Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CNP 76/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 czerwca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie ze skargi Przedsiębiorstwa Handlowo-Usługowego S. Spółki z o.o.
o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego z
dnia 20 kwietnia 2011 r.,
wydanego w sprawie
z powództwa K. O. i R. O.
przeciwko Przedsiębiorstwu Handlowo-Usługowemu S. Spółce z o.o.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 20 czerwca 2012 r.,
oddala skargę.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2011 r., Sąd Okręgowy oddalił apelację
pozwanego Przedsiębiorstwa Handlowo-Usługowego wniesioną od wyroku Sądu
Rejonowego z dnia 16 kwietnia 2009 r., zasądzającego od pozwanego na rzecz
powodów K. O. i R. O. kwotę 9.033,27 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 25
lutego 2009 r. i oddalającego powództwo o zapłatę odsetek ustawowych w
pozostałym zakresie.
Za podstawę rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy przyjął następujące ustalenia
i wnioski.
W dniu 19 stycznia 2001 r. strony zawarły umowę sprzedaży lokalu
mieszkalnego nr 1 położonego przy ul. G. 19E. Cena sprzedaży obejmowała
podatek VAT wynoszący 9.033,27 zł, obliczony według stawki 7%. Powodowie
zapłacili cenę w całości. W rozpoznawanej sprawie sporne między stronami było
jedynie to, czy sprzedaż lokalu objęta była stawką podatku VAT wynoszącą 7% czy
0%. Odwołując się do § 63 ust. 1 pkt 4 i 5 oraz § 12 pkt 1 rozporządzenia Ministra
Finansów z dnia 22 grudnia 1999 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów
ustawy o podatku od towarów i usług oraz podatku akcyzowego (Dz.U. Nr 109, poz.
1245 ze zm.) i § 3 ust. 4 rozporządzenia Ministra Gospodarki Przestrzennej i
Budownictwa z dnia 14 grudnia 1994 r. w sprawie warunków technicznych, jakim
powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. Z 2005 r. Nr 10, poz. 46 ze
zm.), Sąd Rejonowy uznał, że sprzedaż lokalu objęta była stawką podatku VAT
wynoszącą 0%. Z tego względu przyjął, że świadczenie pobrane przez pozwaną w
tym zakresie było nienależne i na podstawie art. 410 § 1 i 2 w zw. z art. 405 k.c.
uwzględnił powództwo o zapłatę równowartości pobranego podatku. Sąd Rejonowy
podkreślił również, że pomimo odprowadzenia do Skarbu Państwa podatku VAT
pobranego od powodów, po stronie pozwanej miało miejsce faktyczne
przysporzenie, bowiem kwotę tego podatku mogła ona odliczyć od przychodu,
rozliczając na przykład materiały zakupione na budowę lokalu.
Pozwana spółka wniosła apelację od wyroku Sądu Rejonowego, zarzucając
naruszenie wskazanych wyżej przepisów rozporządzenia Ministra Finansów z dnia
22 grudnia 1999 r. i rozporządzenia Ministra Gospodarki Przestrzennej
3
i Budownictwa z dnia 14 grudnia 1994 r. polegające na wadliwym ustaleniu stawki
należnego podatku VAT, naruszenie art. 409 w zw. z art. 410 i 405 k.c. polegające
na uwzględnieniu powództwa mimo, iż pozwana przekazała pobrany od powodów
podatek do urzędu skarbowego i w ten sposób przestała być wzbogacona,
naruszenie art. 244 § 1 k.p.c. polegające na dokonaniu ustaleń sprzecznych
z treścią będących dokumentami urzędowymi aktu notarialnego obejmującego
umowę sprzedaży lokalu i jego załączników oraz naruszenie art. 233 k.p.c.
polegające na niewłaściwej ocenie decyzji Naczelnika Urzędu Skarbowego z dnia
28 lutego 2008 r. oraz opinii instytutu studiów podatkowych.
