Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 272/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 czerwca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Beata Gudowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Halina Kiryło
SSN Zbigniew Korzeniowski
w sprawie z wniosku M. R.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanych: G. C., K. Spółki jawnej M. R. G. C. o ubezpieczenie
społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 19 czerwca 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 7 kwietnia 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 7 kwietnia 2011 r. oddalił apelację M. R. od
wyroku Sądu Okręgowego, Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 21
października 2010 r., oddalającego jej odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, z dnia 6 lutego 2009 r., stwierdzającej, że jako wspólnik „K. spółka
2
jawna M. R. G. C.” odpowiada za powstałe w okresie od listopada 2005 r. do
listopada 2008 r. zaległości z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenie
społeczne, ubezpieczenie zdrowotne oraz Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych w łącznej kwocie 55.978,63 zł z
odsetkami. Wyrok Sądu pierwszej instancji został wydany po ponownym
rozpoznaniu sprawy na skutek uchylenia wyroku Sądu Okręgowego z dnia 9
listopada 2009 r. i zniesienia postępowania przed tym Sądem wyrokiem Sądu
Apelacyjnego z dnia 15 czerwca 2010 r. z powodu nieważności spowodowanej
niewezwaniem do udziału w sprawie zainteresowanych „K. spółka jawna M. R. G.
C.” i G. C. Obecnie Sąd drugiej instancji stwierdził, że zarzuty apelacji dotyczące
naruszenia art. art. 47711
§ 1 i § 2 k.p.c. w związku z art. 24 § 1 k.s.h. przez
nieprawidłowe oznaczenie i niewezwanie zainteresowanej spółki do udziału w
sprawie są nieuzasadnione. Wskazał, że wbrew stwierdzeniu skarżącej przy
ponownym rozpoznaniu sprawy przez Sąd Okręgowy zainteresowana spółka
została prawidłowo oznaczona i wezwana do udziału w sprawie, co dotyczy także
jej wspólniczki G. C. Nie podzielił także zarzutu naruszenia z art. 22 § 2 k.s.h. i art.
115 § 1, art. 107 § 1 i art. 108 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja
podatkowa (tekst jednolity: Dz.U. z 2005 r. nr 8 poz. 60) przez niestwierdzenie w
zaskarżonej decyzji, że odpowiedzialność ubezpieczonej jest solidarna ze spółką i
wspólnikiem.
Skarga kasacyjna M. R. została oparta na podstawie naruszenia prawa
materialnego przez błędną wykładnię art. 31 i 32 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych w związku z art. 22 § 2 k.s.h. i art. 107 § 1, art. 108 § 1 i art. 115 § 1
Ordynacji podatkowej powodującej uznanie, że „decyzja z dnia 6 lutego 2009 r. o jej
odpowiedzialności podatkowej jest zasadna”. Skarżąca podniosła również zarzut
naruszenia przepisów postępowania przez niezastosowanie art. 386 § 2 w związku
z art. 379 pkt 5 w związku z art. 47711
§ 1 i § 2 k.p.c. i w związku z art. 24 § 1 k.s.h.
oraz oddalenie apelacji, mimo że zachodziła przesłanka uchylenia zaskarżonego
wyroku. Wniosła zatem o jego uchylenie w całości i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania, wskazując, że nie kwestionowała i nie kwestionuje
istnienia podstaw swej odpowiedzialności, a jedynie podważa prawidłowość
wydania decyzji kształtującej tę odpowiedzialność i podnosi, że Zakład
3
Ubezpieczeń Społecznych powinien był wydać jedną, opartą na art. 115 Ordynacji
podatkowej, decyzję wobec spółki jawnej i wszystkich jej wspólników. W ocenie
skarżącej, „osoby pominięte w decyzji podlegają wyłączeniu od odpowiedzialności,
co powoduje, że osoba, która faktycznie wykona zobowiązanie podatnika traci
gwarancję realizacji swego prawa do regresu”. Skarżąca powołała się na
orzecznictwo Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego, w którym
przyjęto, że decyzja stwierdzająca odpowiedzialność za zaległość podatkową
powinna być wydana wobec wszystkich byłych wspólników spółki cywilnej oraz
wobec wszystkich członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.
