Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 328/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z powództwa A. P.
przeciwko Skarbowi Państwa - Sądowi Okręgowemu w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 czerwca 2013 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 marca 2012 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od powoda na rzecz pozwanego Skarbu Państwa -
- Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa w W. kwotę 300
(trzysta) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód A. P. wniósł o zasądzenie od pozwanego Skarbu Państwa - Sądu
Okręgowego w W. kwoty 2.411,88 zł z ustawowymi odsetkami od dnia doręczenia
pozwu tytułem odszkodowania za szkodę spowodowaną wydaniem niezgodnego z
prawem rozstrzygnięcia – w przedmiocie wniosku restytucyjnego - zawartego w
prawomocnym wyroku Sądu Okręgowego w W. z dnia 15 stycznia 2009 r., o sygn.
akt …289/09.
Wyrokiem z dnia 10 listopada 2011 r. Sąd Okręgowy w W. uwzględnił
powództwo. Ustalił, że w dniu 2 grudnia 2003 r. Ogólnopolski Związek Zawodowy -
Organizacja Zakładowa (OAZZ) przy Politechnice […] w W., działając na rzecz
pracownika A. P., wniósł pozew przeciwko Politechnice […], w którym domagał się
orzeczenia o bezskuteczności dokonanego wypowiedzenia umowy o pracę, a po
upływie okresu wypowiedzenia - przywrócenia do pracy na poprzednio zajmowane
stanowisko. W dniu 27 września 2004 r. A. P. przystąpił do udziału w postępowaniu
w charakterze powoda, popierając zgłoszone przez występującą w jego imieniu
OAZZ roszczenie. Wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2006 r. Sąd Rejonowy oddalił
powództwo o przywrócenie do pracy (pkt l) i zasądził od strony pozwanej na rzecz
powoda kwotę 4.773,60 zł w związku z nieprawidłowym rozwiązaniem umowy o
pracę za wypowiedzeniem (pkt II) oraz wyrokowi, w punkcie II, nadał rygor
natychmiastowej wykonalności do kwoty 1.591,20 zł brutto (pkt III). Wyrokiem z
dnia 26 kwietnia 2007 r., Sąd Okręgowy zmienił zaskarżony wyrok Sądu
Rejonowego w ten sposób, że przywrócił powoda do pracy u pozwanej na
poprzednich warunkach. Sąd Najwyższy, wyrokiem z dnia 9 maja 2008 r., uchylił
zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego i przekazał sprawę do ponownego
rozpoznania, wskazując m.in. na brak podmiotowości prawnej i legitymacji czynnej
organizacji związkowej OAZZ do wytoczenia powództwa i wniesienia apelacji. Na
rozprawie apelacyjnej, w dniu 9 października 2008 r., strona pozwana wniosła o
zwrot wypłaconej powodowi na skutek prawomocnych wyroków kwoty 48.889,42 zł.
Rozpoznając ponownie sprawę, Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 15 stycznia 2009 r.
odrzucił pozew związku zawodowego i jego apelację i zmienił zaskarżony wyrok
3
poprzez oddalenie powództwa oraz orzekł o zwrocie przez A. P. na rzecz strony
pozwanej kwoty 48.889, 42 zł (pkt IV wyroku). Uwzględniając wniosek restytucyjny
strony pozwanej na podstawie art. 338 § 1 k.p.c., Sąd Okręgowy orzekł o zwrocie
tego, co powód otrzymał dotychczas na podstawie wykonanych wyroków, tj. kwoty
48.889,42 zł. Prawomocny wyrok Sądu Okręgowego z dnia 15 stycznia 2009 r.
