Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CZ 172/12
POSTANOWIENIE
Dnia 5 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z wniosku M. Spółki z o.o.
przy uczestnictwie Banku Gospodarstwa Krajowego w W. i Z. J. Spółki z o.o. w
upadłości likwidacyjnej
o wpis zmiany wierzyciela hipotecznego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 5 grudnia 2012 r.,
zażalenia wnioskodawcy
na postanowienie Sądu Okręgowego w W.
z dnia 24 lipca 2012 r.,
oddala zażalenie i wnioski zainteresowanych o zasądzenie
kosztów postępowania zażaleniowego.
2
Uzasadnienie
M. - Spółka z o.o. złożyła w Sądzie Rejonowym wniosek o dokonanie w
księgach wieczystych nr /…/, w których jako właściciel nieruchomości figuruje „Z.
J." - sp. z o.o. w upadłości z siedzibą w W., wpisów w działach IV w zakresie
ujawnienia w miejsce dotychczasowego wierzyciela, tj. Banku Gospodarstwa
Krajowego – M. sp. z o.o. w odniesieniu do hipotek zabezpieczających
wierzytelności nabyte przez wnioskodawcę umową notarialną z dnia 29 stycznia
2007 r.
W dniu 18 czerwca 2007 r. referendarz sądowy dokonał wpisu zgodnie
z wnioskiem w księdze wieczystej …. Na wpis ten złożyła skargę spółka „Z. J." w
upadłości. Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 20 grudnia 2007 r. uwzględnił tę
skargę, tj. uchylił zaskarżony wpis i wniosek oddalił. Wskazał, że skarżący nie
wyraził zgody na zmianę wierzyciela, a art. 95 ust. 3 i 4 ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. Prawo bankowe (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r., Nr 72, poz. 665 ze zm., dalej:
„pr. bank.") stanowi, że zarówno do ustanowienia jak i do przeniesienia hipoteki w
związku ze zbyciem wierzytelności bankowej wymagane jest oświadczenie
właściciela nieruchomości, z zachowaniem formy pisemnej pod rygorem
nieważności, którego brak.
Od postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 20 grudnia 2007 r. złożyła
apelację wnioskodawczyni. Sąd Okręgowy, rozpoznając ją, postanowieniem z dnia
23 kwietnia 2009 r., zmienił postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 20 grudnia
2007 r. w ten sposób, że odrzucił skargę spółki „Z. J." na wpis dokonany przez
referendarza w dniu 18 czerwca 2007 r. Wskazał, że postanowieniem z dnia 24
września 2004 r. Sąd Rejonowy ogłosił upadłość „Z. J." sp. z o.o. z możliwością
zawarcia układu, pozbawiając upadłego sprawowania zarządu nad majątkiem i tym
samym utracił on zdolność do wszczynania oraz prowadzenia postępowań
administracyjnych i sądowych w sprawach dotyczących masy upadłości (art. 139
ust 1 i 2 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U.
Nr 60, poz. 535 ze zm., dalej: „p.u.n.").
3
Według oceny Sądu drugiej instancji, sprawa dotyczy masy upadłości, gdyż
jej przedmiotem jest nieruchomość wchodząca w skład masy, a wniosek dotyczy
obciążenia ograniczonym prawem rzeczowym nieruchomości upadłego. W związku
z tym uznał, że „Z. J." sp. z o.o. w upadłości pozbawiona została legitymacji do
samodzielnego uczestnictwa w postępowaniu, a zatem nie mogła samodzielnie
wnieść skargi na wpis dokonany przez referendarza sądowego.
Na postanowienie Sądu Okręgowego z dnia 23 kwietnia 2009 r. wniosła
zażalenie do Sądu Najwyższego spółka „Z. J.", która między innymi odwołała się do
rozstrzygnięcia odrębnej sprawy pomiędzy tymi samymi stronami w analogicznym
stanie faktycznym dotyczącej innej księgi wieczystej, w której Sąd Najwyższy
postanowieniem z dnia 20 maja 2009 r. I CZ 22/09, uchylił zaskarżone
postanowienie. Wskazał w nim, że przedmiotem rozstrzygnięcia Sądu drugiej
instancji nie było odrzucenie wniosku, ani umorzenie postępowania i nie było to
orzeczenie co do istoty sprawy, gdyż jest nią wpis do księgi wieczystej, a zatem nie
przysługiwała od niego skarga kasacyjna. Skoro jednak postanowienie Sadu drugiej
instancji kończyło postępowanie w sprawie, w której co do zasady dopuszczalna
jest skarga kasacyjna to przysługiwało od niego zażalenie.
Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 6 listopada 2009 r. I CZ 60/09, uchylił
zaskarżone postanowienie. W uzasadnieniu podniósł, że zgodnie z art. 95 ust. 4 i 5
pr. bank. do przeniesienia wierzytelności zabezpieczonej hipoteką wymagana jest
zgoda właściciela nieruchomości, na której została ona ustanowiona, a była nim „Z.
J." sp. z o.o. i to że spółka ta znajduje się w upadłości nie przekreśliło jej prawa do
wyrażenia zgody na zmianę wierzyciela hipotecznego. Wyraził także pogląd, że
zgodnie z art. 61 p.u.n., z dniem ogłoszenia upadłości majątek upadłego staje się
masą upadłości, niemniej w jego skład wchodzą tylko aktywa, a nie długi. Z tego
względu wyrażona w art. 139 p.u.n. zasada, że upadły zostaje
pozbawiony zarządu nie dotyczy wyrażenia zgody na zmianę wierzyciela
upadłego. W rezultacie dług związany z tą wierzytelnością nie jest składnikiem
masy upadłości i brak wobec tego podstaw aby uznać, że w postępowaniu
wieczystoksięgowym, dotyczącym wpisu zmiany wierzyciela tego długu, powinien
występować zarządca masy upadłości.
4
Następnie spółka „Z. J." w piśmie z dnia 22 marca 2010 r. cofnęła skargę na
orzeczenie referendarza z dnia 18 czerwca 2007 r. i wniosła o uchylenie
postanowienia, Sądu Rejonowego z dnia 20 grudnia 2007 r. oraz o umorzenie
postępowania wywołanego jej wniesieniem.
Postanowieniem z dnia 24 marca 2010 r., V Ca 281/10 Sąd Okręgowy
oddalił apelację wnioskodawcy - M. z ograniczoną odpowiedzialnością od
postanowienia Sądu Rejonowego w W. z dnia 20 grudnia 2007 r. Odwołując się do
stanowiska wyrażonego w sprawie przez Sąd Najwyższy wskazał, że „Z. J." sp. z
o.o. nie złożyła skutecznej zgody na zmianę wierzyciela hipotecznego. Czynność ta
jako niedotycząca masy upadłości powinna być dokonana nie przez zarządcę, czy
syndyka masy upadłości. Z tego względu pozbawiona była znaczenia dla
rozstrzygnięcia zgoda zarządcy masy upadłości, a także nie był trafny zarzut
nieważności postępowania, gdyż upadła spółka w tym zakresie miała zdolność do
czynności prawnych i zdolność procesową, a zatem jej pełnomocnik był w sprawie
należycie umocowany. Wyraził też zapatrywanie, że w sprawie miał zastosowanie
art. 95 ust. 4 w brzmieniu nadanym mu przez ustawę z dnia 1 kwietnia 2004 r. o
zmianie ustawy Prawo bankowe oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U. Nr 98, poz.
870), gdyż zdarzeniem prawnym, które wywołało skutki prawne podlegające ocenie
była cesja wierzytelności i to ten moment rozstrzyga o porządku prawnym jaki
znajduje zastosowanie.