Spółka i wszyscy jej wspólnicy także powinni – jako zainteresowani – zostać
wezwani do udziału w sprawie toczącej się na skutek odwołania jednego ze
wspólników, Sąd pierwszej instancji tymczasem wezwał do udziału w sprawie tylko
G. C. Postanowienie Sądu Okręgowego z dnia 28 lipca 2009 r. o wezwaniu spółki
było bezskuteczne, gdyż niewłaściwie określono jej adres, a ponadto samo
skierowanie przez Sąd pierwszej instancji pism do „K. Spółka Jawna M. R., G. C.”
pod prawidłowym adresem nie stanowi o zgodnym z art. 47711
§ 2 k.p.c. wezwaniu
spółki do udziału w sprawie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 115 § 1 Ordynacji podatkowej, wspólnik spółki jawnej
odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie ze spółką i z pozostałymi
wspólnikami za zaległości podatkowe spółki, a w związku z art. 31 i 32 ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst:
Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585) odpowiedzialność ta dotyczy także zaległości z
tytułu składek na ubezpieczenie społeczne, na Fundusz Pracy, Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych oraz ubezpieczenie zdrowotne.
Przepisy te stanowią podstawę odpowiedzialności osobistej osoby trzeciej za dług
spółki. Odpowiedzialności tej skarżąca, co do zasady ani wysokości, nie
kwestionuje. Należy zwrócić uwagę, że nie podważa także faktu, iż Zakład
Ubezpieczeń Społecznych, wydał w dniu 6 lutego 2009 r. – na podstawie art. 108 §
1 Ordynacji podatkowej – dwie decyzje, które skierował do skarżącej i do jej
4
wspólniczki G. C., ze wskazaniem, że każda z nich odpowiada za zadłużenie
powstałe z tytułu nieopłaconych składek.
Zagadnienie, na które skarżąca zwróciła uwagę w kontekście art. 107 § 1 i
art. 108 § 1 Ordynacji, sprowadza się tyko do kwestii konieczności wydania jednej
decyzji wobec obydwu wspólniczek i stwierdzenia, że ich odpowiedzialność jest
solidarna oraz że obejmuje także spółkę jawną. W orzecznictwie, na które powołała
się w skardze kasacyjnej, przyjęto, że decyzja stwierdzająca odpowiedzialność za
zaległość podatkową powinna być wydana wobec wszystkich byłych wspólników
spółki cywilnej (wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 12 września
2003 r., SA/Rz 2135/01, Przegląd Orzecznictwa Podatkowego 2004 nr 3, poz. 52),
jak też wskazano na istnienie obowiązku prowadzenia postępowania w przedmiocie
przeniesienia odpowiedzialności na osoby trzecie wobec wszystkich członków
zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (uchwała Naczelnego Sądu
Administracyjnego z dnia 9 marca 2009 r., I FPS 4/08, ONSAiWSA 2009/3 poz. 47)
i wydania decyzji wobec nich wszystkich (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15
października 2009 r., I UZP 3/09, OSNP 2011 nr 1-2, poz. 13). Należy jednak
zwrócić uwagę, że pogląd taki nie został wyrażony w związku z subsydiarną
odpowiedzialnością wspólników spółki jawnej; co do członków zarządu spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością, objęcie ich jednym postępowaniem i ustalenie
odpowiedzialności w jednej decyzji jest uzasadnione ze względu na charakter ich
odpowiedzialności za dług spółki.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego w tym zakresie jest jednolite. W wyroku z
dnia 16 lipca 2008 r. (I UK 9/08, OSNP 2009 nr 23-24, poz. 324) stwierdzono, że
członkowie zarządu osoby prawnej, których odpowiedzialność za zaległości
należności publicznoprawnych ustalił w decyzji właściwy organ Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, mogą odwołać się od tej decyzji także w części
dotyczącej nieobjęcia odpowiedzialnością pozostałych członków zarządu, i
podkreślono, iż taka decyzja powinna dotyczyć wszystkich członków zarządu oraz
wskazywać, że ich odpowiedzialność jest solidarna z innymi członkami zarządu.