w pkt IV - dotyczącym zasądzenia od powoda kwoty 48.889,42 zł - opatrzony
został klauzulą wykonalności z dnia 27 stycznia 2009 r. i stanowił tytuł wykonawczy,
na podstawie którego komornik sądowy przy Sądzie Rejonowym w W.wszczął
postępowanie egzekucyjne przeciwko powodowi o wyegzekwowanie zasądzonej
kwoty. Wyrokiem z dnia 6 maja 2010 r., Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok
Sądu Okręgowego z dnia 15 stycznia 2009 r. w pkt IV i sprawę w tym zakresie
przekazał do ponownego rozpoznania, w pozostałym zakresie skargę kasacyjną
oddalił. Sąd Najwyższy uznał za uzasadniony zarzut naruszenia przez Sąd
Okręgowy art. 338 § 1 k.p.c. W uzasadnieniu wyjaśnił, że instytucja wniosku
restytucyjnego odnosi się do wyroków nieprawomocnych, którym sąd nadał rygor
natychmiastowej wykonalności, następnie uchylonych lub zmienionych przez sąd
wyższej instancji, jak i wyroków prawomocnych uchylonych lub zmienionych w
uwzględnieniu skargi o wznowienie postępowania lub skargi kasacyjnej. W tym
drugim przypadku, tj. uchylenia lub zmiany na skutek uwzględniania skargi
kasacyjnej prawomocnego wyroku sądu drugiej instancji, podstawę prawną
restytucji świadczenia spełnionego lub wyegzekwowanego stanowi art. 39815
§ 1
k.p.c. w zw. z art. 415 k.p.c., przy czym wniosek restytucyjny powinien zostać
złożony w skardze kasacyjnej, a więc przed zamknięciem rozprawy poprzedzającej
wydanie orzeczenia, w którym sąd decyduje o losie wyroku sądu drugiej instancji, a
nie dopiero w trakcie ponownego postępowania instancyjnego. W sprawie wniosek
restytucyjny został złożony przez stronę pozwaną na rozprawie apelacyjnej w
trakcie ponownego rozpoznania sprawy, a zatem po zamknięciu rozprawy
poprzedzającej wydanie orzeczenia kasacyjnego. Nie było zatem podstaw, aby w
oparciu o taki wniosek orzekać o całości spełnionego lub wyegzekwowanego
świadczenia. Zaskarżony wyrok naruszał też art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1
k.p.c. w zakresie, w jakim odnosił się do orzeczenia o zwrocie spełnionego
świadczenia, gdyż z uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie wynikało, aby Sąd
4
Okręgowy dokonał materialnoprawnej oceny wniosku restytucyjnego strony
pozwanej.
W związku z wyrokiem Sądu Najwyższego komornik sądowy umorzył
postępowanie egzekucyjne i zwrócił wierzycielowi tytuł wykonawczy.
Postanowieniem z dnia 11 czerwca 2010 r., komornik ustalił koszty postępowania
egzekucyjnego w wysokości 618,01 zł, przy czym wskazał, że koszty te
w wysokości 469,49 zł wyegzekwowane zostały od dłużnika, a w kwocie 148,52 zł
pokryte z zaliczki złożonej przez wierzyciela. Na rozprawie apelacyjnej w dniu
5 sierpnia 2010 r. strona pozwana wniosła na podstawie art. 338 § 1 k.p.c. w zw.
z art. 415 k.p.c. o zasądzenie od A. P. na rzecz strony pozwanej kwoty 48.889,42
zł tytułem należności wypłaconej powodowi za czas pozostawania bez pracy od
dnia 1 marca 2004 r. do dnia 26 kwietnia 2007 r., wypłaconego na mocy wyroku
Sądu Okręgowego w W. z dnia 26 kwietnia 2007 r. Ponownie rozpoznając sprawę
w zakresie wniosku restytucyjnego, Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 3 sierpnia 2010
r. odrzucił oba wnioski strony pozwanej o nakazanie zwrotu spełnionego
świadczenia jako niedopuszczalne, uznając, że zostały one wniesione po terminie.
Do dnia 19 maja 2010 r. w postępowaniu egzekucyjnym wyegzekwowano
łącznie kwotę 10.095,97 zł, z czego kwotę 7.684,09 zł przekazano do depozytu
sądowego, natomiast kwotę 1.942,39 zł komornik zaliczył na należność główną
i przekazał wierzycielowi, a kwotę 469,40 zł zarachował dla siebie na poczet
kosztów egzekucji.