Od tego orzeczenia skargę kasacyjną wniosła uczestniczka „Z. J." sp. z o.o. i
dołączyła miedzy innymi odpis postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 18 lutego
2011 r. (I CZ 10/11) dotyczącego analogicznej sprawy między tymi samymi
stronami, w którym został wyrażony pogląd, że cofnięcie skargi na orzeczenie
referendarza jest niemożliwe w tych przypadkach, w których jej wniesienie
powoduje utratę mocy prawnej orzeczenia referendarza (art. 39822
§ 2 in principio
k.p.c.). Skarga na dokonany przez referendarza wpis w księdze wieczystej nie
powoduje jednak utraty mocy prawnej tego wpisu (art. 5181
§ 3 k.p.c.). Jeżeli zaś
wniesienie skargi na orzeczenie referendarza nie powoduje utraty mocy prawnej
zaskarżonego orzeczenia, cofnięcie skargi wniesionej na orzeczenie referendarza
nie napotyka co do zasady przeszkód. Stwierdził też, że skoro postępowanie o wpis
w księdze wieczystej zmierza do zarejestrowania zaistniałego zdarzenia prawnego
5
nie ma potrzeby uzależnienia skuteczności cofnięcia skargi na orzeczenie
referendarza od zgody pozostałych uczestników postępowania (art. 512 § 1 i art.
203 § 3 w zw. z 13 § 2 k.p.c.). Z tego też względu przyjął, że jej cofnięcie nie
podlega kontroli sądu z punktu widzenia przesłanek określonych w art. 203 § 4
k.p.c. w zw. z 13 § 2 k.p.c.
Na skutek skargi kasacyjnej uczestnika od tego postanowienia, Sąd
Najwyższy postanowieniem z dnia 21 września 2011 r., I CSK 652/10 uchylił
zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w W. do
ponownego rozpoznania. Podniósł że w dniu 23 marca 2010 r., tj. przed wydaniem
zaskarżonego postanowienia, wpłynęło pismo spółki „Z. J." o cofnięciu skargi na
wpis dokonany przez referendarza sądowego wraz z wnioskiem o uchylenie
postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 20 grudnia 2007 r., uchylającego ten wpis
oraz o umorzenie postępowania wywołanego wniesieniem tej skargi i w rezultacie
uznał za uzasadniony zarzut obrazy art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i 13 § 2 k.p.c.
W piśmie z dnia 29 listopada 2011 r., wnioskodawca cofnął apelację.
Postanowieniem z dnia 29 grudnia 2011 r. Sąd Okręgowy umorzył postępowanie
apelacyjne w sprawie.
Uczestnik „Z. J." spółka z o.o. w upadłości wniosła zażalenie na
to postanowienie. Sąd Najwyższy, postanowieniem z dnia 13 kwietnia 2012 r., I CZ
33/12 uchylił zaskarżone postanowienie i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu
do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu podniósł, że w aktach sprawy
znajduje się oświadczenie żalącego o cofnięciu skargi na wpis dokonany przez
referendarza sądowego, który to wniosek powinien był być rozpoznany,
a do którego Sąd Okręgowy się nie odniósł. Wskazał, że dopiero ewentualne
przyjęcie, że pismo żalącego z dnia 23 marca 2010 r. nie wywołuje konsekwencji
prawnych uzasadniałoby podjęcie decyzji procesowej w związku z cofnięciem
apelacji przez wnioskodawcę.
Po kolejnym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 24
lipca 2012 r. uchylił zaskarżone postanowienie z dnia 20 grudnia 2007 r. i
postępowanie zainicjowane skargą na orzeczenie referendarza sądowego umorzył;
umorzył także postępowanie apelacyjne i orzekł o kosztach postępowania.
6
Podniósł, że skarga na orzeczenie referendarza sądowego jest środkiem
zaskarżenia i dlatego uzasadnione jest analogiczne stosowanie do niej zasad
dotyczących cofnięcia apelacji, a zatem nie podlega ono kontroli sądu.
Oświadczenie zatem spółki „Z. J." o cofnięciu skargi na orzeczenie referendarza z
dnia 23 marca 2010 r. wywołało skutek prawny a zatem postępowanie nią
zainicjowane stało się bezprzedmiotowe i należało je umorzyć (art. 386 § 3 k.p.c.
oraz art. 355 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Z kolei cofnięcie apelacji
skutkowało umorzeniem postępowania apelacyjnego na podstawie art. 391 § 2
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
Zażaleniem z dnia 17 sierpnia 2012 r. wnioskodawca zaskarżył
postanowienie Sądu Okręgowego z dnia 24 lipca 2012 r., wnosząc o jego uchylenie
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Skarżący podniósł obrazę art.