Postanowieniem z dnia 12 marca 2010 r. Sąd Okręgowy zawiesił
postępowanie apelacyjne do czasu rozstrzygnięcia zawisłej przez tym Sądem
sprawy, w której przedstawione zostało Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
zagadnienie prawne dotyczące wykładni wskazanych wyżej przepisów
rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 22 grudnia 1999 r. i rozporządzenia
Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 14 grudnia 1994 r. W dniu
9 grudnia 2010 r. Sąd Najwyższy podjął uchwałę (sygn. akt III CZP 101/10), w
której przyjął, że z zakresu pojęcia lokalu mieszkalnego w rozumieniu § 1 pkt 12
wspomnianego rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 22 grudnia 1999 r. zostały
wyłączone wszystkie lokale mieszkalne znajdujące się w zespole budynków
jednorodzinnych w układzie bliźniaczym, szeregowym lub atrialnym. Po podjęciu
zawieszonego postępowania Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2011 r.
oddalił apelację strony pozwanej.
Sąd Okręgowy podzielił pogląd przyjęty w wymienionej uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 9 grudnia 2010 r. i uznał, że pozwana niezasadnie powiększyła
cenę lokalu sprzedanego powodom o kwotę podatku VAT obliczonego według
stawki 7%. Sąd Okręgowy podkreślił, że pozwana reprezentowana była
w postępowaniu przed Sądem Rejonowym przez pełnomocnika będącego radcą
prawnym i wnosiła o oddalenie powództwa jedynie ze względu na prezentowaną
wykładnię przepisów wymienionego rozporządzenia Ministra Finansów z dnia
22 grudnia 1999 r., która nie została zaakceptowana przez Sąd Najwyższy.
Okoliczności, iż pozwana z chwilą przekazania pobranego podatku do urzędu
skarbowego przestała być wzbogacona oraz że sprzedaż lokalu mieszkalnego
4
określonej kategorii została wykazana dokumentami urzędowymi, podniesione
zostały dopiero w apelacji. Pozwana nie uprawdopodobniła, że powyższych
okoliczności, nie mogła powołać w postępowaniu przed Sądem Rejonowym ani
też, że potrzeba ich powołania wynikła dopiero w postępowaniu apelacyjnym.
Z tych względów na podstawie art. 381 k.p.c. Sąd Okręgowy okoliczności te
pominął jako spóźnione.
Pozwana wniosła skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego. W skardze wskazała, że wyrok ten jest
niezgodny z art. 381 w zw. z art. 378 § 1 k.p.c. oraz z art. 409 w zw. z art. 410 i art.
405 k.c. W podstawach skargi zarzuciła:
1) naruszenie art. 381 w zw. z art. 378 § 1 k.p.c. polegające na pominięciu
przez Sąd Okręgowy okoliczności, że pozwana z chwilą przekazania
pobranego podatku VAT do urzędu skarbowego przestała być wzbogacona
w świetle art. 409 k.c., mimo iż pominięcie przewidziane w art. 381 k.p.c.
dotyczyć może jedynie nowych faktów i dowodów, a nie zarzutów
o charakterze materialnoprawnym, oraz pomimo tego, że okoliczność ta była
znana Sądowi Rejonowemu z urzędu, co znalazło wyraz w uzasadnieniu
wyroku tego Sądu, a postawiony w apelacji zarzut naruszenia art. 409 w zw.
z art. 410 i art. 405 k.c. dotyczył nieprawidłowej oceny tej okoliczności;
2) naruszenie art. 409 w zw. z art. 410 i art. 405 k.c. polegające na ich
niezastosowaniu i nieuwzględnieniu apelacji, pomimo tego, że z chwilą
przekazania do urzędu skarbowego pobranego podatku VAT pozwana
przestała być wzbogacona.