Sąd Okręgowy uznał powództwo za uzasadnione na podstawie art. 4171
§ 2
k.c. Wyrok Sądu Okręgowego z dnia 15 stycznia 2009 r. w pkt IV, tj. w części
dotyczącej zasądzenia od powoda kwoty 48.889,42 zł, był niezgodny z prawem
i został uchylony przez Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 6 maja 2010 r. Wyrok ten
traktowany jest, jak orzeczenie wydane w postępowaniu wywołanym wniesieniem
skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, co
wynika z art. 4241a
§ 2 k.p.c. W okolicznościach sprawy obraza przepisów przez
sąd drugiej instancji miała charakter kwalifikowany. Niezależnie od tego,
ustawodawca nie dokonał ograniczenia możliwości żądania stwierdzenia
niezgodności prawomocnego orzeczenia z prawem jedynie w odniesieniu do
5
orzeczeń dotkniętych wadami rażącymi. Powód wykazał również, iż w związku
z wydaniem bezprawnego orzeczenia sądu poniósł szkodę majątkową, na którą
składała się kwota 1.942,39 zł przekazana wierzycielowi - Politechnice […] oraz
kwota 469,40 zł z tytułu kosztów egzekucji.
Na skutek apelacji pozwanego, Sąd Apelacyjny, wyrokiem z dnia 21 marca
2012 r., zmienił zaskarżony wyrok Sądu pierwszej instancji i oddalił powództwo
oraz rozstrzygnął o kosztach procesu. Orzeczenie Sądu Okręgowego w W. z dnia
15 stycznia 2009 r. w przedmiocie wniosku restytucyjnego nie było niezgodne z
prawem, a ponadto powód na skutek wykonania tego orzeczenia nie poniósł
szkody.
Przyjął, że niezgodność z prawem w rozumieniu art. 4241a
k.p.c. i art. 4171
§ 2 k.c. musi polegać na oczywistej i rażącej obrazie prawa, nie budzącej żadnej
wątpliwości. Niezgodność z prawem musi mieć charakter elementarny
i kwalifikowany, gdyż tylko w takiej sytuacji można mówić o „bezprawności
sądowej”. Sąd Okręgowy w W. w wyroku z dnia 15 stycznia 2009 r. sygn. akt
…289/08, nie dopuścił się kwalifikowanego naruszenia przepisów prawa, orzekając
o zwrocie świadczenia – będącego skumulowanym wynagrodzeniem za pracę
przysługującego powodowi za czas pozostawania bez pracy - przez A. P. po
oddaleniu jego powództwa o przywrócenie do pracy w Politechnice […]. Z powodu
braku wcześniejszej znajomości stanowiska Sądu Najwyższego o
niedopuszczalności wniosku restytucyjnego niezgłoszonego w pierwszej skardze
kasacyjnej, Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w W. nie dopuścił się rażącej
obrazy przepisów dotyczących takiego wniosku, skoro literalnie nie wynika z nich
zakaz zajęcia się wnioskiem restytucyjnym zgłoszonym w toku ponownego
rozpoznania sprawy po uchyleniu wyroku przez Sąd Najwyższy i przekazaniu
sprawy sądowi drugiej instancji. Ponadto powód nie poniósł szkody przez
wyegzekwowanie od niego części świadczenia podlegającego zwrotowi -
wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy - skoro nadal na nim ciąży
obowiązek jego zwrotu w całości po prawomocnej odmowie przywrócenia do
pracy. W myśl art. 410 § 2 k.c. świadczenie Politechniki stało się nienależne.
Pobranie tego świadczenia przez powoda w wykonaniu wyroku sądu
wyeliminowanego z obrotu w wyniku przewidzianego prawem środka zaskarżenia
6
oznacza, iż doszło do spełnienia świadczenia nienależnego w rozumieniu tego
ostatniego przepisu. Powód winien był liczyć się z takim obowiązkiem, gdy po raz
pierwszy sąd drugiej instancji przywrócił go do pracy w sprawie, w której
pozwanemu przysługiwała skarga kasacyjna.