Decyzja ta ma charakter prawo kształtujący i wierzyciel (organ rentowy) może
dokonać wyboru dłużnika dopiero po powstaniu solidarnego zobowiązania (por.
uchwałę siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 października 2009 r., I UZP
5
3/09, OSNP 2011 nr 1-2, poz. 13, oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8
października 2010 r., I UK 112/10, z dnia 3 marca 2011 r., II UK 307/10, Monitor
Prawniczy 2011 nr 4, s. 170 i z dnia 9 czerwca 2010 r., II UK 37/10, OSNP 2011 nr
23-24, poz. 302 ). W uchwale Naczelnego Sądu Administracyjnego wskazano, że
pominięcie w decyzji osoby objętej dyspozycją art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej
powoduje wyłączenie jej z odpowiedzialności (uchwała NSA z dnia 9 marca 2009 r.,
I FPS 4/08, ONSAiWSA 2009 nr 3, poz. 47).
Inne powody dyktują konieczność wydania jednej wspólnej decyzji odnośnie
do byłych wspólników spółki cywilnej (wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z
dnia 12 września 2003 r., SA/Rz 2135/01, Przegląd Orzecznictwa Podatkowego
2004 nr 3, poz. 52). W spółce cywilnej – inaczej niż w spółkach prawa handlowego
– nie istnieje wyodrębniony majątek spółki i nie ma innego niż wspólnicy podmiotu
zobowiązanego lub ponoszącego odpowiedzialność. W ramach spółki cywilnej nie
jest możliwe wydzielenie „majątku spółki”, a więc majątku niestanowiącego
własności wspólników, lecz własność spółki. Spółka cywilna, będąca umową
tworzącą stosunek prawny powstający ze zobowiązania do wspólnego działania w
celu osiągnięcia zamierzonego celu gospodarczego, nie jest – jako instytucja prawa
zobowiązań – wyposażona w podmiotowość prawną (por. uchwały składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 1993 r., III CZP 168/92, OSNCP
1993 nr 6, poz. 106, z dnia 31 marca 1993 r., III CZP 176/92, OSNCP 1993 nr 10,
poz. 171 oraz z dnia 21 czerwca 1996 r., III CZP 111/95, OSNC 1996 nr 5, poz. 63
ze sprostowaniem OSNC 1996 nr 7-8, s. 134), spółka nie może więc „oddzielić się”
od wspólników i samodzielnie „stać się właścicielem majątku”, w związku z czym to,
co jest określane „majątkiem spółki”, jest w rzeczywistości majątkiem jej
wspólników, odrębnym od ich majątków osobistych. W konsekwencji zobowiązania
związane z prowadzeniem działalności gospodarczej w formie spółki cywilnej nie są
zobowiązaniami spółki, lecz zobowiązaniami wspólników (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 4 kwietnia 1997 r., II UKN 54/97, OSNAPiUS 1998 nr 3,
poz. 94). Inaczej mówiąc, z istoty spółki cywilnej wynika, że egzekucja zmierzająca
do zaspokojenia zobowiązań spółki prowadzona jest z majątku wspólników –
wspólnego i osobistego.
6
Nie może budzić wątpliwości zakres odpowiedzialności wspólników spółki
cywilnej po ustaniu spółki cywilnej, gdy po przekształceniu się współwłasności
łącznej we współwłasność w częściach ułamkowych, nie istnieje jakikolwiek
substrat majątku możliwego do przypisania spółce. Na wspólnikach – i tylko na nich
– ciąży wówczas całkowity ciężar odpowiedzialności za zadłużenie z tytułu ich
zobowiązań jako płatników składek. Dług ten może być egzekwowany przed
zwrotem wkładów z majątku wspólnego (nie z „majątku spółki”; por. art. 875 k.c.), a
w jego braku wierzyciel może skierować egzekucję do majątków osobistych
wspólników. W każdym razie jednak wierzycielowi przysługuje prawo wyboru
majątku, z którego chce uzyskać zaspokojenie, gdyż nie istnieje żadna reguła,
według której najpierw musiałby kierować egzekucję do majątku wspólnego, a
dopiero gdy nie jest on wystarczający do zaspokojenia, do majątku osobistego
wspólników (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca 2007 r., II UK 278/06,
OSNP 2008 nr 17-18, poz. 268).