386 § 5 k.p.c. w zw. z art. 39821
k.p.c. i art. 3941
§ 3 k.p.c. oraz art. 379 pkt 4 k.p.c.
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. prowadzącą do nieważności postępowania, a ponadto
obrazę art. 355 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., art. 512 § 1 k.p.c. w zw. z art.
203 § 4 k.p.c. oraz w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według skarżącej wnioskodawczyni stosownie do zasady unormowanej
w art. 386 § 5 k.p.c. w zw. z art. 39821
k.p.c. i art. 3941
§ 3 k.p.c. przy każdym
kolejnym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy w W. miał obowiązek rozpoznawać ją
w innym składzie. Tymczasem w składzie tego Sądu wydającego zaskarżone
postanowienie w dniu 24 lipca 2012 r. uczestniczyła SSO A. F., która orzekała
także przy wydawaniu postanowienia z dnia 23 kwietnia 2009 r., którym zostało
zmienione zaskarżone postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 20 grudnia 2009 r.
„poprzez odrzucenie skargi na wpis referendarza sądowego", uchylone następnie
przez Sąd Najwyższy. Z tego względu, jej zdaniem, SSO A. F. z mocy ustawy
wyłączona była od ponownego orzekania w sprawie i naruszenie wskazanych
przepisów o składzie sądu skutkowało nieważnością postępowania na podstawie
art. 379 pkt 4 k.p.c.
Zarzut ten nie jest trafny. Rzeczywiście po wprowadzeniu do kodeksu
postępowania cywilnego unormowania zawartego w art. 386 § 5 k.p.c. w literaturze,
7
a nawet w orzecznictwie, pojawiały się różne zapatrywania czy ma ono
zastosowanie w postępowaniu zażaleniowym. Bliższe przedstawienie tych
poglądów jest zbędne, skoro powołała je skarżąca spółka. Stanowisko judykatury
ujednoliciła uchwała Sądu Najwyższego z dnia 23 sierpnia 2006 r., III CZP 56/06
(OSNC 2007, nr 3, poz. 43), w której został wyrażony pogląd, że art. 386 § 5 k.p.c.
nie ma zastosowania w postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia. Pogląd
ten został potwierdzony między innymi w wyroku Sądu Najwyższego z dnia
19 października 2007 r., V CSK 181/07 (OSNC 2008, nr 3, poz. 85). Została ona
zaaprobowana w piśmiennictwie. Trzeba podkreślić, że orzeczenia podlegające
kontroli zażaleniowej, nawet jeżeli należą do kończących postępowanie, zwykle
pozbawione są elementu merytorycznego. Odpada więc w tym wypadku
przesłanka, która legła u podstaw wprowadzenia zakazu ponownego rozstrzygania
sprawy przez sąd w tym samym składzie, tj. ewentualna skłonność ludzka do
nieprzyznawania się do błędów i uchybień oraz uprzedzenia się do już poprzednio
rozpoznawanej sprawy, co mogłoby wywoływać wątpliwość u stron procesu co do
bezstronności sędziego. Przy formalnym charakterze orzeczenia stosowanie
obowiązku zmiany składu przy ponownym rozpoznaniu sprawy prowadziłoby do
trudnej do zaakceptowania sytuacji, kiedy sąd orzekający w postępowaniu głównym
nie miałby kompetencji do rozstrzygania o zagadnieniu ubocznym.
Fakt, że apelację od orzeczenia Sądu pierwszej instancji z dnia 20 grudnia
2007 r., którym został uchylony zaskarżony wpis i wniosek został oddalony, złożyła
wyłącznie wnioskodawczyni, nie miał znaczenia, dla skuteczności oświadczenia
spółki „Z. J." o cofnięciu skargi na orzeczenie referendarza sądowego. Dopóki się
bowiem nie uprawomocni orzeczenie, dopóty każda ze stron postępowania,
zgodnie z zasadą dyspozycyjności może w wyniku cofnięcia przysługującego jej
środka, pozbawić go z założenia skuteczności, np. w literaturze i judykaturze
ugruntowany jest pogląd, że cofnięcie pozwu w instancji apelacyjnej może
prowadzić do umorzenia całego postępowania z jednoczesnym uchyleniem
zaskarżonego wyroku, bez względu na to, która strona wyrok zaskarżyła. Z zasady
dyspozycyjności niewątpliwie więc wynika, że spółka „Z. J." była uprawniona do
cofnięcia wniesionej skargi na wpis referendarza w księdze wieczystej.