Wyrok Sądu Apelacyjnego został zaskarżony w całości skargą kasacyjną
powoda, który w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzucił naruszenie art.
4171
§ 2 zd. 1 k.c. w zw. z art. 4241a
§ 2 k.p.c. i art. 42411
§ 2 k.p.c. oraz w zw. z art.
4241b
k.p.c., natomiast w ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzucił naruszenie:
art. 382 k.p.c. w zw. z art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c., art. 365 k.p.c. oraz art. 321 k.p.c.
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. Powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Powołany w skardze kasacyjnej art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c. dotyczy wymagań
formalnych pozwu, stanowiąc, że pozew powinien także zawierać przytoczenie
okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, a w miarę potrzeby
uzasadniających również właściwość sądu. Przepis ten jest więc adresowany
jedynie do strony inicjującej postępowanie, a nie do sądu. Obowiązkiem sądu,
a ściślej przewodniczącego sądu pierwszej instancji, na etapie poprzedzającym
doręczenie odpisu pozwu stronie pozwanej, jest kontrola wymagań formalnych
pozwu, w tym także zawartych w art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c. Uchybienie temu
obowiązkowi może uzasadniać zarzut naruszenia odpowiednich przepisów
dotyczących tego obowiązku nie zaś zarzut naruszenia powołanego wyżej
przepisu. Tym bardziej przepisu tego nie mógł naruszyć sąd drugiej instancji, także
w związku z art. 382 k.p.c. Według tego ostatniego przepisu, sąd drugiej instancji
orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji
oraz w postępowaniu apelacyjnym. Przepis ten - ściśle związany z systemem
apelacji pełnej, a tym samym z treścią art. 378 § 1 k.p.c. - określa,
że postępowanie apelacyjne nie sprowadza się wyłącznie do oceny zasadności
podniesionych w apelacji zarzutów, lecz obejmuje rozpoznanie sprawy przy
uwzględnieniu wszystkich przeprowadzonych w obu instancjach dowodów i innych
bezdowodowych metod dokonywania ustaleń faktycznych (domniemań faktycznych
7
i prawnych, faktów niezaprzeczonych, przyznanych bądź znanych sądowi
urzędowo) oraz składanych przez strony oświadczeń i podnoszonych zarzutów.
Sąd Apelacyjny nie naruszył wskazanego wyżej przepisu przez zarzucane
w skardze nieuwzględnienie twierdzenia powoda, że wniosek restytucyjny strony
pozwanej (Politechniki), o którym orzekł Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 15
stycznia 2009 r., o sygn. akt …289/09, przekraczał kwotę zasądzoną na rzecz
powoda przez Sąd pierwszej instancji. Z dokonanych w sprawie ustaleń,
zaaprobowanych przez Sąd drugiej instancji, wynika – zgodnie z twierdzeniami
powoda - że Sąd Rejonowy zasądził na rzecz powoda od strony pozwanej
(Politechniki) kwotę 4.773,60 zł, przy czym do kwoty 1.591,20 zł brutto nadano
wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności, natomiast uwzględniony przez Sąd
Okręgowy wniosek restytucyjny strony pozwanej dotyczył kwoty 48.889,42 zł.
