011.
6
Prokurator Prokuratury Generalnej w odpowiedzi na wniosek o
wznowienie postępowania domagał się pozostawienia go bez rozpoznania,
skoro „orzeczenie oddalające skargę kasacyjną nie jest rozstrzygnięciem
kończącym postępowanie w rozumieniu art. 544 § 2 k.p.k. w zw. z art. 540
§ 3 k.p.k., a zatem nie może być przedmiotem postępowania
wznowieniowego”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Wniosek Adama W. okazał się zasadny w części dotyczącej żądania
wznowienia postępowania zakończonego wyrokiem Sądu Apelacyjnego w
R. z dnia 5 października 2006 r., utrzymującym w mocy wyrok Sądu
Okręgowego w T. z dnia 30 czerwca 2006 r. W pozostałej części tj.
odnoszącej się do żądania wznowienia postępowania przeprowadzonego
przed Sądem Najwyższym, wywołanego wniesioną skargą kasacyjną,
wniosek ten należało pozostawić bez rozpoznania.
Przechodząc do wyjaśnienia przyczyn wydania powyższego
rozstrzygnięcia w przedmiocie wniosku o wznowienie postępowania należy
nadmienić, że z petitum wniosku (uwzględniając wskazania art. 118 § 1 i 2
k.p.k.) wynika, że wolą jego autora jest wznowienie w całości postępowania
zainicjowanego przez niego skierowanym do Sądu Okręgowego żądaniem
zasądzenia odszkodowania i zadośćuczynienia z tytułu niewątpliwie
niesłusznego tymczasowego aresztowania. Ta konstatacja ma swoje
zakotwiczenie w zawartym w tym wniosku sformułowaniu „wnoszę o
wznowienie postępowania z mojego wniosku o odszkodowanie i
zadośćuczynienie zakończone wyrokiem”, jak też w żądaniu uchylenia m.in.
„wyroku Sądu Apelacyjnego w R., wyroku Sądu Okręgowego w T. –
przekazanie sprawy do rozpoznania w Sądzie Okręgowym (...)”. Już
powyższa okoliczność uniemożliwia, jak tego żąda Prokurator Prokuratury
Generalnej pozostawienie wniosku w całości bez rozpoznania. Wniosek ten
może być pozostawiony bez rozpoznania jedynie w części dotyczącej
7
żądania wznowienia także postępowania kasacyjnego prowadzonego przed
Sądem Najwyższym, o czym szerzej w dalszych wywodach niniejszego
uzasadnienia. Natomiast wniosek ten musiał być rozpoznany merytorycznie
w części dotyczącej postępowania zakończonego wyrokiem Sądu
Apelacyjnego w R. z dnia 5 października 2006 r., utrzymującym w mocy
wyrok Sądu Okręgowego w T. z dnia 30 czerwca 2006 r.
Rozwijając ten ostatni wątek należy stwierdzić, że postępowanie
wznawia się na korzyść oskarżonego, gdy potrzeba taka wynika z
rozstrzygnięcia organu międzynarodowego działającego na mocy umowy
międzynarodowej ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską (art. 540 § 3
k.p.k.). Mamy tutaj do czynienia z podstawą wznowienia propter decreta.
Uwzględniając istotę skargi wznowieniowej, treść art. 540 § 1 in principio
k.p.k. oraz usytuowanie systemowe art. 540 § 3 k.p.k., nie powinno budzić
wątpliwości, że art. 540 § 3 k.p.k., podobnie jak art. 540 § 1 k.p.k., odnosi
się do sytuacji wznowienia postępowania sądowego zakończonego
prawomocnym orzeczeniem (zob. też postanowienie SN z dnia 27 sierpnia
2008 r., IV KZ 59/08, R-OSNKW 2008, poz. 1815).
Sąd Najwyższy rozpoznający tę sprawę ma świadomość, że instytucja
wznowienia postępowania musi być, w szczególności w zakresie podstaw
jej stosowania, traktowana jako wyjątkowa, uwzględniając domniemanie
prawidłowości rozstrzygnięć zawartych w prawomocnym orzeczeniu (res
iudicata pro veritate habetur). Tak więc regulacje odnoszące się do tej
instytucji prawnej co do zasady nie powinny być wykładane rozszerzająco.