Uprawdopodabniając szkodę doznaną w wyniku prawomocnego wyroku Sądu
Okręgowego pozwana podniosła, że zmuszona była zapłacić powodom zasądzoną
kwotę 9.033,27 zł wraz odsetkami ustawowymi wynoszącymi 2.954 zł i kosztami
procesu w kwocie 452 zł. W skardze wywodziła, że wzruszenie wyroku Sądu
Okręgowego nie było i nie jest możliwe w drodze innych środków prawnych. Z tych
względów pozwana wniosła o stwierdzenie niezgodności prawomocnego wyroku
Sądu Okręgowego z art. 381 w zw. z art. 378 § 1 k.p.c. oraz z art. 409 w zw. z art.
410 i art. 405 k.c., a ponadto o zasądzenie kosztów postępowania przed Sądem
Najwyższym według norm przepisanych.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga nie zasługuje na uwzględnienie.
Zgodnie z art. 409 w zw. z art. 410 § 1 k.c. obowiązek zwrotu świadczenia
nienależnego lub jego wartości wygasa, jeśli uzyskujący nienależne świadczenie
zużył je lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba, że
wyzbywając się go lub zużywając powinien liczyć się z obowiązkiem jego zwrotu.
Z przepisów tych wynika, że obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości
wywołany uzyskaniem świadczenia nienależnego nie wygasa jedynie z tego
powodu, że ten, kto korzyść uzyskał z tego tytułu uzyskał zużył ją lub utracił, ale
art. 409 k.c. wymaga aby stało się to w taki sposób, że ten który uzyskał korzyść
nie jest już wzbogacony a wyzbywając się korzyści lub zużywając ją nie powinien
był liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Dokonanie prawidłowej oceny w tym zakresie
nie polega wprawdzie wyłącznie na ustalaniu faktów, lecz stanowi kwestię prawną.
Niemniej jednak ocena taka musi przyjmować za podstawę istotne okoliczności
faktyczne, których ustalenie możliwe jest co do zasady w oparciu o konkretne
twierdzenia strony i dowody przywołane na poparcie tych twierdzeń. Takich
zarzutów ani związanych z nimi okoliczności faktycznych pozwana spółka przed
sądem pierwszej instancji nie przedstawiła. Dopiero w apelacji, w związku
z rozliczeniem się Z Urzędem Skarbowym, pozwana podniosła, że nie mogła liczyć
się z obowiązkiem zwrotu, ponieważ w jej ocenie zastosowanie miała stawka VAT
7 % a potwierdzać to miała, poza opinią Prof. W. M., decyzja Urzędu Skarbowego
z dnia 28 lutego 2008 r.. Także dopiero w apelacji pozwana podniosła, że kwestia
rozliczenia pobranego od powodów podatku VAT ze Skarbem Państwa polegająca
na możliwości odliczenia od wpłacanej do Urzędu Skarbowego kwoty należnego
podatku kwot, jakie pozwana zapłaciła z tytułu podatku VAT w ramach stosunków
z innymi podmiotami , jest kwestią wyłącznie rachunkową i nie wpływa w żaden
sposób na przysporzenie po jej stronie. W tym właśnie kontekście należy
rozważać, czy doszło do zarzucanego w skardze naruszenia art. 381 k.p.c. przez
Sąd drugiej instancji, który uznał za spóźnione podniesienie przez pozwaną
dopiero w apelacji faktu braku wzbogacenia w związku z przekazaniem podatku do
Urzędu Skarbowego. Nową okolicznością według sądu nie było samo
6
odprowadzenie podatku do Urzędu Skarbowego, bo tak przyjął Sąd pierwszej
instancji, ale stan braku wzbogacenia, który miał być konsekwencją tej czynności.
Jak trafnie przyjmuje się w judykaturze Sądu Najwyższego, zużycie lub
utrata korzyści bezpodstawnie uzyskanej powoduje według art. 409 k.c.