Ocena prawna Sądu Apelacyjnego co do zarzucanej przez powoda niezgodności z
prawem orzeczenia zawartego w pkt 4 wyroku Sądu Okręgowego z dnia 15
stycznia 2009 r., uwzględniała więc twierdzenie powoda o kwocie zasądzonej na
jego rzecz od pozwanej Politechniki na podstawie wyroku Sądu Rejonowego i
opierała się na założeniu, że wniosek restytucyjny Politechniki, o którym orzekł Sąd
Okręgowy, dotyczył także świadczenia spełnionego przez pozwaną Politechnikę na
skutek wyroku Sądu drugiej instancji. Ocena Sądu Apelacyjnego charakteru
naruszenia prawa, jakiego dopuścił się Sąd Okręgowy tym orzeczeniem, tj. czy
miało ono charakter kwalifikowany, dokonana przy uwzględnieniu nie tylko art. 338
§ 1 k.p.c., ale również art. 415 w zw. z art. 39815
§ 1 k.p.c., odnosiła się więc do
podstawy faktycznej wskazanej przez powoda w pozwie, z której wynikało, że
przedmiotem orzeczenia Sądu Okręgowego był nie tylko spóźniony (bo złożony
dopiero po rozpoznaniu skargi kasacyjnej) wniosek restytucyjny strony pozwanej
(Politechniki), ale także obejmujący swoim zakresem wyższe świadczenie niż
spełnione przez pozwaną na rzecz powoda na podstawie nieprawomocnego
wyroku Sądu pierwszej instancji. Dodać należy, iż zarzut naruszenia art. 382 k.p.c.
– oceniany odrębnie, czy też w związku z art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c. – nie jest przy tym
właściwym do kontroli prawidłowości stanowiska Sądu Apelacyjnego, że orzeczenie
Sądu Okręgowego z dnia 15 stycznia 2009 r. w przedmiocie wniosku
restytucyjnego strony pozwanej nie było niezgodne z prawem w rozumieniu art.
8
4171
§ 2 k.c. przez to, że uwzględniało wniosek restytucyjny obejmujący wyższe
świadczenie od zasądzonego od pozwanej Politechniki na rzecz powoda przez Sąd
pierwszej instancji, który był przedmiotem kontroli Sądu drugiej instancji.
Nie jest również uzasadniony zarzut naruszenia art. 321 k.p.c. w zw. z art.
391 § 1 k.p.c. Powołany art. 321 k.p.c., który poprzez art. 391 § 1 k.p.c. ma także
zastosowanie w postępowaniu apelacyjnym, zawiera zakaz orzekania przez sąd co
do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem oraz zasądzania ponad żądanie.
Przepis ten nie dotyczy więc zarzutów, które w postępowaniu może podnieść
pozwany przeciwko zasadności żądania pozwu. Rozpoznana sprawa dotyczyła
odpowiedzialności pozwanego Skarbu Państwa za szkodę spowodowaną
wydaniem prawomocnego orzeczenia sądu drugiej instancji następnie uchylonego
przez Sąd Najwyższy na skutek uwzględnienia skargi kasacyjnej. Powstanie
szkody spowodowanej wydaniem prawomocnego orzeczenia sądu jest więc jedną
z przesłanek materialnoprawnych – według właściwych przepisów prawa
materialnego (art. 4171
§ 2 k.c.) – uzasadniających odpowiedzialność
odszkodowawczą Skarbu Państwa, a w konsekwencji będących przedmiotem
ustaleń w postępowaniu sądowym wywołanym wniesionym pozwem. Z tej
przyczyny pozwany mógł bronić się zarzutem, że powód nie poniósł szkody na
skutek wydania – jego zdaniem – orzeczenia niezgodnego z prawem,
a obowiązkiem sądów meriti było dokonane właściwych do oceny tego zarzutu
ustaleń i ocen. Z tej perspektywy istotna była ocena skutków orzeczenia zawartego
w pkt 4 wyroku Sądu Okręgowego z dnia 15 stycznia 2009 r. przez pryzmat
przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu przez co nie orzekł Sąd Apelacyjny –
jak to ujęto w uzasadnieniu skargi kasacyjnej – w przedmiocie konkurencji
pomiędzy odpowiedzialnością odszkodowawczą i z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia.