Uwaga ta ma istotne znaczenie ze względu na fakt, iż art. 540 § 3 k.p.k.
stanowi o wznowieniu postępowania „na korzyść oskarżonego”, zaś Adam
W. w postępowaniu wywołanym wnioskiem o odszkodowanie i
zadośćuczynienie z pewnością statusu oskarżonego nie miał. Problem
nabiera ostrości jeśli zważyć na to, iż w art. 540 § 2 k.p.k., sąsiadującym z
art. 540 § 3 k.p.k., ustawodawca używa szerszego zwrotu „na korzyść
8
strony”. Pojawia się więc pytanie, czy wobec wyjątkowego charakteru
instytucji wznowienia postępowania oraz w świetle – wynikającego z
założenia racjonalności prawodawcy – zakazu dokonywania wykładni
synonimicznej, nie należy treści art. 540 § 3 k.p.k. interpretować literalnie?
Na tak postawione pytanie trzeba udzielić odpowiedzi przeczącej.
Opowiedzieć się należy za stanowiskiem, iż treść art. 540 § 3 k.p.k. musi
być interpretowana funkcjonalnie. Tylko takie podejście do tego
zagadnienia pozwoli na zdekodowanie zawartości art. 540 § 3 k.p.k. w
sposób zgodny z założeniem prawodawcy. Założenie to odtworzyć można
w szczególności w oparciu o treść uzasadnienia do Projektu
obowiązującego kodeksu postępowania karnego. Jak czytamy w tym
uzasadnieniu (Nowe kodeksy karne z 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa
1997, s. 442), „wprowadzenie do k.p.k. art. 540 § 3 uwzględnia
zobowiązania wynikające z ratyfikowanych przez Polskę umów
międzynarodowych”. Wynikający zaś z art. 46 EKPCz, obowiązek stron
Konwencji przestrzegania prawomocnego wyroku Trybunału, musi być
rozumiany właśnie w ten sposób, że wyrok ten stanowić powinien
samoistną podstawę do wznowienia sądowego postępowania krajowego
zakończonego prawomocnym orzeczeniem, zaś sąd rozpoznający sprawę
w wyniku takiego wznowienia związany będzie treścią przedmiotowego
wyroku ETPCz (zob. też M. A. Nowicki: Wokół Konwencji Europejskiej,
Kraków 2006, s. 64 i n.; S. Zabłocki: Wznowienie postępowania w świetle
przepisów nowego Kodeksu postępowania karnego [w:] Nowa Kodyfikacja
Karna. Krótkie komentarze. Kodeks postępowania karnego, Warszawa
1998, z. 16, s. 209; A. Bojańczyk: Podważenie prawomocnego wyroku sądu
karnego przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w Stasburgu. Próba
zarysu zagadnienia – cz. II, Pal. 2001, nr 7-8, s. 133). Podkreślenia przy
tym wymaga to, że art. 46 EKPCz nie zawiera ograniczeń podmiotowych.
Tak więc regulacja art. 540 § 3 k.p.k. odnosić się powinna również do
9
takiego uczestnika procesu, który jest byłym oskarżonym, a następnie
uzyskał status wnioskodawcy w związku z roszczeniami dochodzonymi od
Skarbu Państwa z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego
aresztowania. Inne, literalne podejście do zagadnienia, uwzględniając fakt
nieuzyskania przez wnioskodawcę Adama W. żądanego przez niego w
ramach skargi do ETPCz pieniężnego zadośćuczynienia, uczyniłoby wyrok
ETPCz w istocie „martwym”. Tak więc nie zostałby zrealizowany wymóg
jego przestrzegania o jakim stanowi art. 46 EKPCz.