8
Na podstawie art. 5181
§ 3 k.p.c. nie traci mocy dokonany przez
referendarza wpis w księdze wieczystej w następstwie wniesienia skargi na to
orzeczenie. Sąd pierwszej instancji po jej rozpoznaniu, może go zmienić przez jego
wykreślenie i dokonanie nowego wpisu, lub wydać postanowienie, w którym skargę
oddala, a także uchylić zaskarżony wpis w całości bądź części i wniosek oddalić lub
odrzucić, względnie postępowanie umorzyć. Z treści tego unormowania wynika,
że ten środek obrony zainteresowanego w postępowaniu wieczystoksięgowym ma
charakter niedewolutywnego środka zaskarżenia i sąd rejonowy w postępowaniu,
wywołanym wniesieniem skargi na wpis do księgi wieczystej nie może tylko uchylić
wpisu i przekazać sprawy do ponownego rozpoznania referendarzowi sądowemu.
Skoro nie budzi wątpliwości pogląd, że z założenia dysponentem środka
zaskarżenia w postępowaniu cywilnym jest uprawniony podmiot, który go złożył, to
trafność dalszych zarzutów zażalenia, zależała od oceny, czy przepisy kodeksu
postępowania cywilnego nie ograniczają możliwości cofnięcia skargi na wpis
referendarza w księdze wieczystej. Ta czynność procesowa nie jest wnioskiem,
a zatem nie mogło do niej mieć zastosowanie unormowanie zawarte w art. 512
k.p.c., tj. jej skuteczność nie zależała od sprzeciwu innych zainteresowanych
w sprawie, ani szczególne unormowanie zawarte w art. 6265
k.p.c., że jeżeli z treści
wniosku i dołączonych dokumentów wynika, iż nastąpiła zmiana prawa własności,
cofnięcie wniosku o wpis tego prawa jest niedopuszczalne. Poza tym skoro ten
ostatni przepis jest wyjątkiem, to nie powinien być interpretowany w sposób
rozszerzający, a zatem istnieje podstawa do przyjęcia, że hipoteza normy z niego
wynikającej obejmuje tylko prawo własności a nie inne prawa w tym hipotekę.
9
Cofnięcia skargi na wpis referendarza sądowego w księdze wieczystej nie
ograniczają ani przepisy rozdziału 6, działu III, tytułu drugiego, księgi drugiej
kodeksu postępowania cywilnego, ani przepisy ogólne dotyczące postępowania
nieprocesowego. Takiego wniosku nie można także wywieść z odpowiedniego
stosowania do tej czynności przepisów o procesie (art. 13 § 2 k.p.c.).
Generalnie trzeba stwierdzić, że przepisy procesowe nie przewidują kontroli
sądowej nad cofnięciem środków zaskarżenia. Dał temu wyraz Sąd Najwyższy
w uchwale z dnia 29 maja 2000 r., III CZP 6/00 (Monitor Prawniczy 2001, nr 1,
s. 21), kiedy to jeszcze przed wprowadzeniem do systemu prawnego art. 391 § 2
k.p.c. wyjaśnił, że cofnięcie apelacji nie podlega kontroli sądu. Podzielić zatem
trzeba pogląd już poprzednio wyrażony przez Sąd Najwyższy, że kwestionowana
przez skarżącego czynność procesowa cofnięcia przez spółkę „Z. J. " skargi na
wpis referendarza w księdze wieczystej nie podlega kontroli przez sąd orzekający
(por. postanowienie z dnia 18 lutego 2011, I CZ 10/11, niepubl.).
Za przyjętym kierunkiem wykładni przemawia także ograniczona kognicja
sądu wieczystoksięgowego (art. 6288
).
Ze wskazanych względów zażalenie ulega oddaleniu (art 3941
§ 3 k.p.c.
w zw. z art. 39814
k.p.c.). O kosztach orzeczono na podstawie zasady określonej
w art. 520 § 1 k.p.c.
jw