Rozstrzygnięcie zawarte w punkcie 4 wyroku Sądu Okręgowego z dnia 15
stycznia 2009 r. naruszało – abstrahując od oceny charakteru tego naruszenia -
przepisy procesowe dotyczące orzekania w przedmiocie wniosku restytucyjnego. W
orzecznictwie przyjmowano (por. m.in. uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 11 lipca
2012 r., III CZP 1/12, OSNP 2013, nr 5-6, poz. 49, z dnia 24 marca 1967 r., III PZP
42/46, OSNC 1967, nr 7-8, poz. 124, z dnia 15 lipca 1974 r., KwPr 2/74, OSNCP
9
1974, nr 12, poz. 203 oraz wyroki: z dnia 25 września 1965 r., I PR 372/65, OSNC
1966, nr 5, poz. 83, z dnia 24 września 1966 r., II PR 419/66, nie publ.), że
przepisy procesowe dotyczące wniosków restytucyjnych (art. 338 § 1 k.p.c., art.
415 k.p.c. oraz art. 415 w zw. z art. 39815
lub art. 39819
k.p.c.) oparte są na
konstrukcji odpowiedzialności z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, w tym na
przepisach dotyczących spełnienia świadczeń nienależnych (art. 405 w zw. z art.
410 § 2 k.c.). Według innego stanowiska, przepisy dotyczące zasad orzekania o
wnioskach restytucyjnych stanowią samodzielną, oderwaną od przepisów o
bezpodstawnym wzbogaceniu, podstawę materialnoprawną uzasadniającą nie tylko
zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia na podstawie orzeczenia
sądu, następnie uchylonego, ale szerszej, obowiązek przywrócenia stanu
poprzedniego. Także jednak przy takiej wykładni przepisów procesowych
dotyczących wniosków restytucyjnych ich funkcją, zbieżną z przepisami o
bezpodstawnym wzbogaceniu, jest zniwelowanie uszczerbku majątkowego
(szkody) doznanego przez stronę wskutek spełnienia lub wyegzekwowania
świadczenia na podstawie orzeczenia, które później zostało uchylone w
następstwie rozpoznania środka zaskarżenia. Funkcją uboczną, ale nie mniej
istotną tych przepisów, jest także ochrona przed odpowiedzialnością
odszkodowawczą Skarbu Państwa za skutki wykonanych lub wyegzekwowanych
orzeczeń sądowych prawomocnych lub którym nadano rygor natychmiastowej
wykonalności. Zwrot świadczeń spełnionych lub wyegzekwowanych, czy szerzej
przywrócenie stanu poprzedniego istniejącego przed wydaniem orzeczenia później
uchylonego, odpowiednio niweluje doznaną na skutek tego przez stronę szkodę. W
zakresie, w którym mimo zwrotu spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia
względnie przywrócenia stanu poprzedniego, nie dojdzie do naprawienia doznanej
przez stronę szkody, możliwe jest dochodzenie naprawienia szkody od Skarbu
Państwa na podstawie art. 4171
§ 2 k.c. w zw. z art. 415 k.p.c. (lub art. 338 § 2
k.p.c.). Z perspektywy materialnoprawnej uchylone przez Sąd Najwyższy
orzeczenie Sądu Okręgowego zawarte w pkt 4 wyroku Sądu Okręgowego z dnia 15
stycznia 2009 r., mimo że naruszało przepisy procesowe (art. 338 § 1 oraz art.