Powyższa interpretacja funkcjonalna art. 540 § 3 k.p.k. doznaje
wsparcia systemowego zewnętrznego (konstytucyjnego i konwencyjnego)
oraz ma uzasadnienie logiczne. Gdyby na gruncie art. 540 § 3 k.p.k.
wznowienia postępowania mógł domagać się jedynie oskarżony, a
pozbawiony tego prawa byłby były oskarżony (wnioskodawca), doszłoby do
naruszenia zasady równości, o jakiej stanowi art. 32 ust. 1 Konstytucji oraz
zostałoby ograniczone prawo obywatela do sądu wyrażone w art. 45 ust. 1 i
art. 77 ust. 2 Konstytucji. Oskarżony, który uzyskał korzystne
rozstrzygnięcie przed ETPCz miałby tytuł do domagania się wznowienia
postępowania na podstawie art. 540 § 3 k.p.k., zaś wnioskodawca (były
oskarżony), który uzyskał korzystne rozstrzygnięcie przed ETPCz,
dochodzący uprzednio bezskutecznie swych roszczeń w trybie przepisów
rozdziału 58 Kodeksu postępowania karnego, już takiego uprawnienia do
wznowienia postępowania by nie miał. Taka wykładania art. 540 § 3 k.p.k.
naruszałaby wynikający m. in. z art. 8 ust. 1 Konstytucji nakaz interpretacji
przepisów prawa zgodnie z zasadami konstytucyjnymi (zob. też L.
Morawski: Wykładnia w orzecznictwie sądów. Komentarz, Toruń 2002, s.
168 i n.).
Wprowadzenie podstawy wznowieniowej z art. 540 § 3 k.p.k. wiąże
się z możliwością występowania przez obywateli polskich do Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu ze skargami w związku z
10
naruszeniami przepisów EKPCz (zob. T. Grzegorczyk: Kodeks
postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2003, s. 1346). Skoro więc –
zgodnie z art. 34 EKPCz – stosowną skargę do ETPCz wnieść może
„każda osoba (...), która uważa, że stała się ofiarą naruszenia (...) praw
zawartych w Konwencji (...)”, to byłoby nielogiczne i systemowo niespójne
(vide art. 9 Konstytucji), aby w sytuacji uzyskania przez danego uczestnika
korzystnego rozstrzygnięcia na forum ETPCz, nie mógł on domagać się
wznowienia postępowania jedynie z tego powodu, że nie ma statusu
oskarżonego, lecz jest byłym oskarżonym, obecnie dochodzącym roszczeń
z tytułu jego niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania. Nie
sposób zapominać o tym, że uzyskanie statusu wnioskodawcy, w ramach
uregulowanego w rozdziale 58 k.p.k. postępowania o odszkodowanie
(zadośćuczynienie) za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie,
nie jest możliwe bez uprzedniego posiadania statusu oskarżonego (art. 249
§ 2 k.p.k.). Tak więc każdy wnioskodawca domagający się odszkodowania
(zadośćuczynienia) z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego
aresztowania to były oskarżony (podejrzany).
Wszystkie powyższe racje prowadzą do wniosku, że treść art. 540 § 3
k.p.k. odnosi się nie tylko do oskarżonego, ale także do byłego
oskarżonego, mającego następnie status wnioskodawcy w ramach
postępowania o odszkodowanie (zadośćuczynienie) z tytułu niewątpliwie
niesłusznego tymczasowego aresztowania. Zastosowane wyżej dyrektywy
wykładni systemowej zewnętrznej i funkcjonalnej oraz argumenty logiczne
pozwoliły na zmodyfikowanie językowego sensu przepisu art. 540 § 3 k.p.k.
w sposób pozwalający na uczynienie go akceptowalnym systemowo i
aksjologicznie (szerzej L. Morawski: Zasady wykładni prawa, Toruń 2010, s.
76). Jednocześnie odkodowany w powyższy sposób zakres podmiotowy
regulacji art. 540 § 3 k.p.k. nie narusza wspomnianego wyżej zakazu
11
wykładni synonimicznej, gdyż wskazany zakres jest zdecydowanie węższy
niż ten o jakim stanowi 540 § 2 k.p.k. traktujący generalnie o „stronie”.