wygaśnięcie obowiązku zwrotu świadczenia to tylko wtedy, gdy zużycie lub utrata
korzyści nastąpiły w sposób bezproduktywny, konsumpcyjny, tj. gdy wzbogacony,
w zamian tej korzyści, nie uzyskał ani korzyści zastępczej ani zaoszczędzenia
wydatku, gdy wydatek miał miejsce tylko dlatego, że uprzednio uzyskał on korzyść,
bez której nie poczyniłby tego wydatku. Jeżeli natomiast w zamian za zużytą
korzyść wzbogacony uzyskał do swojego majątku jakąkolwiek inną korzyść
majątkową (np. mienie czy zwolnienie z długu, który w ten sposób spłacił), nie
można uznać, że nie jest już wzbogacony, bowiem w wyniku dokonania tego
wydatku, w jego majątku pozostaje korzyść w postaci zwiększenia aktywów bądź
zmniejszenia pasywów ( tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 kwietnia 2010 r., V
CSK 320/09, niepubl.; zob. też wyrok z dnia 2 lutego 2012 r., II CSK 670/11,
niepubl.). Kwestia przekazania do Urzędu Skarbowego kwoty podatku VAT przez
podatnika bez przedstawienia dowodów, które pozwoliłyby na ustalenie sposobu
dokonywania przez pozwaną podatkowych rozliczeń z tytułu prowadzonej
inwestycji oraz przenoszenia własności lokali i udziałów we współwłasności
nieruchomości gruntowej nie przedstawia się tak jednoznacznie, jak wskazują na
to wywody skargi,. Poprzednio obowiązujące, a mające zastosowanie do rozliczeń
podatku VAT przez pozwaną, art. 19, 20 i 21 ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r.
o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 11, poz. 50 ze
zm. dalej jako u.p.t.u.), pozwalały nie tylko na odliczenie kwoty należnego podatku
o kwotę podatku naliczonego przy nabywaniu towarów i usług związanych ze
sprzedażą opodatkowaną ale także w określonych sytuacjach uprawniały
podatnika do zwrotu z urzędu skarbowego różnicy pomiędzy podatkiem
naliczonym a podatkiem należnym ( art. 21 ust. 2 u.p.t.g.).
Trzeba też podnieść, że pozwana spółka wystąpiła w 2007 r. na podstawie
art. 72 i nast. ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (jedn. tekst
Dz. U. z 2005 r., Nr 8, poz. 60 ze zm.) o zwrot nadpłaconego podatku VAT, ale
uczyniła to z uchybieniem ustawowego terminu do zgłoszenia stosowanego
7
żądania. To była zasadnicza przyczyna odmowy zwrotu nadpłaty podatku
wskazana w decyzji Naczelnika Urzędu Skarbowego z dnia 28 lutego 2008 r.
Natomiast pogląd tego organu dotyczący prawidłowości zastosowanej stawki
podatku VAT wyrażony został jedynie na marginesie rozważań i nie został nawet
bliżej uzasadniony.
Według utrwalonego w orzecznictwie Sądu Najwyższego stanowiska,
orzeczenie niezgodne z prawem - w rozumieniu art. 4241
k.p.c. w związku z art.
4171
§ 2 k.c. - to orzeczenie niewątpliwie sprzeczne z zasadniczymi
i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami, z ogólnie przyjętymi standardami
rozstrzygnięć (dyskrecjonalności) albo wydane w wyniku szczególnie rażąco
błędnej wykładni lub niewłaściwego zastosowania prawa, które jest oczywiste i nie
wymaga głębszej analizy prawniczej. Niezgodność z prawem powodująca
powstanie odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa musi mieć
charakter kwalifikowany, elementarny i oczywisty, tylko bowiem w takim wypadku
orzeczeniu sądu można przypisać cechy bezprawności. (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 17 maja 2006 r., I CNP 14/06, z dnia 7 lutego 2007 r., III CNP
53/06; z dnia 21 lutego 2007 r., I CNP 71/06, niepubl. oraz z dnia 17 maja 2012 r.,
I CNP 55/11, niepubl ).
Uwzględniając wskazane wyżej okoliczności należało przyjąć, iż nie doszło
do tak rozumianej niezgodności z prawem prawomocnego wyroku Sąd
Okręgowego z dnia 20 kwietnia 2011 r. .
Dlatego Sąd Najwyższy, na podstawie art. 42411
§ 1 k.p.c., orzekł jak w sentencji.
db