Spółki osobowe prawa handlowego mogą we własnym imieniu nabywać
prawa, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywane (art. 8 k.s.h.), są więc
podmiotami prawa określonymi w art. 331
k.c. jako jednostki organizacyjne
niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, i do
których stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych. Na podstawie
organizacyjnego i majątkowego wyodrębnienia od wspólników, spółki (nie
wspólnicy) prowadzą przedsiębiorstwo (pod własną firmą), więc spółki, a nie
wspólnicy są przedsiębiorcami w rozumieniu art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 2 lipca
2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (jednolity tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr
220, poz. 1447). Odpowiedzialność wspólników spółki jawnej za dług spółki
powstaje ex lege w stosunku do każdego ze wspólników oddzielnie. Na podstawie
art. 22 § 2 k.s.h. każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez
ograniczenia całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze
spółką, decyzja wydana na podstawie art. 115 § 1 Ordynacji podatkowej ma więc
wobec wspólników spółki jawnej charakter deklaratywny.
W ramach odpowiedzialności cywilnej egzekucja wobec wspólnika nie może
być prowadzona zanim egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna (art. 31
§ 1 k.s.h.), w czym wyraża się subsydiarność tej odpowiedzialności. Dotyczy ona
7
wspólników, a nie spółki, która jest dłużnikiem pierwotnym i nie może być
traktowana jako osoba trzecia w rozumieniu art. 107 w związku z art. 115 Ordynacji
Podatkowej. Ma to ten skutek, że wskazywanie spółki jawnej (płatnika składek) w
decyzji dotyczącej odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej jako podmiotu
odpowiedzialnego subsydiarnie nie jest konieczne (por. uchwałę składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 października 2009 r., I UZP 3/09). Łatwo
zresztą można zakwestionować subsydiarność odpowiedzialności wspólników
spółki jawnej z punktu widzenia podmiotu zobowiązanego pierwotnie do opłacania
składek. Zgodnie z art. 4 pkt 2 lit. d, płatnikiem składek nie jest spółka jawna, lecz
wspólnik jako ubezpieczony zobowiązany do opłacenia składek na własne
ubezpieczenia społeczne ustanowione jako obowiązkowe wobec wspólników
spółek handlowych w art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy systemowej od dnia 1 stycznia
2003 r. ustawą z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 241, poz. 2074 ze
zm.; por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2005 r., I UK 258/04, OSNP
2006 nr 3-4, poz. 58 z glosą P. Bielskiego, Prawo Spółek 2006 nr 9 oraz uchwałę
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 2006 r., I UZP 4/05,
OSNP 2006 nr 19-20, poz. 304).
Reasumując, mimo umiejscowienia art. 115 Ordynacji podatkowej w
rozdziale regulującym odpowiedzialność osób trzecich, nasuwającego sugestię, że
odpowiedzialność za zobowiązania wspólników spółki jawnej należy traktować tak,
jakby wspólnicy byli „osobami trzecimi” wobec dłużnika (płatnika) w rozumieniu
art. 108 § 4 tej ustawy, tymczasem podstawa ich odpowiedzialności jest w
rzeczywistości inna, pierwotna, na co wskazuje także art. 108 § 4 Ordynacji
podatkowej, stwierdzający, że orzeczenie o ich odpowiedzialności za zaległości
podatkowe spółki z tytułu zobowiązań podatkowych powstałych w sposób
przewidziany w art. 21 § 1 pkt 1 nie wymaga uprzedniego wydania decyzji, o
których mowa w art. 108 § 2 pkt 2.
Obowiązkiem organu rentowego jest wszczęcie postępowania w przedmiocie
odpowiedzialności osób trzecich przeciwko wszystkim osobom mogącym taką
odpowiedzialność ponosić, a zatem osób wskazanych w art. 115 § 1 Ordynacji
podatkowej w związku z art. 31 i 32 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
8
Postępowanie o wyegzekwowanie należnych składek na etapie stwierdzenia
odpowiedzialności osoby trzeciej (art. 107 i 108 Ordynacji podatkowej) nie toczy się
więc wobec zobowiązanej spółki. Wspólna odpowiedzialność spółki (płatnika
składek) za zaległości w spłacie składek na ubezpieczenia społeczne, zdrowotne,
Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych ze
wspólnikami powstaje z mocy prawa i dochodzenie tej zaległości następuje według
reżimu odpowiedzialności solidarnej, niezależnie od wskazania spółki jako płatnika w
osnowie decyzji organu rentowego.