39815
§ 1 w zw. z art. 415 k.p.c.), było zgodne z przepisami o bezpodstawnym
wzbogaceniu w relacji pomiędzy powodem i pozwaną Politechniką, czego nie
10
kwestionuje się w skardze kasacyjnej. Okoliczność, że pozwana Politechnika
złożyła – według oceny Sądu Najwyższego zawartej w wyroku z dnia 6 maja 2010
r. - spóźniony wniosek restytucyjny w postępowaniu sądowym nie zmieniała tego,
że świadczenia otrzymane przez powoda w następstwie orzeczeń Sądów pierwszej
i drugiej instancji, były świadczeniami nienależnymi według art. 410 § 2 k.c., które
powód (jako bezpodstawnie wzbogacony) był zobowiązany zwrócić stronie
pozwanej (zubożonemu). Niemożność orzekania o zwrocie tych świadczeń w
postępowaniu sądowych, w którym zapadły orzeczenia rozstrzygające spór między
stronami co do meritum, ze względu na spóźnione złożenie wniosku restytucyjnego,
czy ze względu na objęcie nim szerszego zakresu świadczeń niż mógł być objęty
tym wnioskiem, nie była przeszkodą do dochodzenia od powoda przez stronę
pozwaną zwrotu spełnionych świadczeń w oddzielnym postępowaniu sądowym. W
zakresie kwoty 1.942,39 zł wyegzekwowanej od powoda i przekazanej
wierzycielowi (Politechnice) na podstawie uchylonego przez Sąd Najwyższy
orzeczenia nastąpiło nie tylko odpowiednie wyrównanie uszczerbku majątkowego,
jakiego doznała pozwana Politechnika na skutek spełnienia świadczeń na rzecz
powoda w następstwie wydanych orzeczeń sądów, ale także w takiej samej części
zmniejszenie zobowiązania powoda wobec Politechniki wynikającego z przepisów o
bezpodstawnym wzbogaceniu. W tym więc zakresie powód nie poniósł szkody
materialnej. Uważna lektura uzasadnienia zaskarżonego wyroku prowadzi do
wniosku, że ocenę tę Sąd Apelacyjny odniósł tylko do wskazanej wyżej kwoty,
obejmującej bezpodstawnie wypłacone powodowi wynagrodzenie za pracę.
Odnośnie do przyjęcia przez Sąd Apelacyjny, że powód nie poniósł szkody także
w zakresie poniesionych kosztów egzekucji w kwocie 469,40 zł, nie jest skuteczne
kwestionowanie zaskarżonego orzeczenia w tym zakresie tylko poprzez zarzut
naruszenia art. 4171
§ 2 k.c., bowiem przepis ten określa jedynie zasadę
odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę poniesioną wskutek wydania
orzeczenia niezgodnego z prawem, nie odnosi się natomiast ani do pojęcia
szkody, ani związku przyczynowego pomiędzy szkodą a wydanym orzeczeniem
niezgodnym z prawem, tj. dodatkowych przesłanek, oprócz bezprawności
w postaci niezgodności orzeczenia z prawem, uzasadniających
odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa, co jest przedmiotem
11
regulacji art. 361 k.c. Zarzutu naruszenia tego przepisu jednak w skardze
kasacyjnej nie podniesiono.
Nie ma racji powód - podnosząc w ramach zarzutu naruszenia art. 4171
§ 2 zd. 1 k.c. w zw. z art. 4241a
§ 2 k.p.c., art. 42411
§ 2 k.p.c. i art. 4241b
k.p.c.
oraz art. 365 k.p.c. - że wyrok kasatoryjny Sądu Najwyższego wydany na skutek
uwzględnienia skargi kasacyjnej przesądza automatycznie o tym, że uchylone
orzeczenie sądu drugiej instancji jest – ze względu na treść art. 4241a
§ 2 k.p.c.
w zw. z art. 4171
§ 2 k.c. – orzeczeniem niezgodnym z prawem w rozumieniu
tego ostatniego przepisu. Podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej
Skarbu Państwa, zgodnie z art. 4171
§ 2 k.c., stanowi wydanie orzeczenia
niezgodnego z prawem. Jak przyjmuje się w orzecznictwie (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 31 marca 2006 r., IV CNP 25/05, OSNC 2007, nr 1, poz.