Po przesądzeniu powyższych kwestii należy nadmienić, że
prawomocnie zakończono postępowanie w jego głównym przedmiocie
wyrokiem Sądu Apelacyjnego w R. z dnia 5 października 2006 r., którym
utrzymano w mocy wyrok Sądu Okręgowego w T. z dnia 30 czerwca 2006
r. Tak więc jedynie w tej części wniosek o wznowienie postępowania
złożony przez Adama W. był prawnie dopuszczalny w świetle art. 540 § 3
k.p.k. Dalej trzeba wskazać, że zgodnie z art. 19 EKPCz, Europejski
Trybunał Praw Człowieka jest organem międzynarodowym, działającym na
mocy umowy międzynarodowej ratyfikowanej przez Polskę. Trybunał ten
ustanowiony został po to, aby zapewnić przestrzeganie zobowiązań
wynikających dla stron EKPCz z samej Konwencji i jej protokołów
dodatkowych. W wyroku tego Trybunału z dnia 10 maja 2011 r. (nr skargi
33475/08), który to wyrok uprawomocnił się 28 listopada 2011 r.,
stwierdzono, że sądy krajowe orzekające co do wniosku Adama W. o
odszkodowanie i zadośćuczynienie, dopuściły się naruszenia art. 5 ust. 5
EKPCz. Ten ostatni przepis stanowi, że „każdy, kto został pokrzywdzony
przez niezgodne z treścią tego artykułu zatrzymanie lub aresztowanie ma
prawo do odszkodowania”. Przepis ten formułuje zarówno prawo do
odszkodowania za szkodę materialną (odszkodowanie sensu stricto), jak i
moralną. W tym ostatnim wypadku strona może domagać się
zadośćuczynienia (por. A. Nowicki: Komentarz do Europejskiej Konwencji
Praw Człowieka, Lex 2010, teza 5.10). Skoro więc ETPCz w prawomocnym
wyroku stwierdził naruszenie przez sądy krajowe art. 5 ust. 5 EKPCz, to
spełniony został warunek wznowienia postępowania o jakim stanowi art.
540 § 3 k.p.k. (por. wyrok Sądu Najwyższego z 28 kwietnia 2010 r., II KO
64/09, LEX nr 583795).
12
Jak wynika z uzasadnienia wyroku ETPCz z dnia 10 maja 2011 r.
(tezy 32 i 33), „sądy krajowe nigdy nie badały, czy skarżący faktycznie
poniósł jakąkolwiek szkodę o charakterze pieniężnym lub niepieniężnym.
Nie badano kwestii, czy zaliczenie okresu tymczasowego aresztowania
skarżącego na poczet kary grzywny w wysokości 580 EUR stanowiło
sprawiedliwe zadośćuczynienie za jakąkolwiek szkodę o charakterze
pieniężnym lub niepieniężnym poniesioną przez skarżącego (...); Trybunał
nie jest w stanie stwierdzić, czy sąd – zaliczając okres tymczasowego
aresztowania na poczet grzywny lub innej kary – w jakikolwiek sposób
badał też kwestię szkody poniesionej przez skarżącego w wyniku
tymczasowego aresztowania oraz jego proporcjonalności w stosunku do
kary, na poczet której jest zaliczane. Trybunał zauważa jednak, że zgodnie
z praktyką krajową, tego rodzaju zaliczanie ma wyraźnie charakter
niepieniężny, tym bardziej w sytuacji, gdzie okres tymczasowego
aresztowania zaliczany jest na poczet kary pozbawienia lub ograniczenia
wolności. Ponadto, sąd zalicza okres pozbawienia wolności bez
dokonywania oceny legalności tymczasowego aresztowania. Dlatego też
Trybunał uznaje, że automatyczne zaliczenie całego okresu tymczasowego
aresztowania skarżącego na poczet innej kary nałożonej na niego za
niezwiązane z przedmiotowym przestępstwo – nie może zostać uznane za
zgodne z podlegającym wykonaniu prawem określonym w artykule 5 ust. 5
Konwencji (...); w konsekwencji doszło do naruszenie artykułu 5 ust. 5
Konwencji”.
Reasumując powyższy wywód ETPCz trzeba nadmienić, że zgodnie
ze stanowiskiem Trybunału, zaliczenie okresu tymczasowego aresztowania
Adama W. na poczet orzeczonej kary grzywny w innej sprawie nie
zamykało – wbrew stanowisku Sądu Okręgowego w T. podzielonym przez
Sąd Apelacyjny w R. – problemu zasadności dochodzenia odszkodowania i
zadośćuczynienia z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego
13
aresztowania, a w każdym razie nie czyniło roszczeń wnioskodawcy w tym
zakresie bezprzedmiotowymi.