Stosunek prawny spółki jawnej oparty jest na wzajemnych relacjach między
spółką – jako odrębnym podmiotem – a jej wspólnikami. Należy oddzielić ten
stosunek, jako wewnętrzny stosunek spółki (por. art. 37-57 k.s.h.), od stosunków
zewnętrznych, tj. stosunku do osób trzecich (art. 28-36 k.s.h.). Wierzyciel spółki
jawnej może domagać się zaspokojenia od każdego z dłużników solidarnych
określonych w art. 115 Ordynacji podatkowej, tak samo jak na podstawie art. 22 § 2
k.s.h., bez względu na ukształtowane między wspólnikami stosunki wewnętrzne.
Zaspokojenie wierzyciela spółki przez jednego ze wspólników będącego dłużnikiem
solidarnym może oczywiście później skutkować jego roszczeniami regresowymi
wobec pozostałych dłużników solidarnych, lecz okoliczność ta nie wpływa na kształt
i zakres uprzedniej odpowiedzialności dłużnika solidarnego wobec wierzycieli spółki
na podstawie art. 376 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 kwietnia
2009 r., IV CSK 558/08, Biul. SN 2009 nr 7, poz. 11). Wydanie osobnych decyzji
stwierdzających odpowiedzialność subsydiarną wspólników spółki jawnej na
podstawie art. 115 § 1 Ordynacji podatkowej stanowi więc tylko brak ze względu na
późniejszą możliwość dochodzenia przez dłużnika solidarnego regresu, na
wypadek wyegzekwowania od niego całej kwoty długu; nie ma skutku materialnego
ani formalnego z punktu widzenia dochodzenia zaległości składowych przez Zakład
Ubezpieczeń Społecznych. Możliwość przedstawienia zarzutów przeciwko
wspólnikowi spółki jawnej może być realizowana w sprawie zainicjowanej
odwołaniem od decyzji, w którym wspólnicy są stronami – zainteresowanymi w
znaczeniu, jakie nadaje im art. 47711
k.p.c., albo w osobnym pozwie.
Postępowanie, w którym skarżąca podnosiła zarzuty co do nieokreślenia w
decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych kwestii jej odpowiedzialności wspólnej
9
ze wspólnikiem i ze spółką, nie kwestionując podstaw ani zakresu swojej
odpowiedzialności określonej w zaskarżonej decyzji organu ubezpieczeń
społecznych, nie budzi obiekcji z punktu widzenia art. 386 § 2 w związku z art. 379
§ 5 i w związku z art. 44711
§ 1 i 2 k.p.c. i w związku z art. 24 § 1 k.s.h. Zarzut
nieważności postępowania odnosić można wyłącznie do postępowania przed
Sądem pierwszej instancji i to tylko z przyczyny upadku - po zniesieniu
postępowania - postanowienia z dnia 28 lipca 2009 r. o dopuszczeniu „K. spółka
jawna M. R. G. C.” z niewłaściwym oznaczeniem adresu. Po zniesieniu
postępowania zakończonego wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 9 listopada
2009 r. z powodu nieważności wywołanej niewłaściwym dokonywaniem doręczeń
zainteresowanej spółce jawnej i niewezwaniem do udziału w sprawie wspólniczki G.
C., wyrokiem z dnia 15 czerwca 2010 r., Sąd Okręgowy– jak ustalił Sąd drugiej
instancji – wezwał na podstawie art. 47711
§ 2 k.p.c. w charakterze zainteresowanej
spółkę i G. Ch. oraz i zawiadomił je o posiedzeniu w dniu 21 października 2010 r., a
zawiadomienia niepodjęte w terminie uznał za doręczone. G. C. doręczono także
odpis zażalenia M. R. z dnia 29 listopada 2010 r. i jej apelacji z dnia 8 grudnia
2010 r.; spółce te pisma były awizowane i nie zostały odebrane w terminie. W
postępowaniu apelacyjnym zakończonym zaskarżonym wyrokiem zawiadomienie o
rozprawie w dniu 7 kwietnia 2011 r. odebrała G. C., a spółce było awizowane ze
skutkiem doręczenia. Tak samo zainteresowanym został doręczony odpis skargi
kasacyjnej.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).