Mając na uwadze stwierdzone przez ETPCz naruszenie art. 5 ust. 5
EKPCz oraz przyczyny tego naruszenia, konieczne stało się rozstrzygnięcie
jak w pkt. 1 i 2 niniejszego wyroku (art. 547 § 2 k.p.k.). Niewątpliwie przy
tym wznowienie postępowania nastąpiło tutaj na korzyść wnioskodawcy,
skoro w dotychczasowym postępowaniu jego wniosek o odszkodowanie i
zadośćuczynienie został w całości oddalony, zaś w dalszym toku
postępowania konieczne będzie ponowne jego zbadanie, przy
uwzględnieniu wskazań wynikających z powołanego wyżej wyroku ETPCz i
uzasadnienia tego wyroku. Sąd Okręgowy zobowiązany będzie w
szczególności ocenić, czy Adam W. w wyniku tymczasowego aresztowania
poniósł szkodę lub doznał krzywdy, a jeśli tak, jaki był zakres szkody lub
krzywdy. Ponadto niezbędne będzie ustalenie, czy zaliczenie okresu jego
tymczasowego aresztowania w całości na poczet kary grzywny orzeczonej
w innej sprawie było, jak to ujmuje ETPCz „proporcjonalne oraz stanowiło
sprawiedliwe zadośćuczynienie za szkodę o charakterze pieniężnym lub
niepieniężnym poniesioną przez skarżącego”.
Przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu w T. stanowi konsekwencję faktu, iż sąd ten – na mocy
postanowienia SN dnia z 28 listopada 2002 r., wydanego w trybie art. 37
k.p.k., uznany został za właściwy do rozpoznania wniosku Adama W. o
odszkodowanie i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe
aresztowanie. Sąd Okręgowy w T. wyrokował merytorycznie w tej sprawie i
to jego wyrok został utrzymany w mocy przez Sąd Apelacyjny w R. Tak
więc to Sąd Okręgowy w T. ponownie musi rozpoznać tę sprawę, skoro nie
zdezaktualizowały się argumenty Sądu Najwyższego przywołane w
uzasadnieniu postanowienia z 28 listopada 2002 r., wskazujące na
14
konieczność przekazania sprawy, która pierwotnie wpłynęła do Sądu
Okręgowego w K., z tego Sądu, do Sądu Okręgowego w T.
W świetle wywodu zaprezentowanego w poprzednim akapicie nie było
racji do uwzględnienia wniosku Adama W. „o przekazanie sprawy do
rozpoznania w Sądzie Okręgowym, do którego jest komunikacja kolejowa”.
Przechodząc do wyjaśnienia przyczyn rozstrzygnięcia zawartego w
pkt. 3 wyroku trzeba stwierdzić, że w judykaturze zgodnie wskazuje się, iż
nie jest orzeczeniem prawomocnie kończącym postępowanie sądowe
postanowienie Sądu Najwyższego oddalające kasację (tak postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia: 25 listopada 2010 r., V KO 87/10, R-OSNKW
2010, poz. 2369; 27 czerwca 2001 r., III KO 115/00, OSNKW 2001, z. 9-10,
poz. 83; 12 kwietnia 2001 r., III KO 53/99, OSNKW 2001, z. 7-8, poz. 67).
To stanowisko judykatury nie może dziwić, skoro oddalając kasację Sąd
Najwyższy orzeka jedynie o niezasadności tej nadzwyczajnej skargi,
wniesionej od prawomocnego wyroku i w żaden sposób nie ingeruje w
prawomocność tego wyroku. Z tego rodzaju orzeczeniem mieliśmy do
czynienia w przypadku postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 15
listopada 2007 r. (IV KK 82/07) oddalającego kasację. Całkowicie wadliwie
wnioskodawca przy tym twierdził, że powyższe orzeczenie miało status
wyroku. Tym bardziej nie jest orzeczeniem sądowym kończącym
prawomocnie postępowanie takie postanowienie Sądu Najwyższego,
którym odmówiono podjęcia uchwały co do przedstawionego zagadnienia
prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy. Tak więc wniosek o
wznowienie postępowania w części w jakiej odnosił się do postanowień
Sądu Najwyższego IV KK 82/07 i I KZP 28/07 należało pozostawić bez
rozpoznania (art. 547 § 1 k.p.k.).