17, z dnia 7 lipca 2006 r., I CNP 33/06, OSNC 2007, nr 2, poz. 35), bezprawie
judykacyjne nie obejmuje każdego orzeczenia obiektywnie sprzecznego
z prawem, lecz tylko takie, którego niezgodność z prawem jest oczywista,
rażąca, a więc przybiera postać kwalifikowaną. Orzeczeniem niezgodnym
z prawem jest orzeczenie niewątpliwie sprzeczne z zasadniczymi
i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami, z ogólnie przyjętymi standardami
rozstrzygnięć albo wydane w wyniku szczególnie rażąco błędnej wykładni lub
niewłaściwego zastosowania prawa. Tego rodzaju sytuacja nie zachodzi
wówczas, gdy sąd wybiera jeden z możliwych wariantów interpretacji przepisów,
które stosuje w sprawie (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 18 stycznia
2006 r., II BP 1/05, OSNP 2006, nr 23-24, poz. 351, z dnia 7 lipca 2006 r., I
CNP 33/06, OSNC 2007, nr 2, poz. 35). Kategoria „bezprawności judykacyjnej” z
art. 4171
§ 2 k.c. jest więc węższa od bezprawności z art. 417 § 1 k.c., która
obejmuje każdą obiektywną sprzeczność działania bądź zaniechania władzy
publicznej z przepisami prawa. Wzgląd na specyfikę władzy sądowniczej
obdarzonej w atrybut niezawisłości sędziowskiej sprzeciwia się przyjęciu, że
każde obiektywnie niezgodne z prawem orzeczenie, niezależnie od stopnia tej
niezgodności, stanowi działanie, które może być źródłem odpowiedzialności
Skarbu Państwa. Działalność orzecznicza sądów wymaga bowiem zapewnienia
sędziom pewnego zakresu władzy dyskrecjonalnej, ponadto polega ona na
12
konieczności interpretacji i stosowania przepisów zawierających pojęcia nieostre
i ocenne, co może prowadzić do przyjmowania różnych interpretacji przez sądy
tych samych przepisów w podobnych stanach faktycznych. Stwierdzenie
niezgodności z prawem powinno nastąpić, według art. 4171
§ 2 k.c., w odrębnym
postępowaniu, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Niewątpliwie
tego rodzaju postępowaniem, w którym prejudycjalnie orzeka się
o niezgodności prawomocnego orzeczenia z prawem jest postępowanie ze skargi
o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Zgodnie jednak
z art. 4241a
§ 2 k.p.c., orzeczenie Sądu Najwyższego wydane na skutek wniesienia
skargi kasacyjnej traktuje się jako orzeczenie wydane w postępowaniu wywołanym
wniesieniem skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
orzeczenia. Oznacza to niewątpliwie w związku z art. 42411
k.p.c., że orzeczenie
wydane przez Sąd Najwyższy, którym odmówiono przyjęcia skargi kasacyjnej do
rozpoznania lub oddalono skargę kasacyjną, przesądza o tym, że orzeczenie
zaskarżone skargą kasacyjną nie jest niezgodne z prawem w rozumieniu art. 4171
§ 2 k.c. W piśmiennictwie wyrażane są rozbieżne stanowiska odnośnie do
kwalifikacji jako niezgodnych z prawem orzeczeń sądów drugiej instancji
uchylonych do ponownego rozpoznania orzeczeniem kasatoryjnym Sądu
Najwyższego. Według jednego z nich, samo uchylenie przez Sąd Najwyższy
orzeczenia sądu drugiej instancji jest równoznaczne z tym, że orzeczenie to jest
niezgodne z prawem w rozumieniu art. 4171
§ 2 k.c. w zw. z art. 4241a
§ 2 k.p.c.,
według drugiego stanowiska orzeczenie kasatoryjne Sądu Najwyższego nie
przesądza automatycznie o niezgodności z prawem uchylonego orzeczenia, co
zależy od kwalifikacji charakteru stwierdzonych przez Sąd Najwyższy uchybień
sądu drugiej instancji, które były przyczyną uchylenia orzeczenia tego sądu.
Za drugim z przedstawionych stanowisk opowiedział się Sąd Najwyższy
w postanowieniu z dnia 26 listopada 2010 r., IV CSK 383/10 (nie publ.). Odnosząc
się do przedstawionego wyżej zagadnienia, należy zwrócić uwagę na to, że o ile
postępowanie o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia
jest ukierunkowane na ustalenie, czy zachodzi jedna z przesłanek
odpowiedzialności Skarbu Państwa wymieniona w art. 4171
§ 2 k.c., tj. niezgodność
zaskarżonego skargą prawomocnego orzeczenia z prawem, o tyle cel
13
postępowania kasacyjnego jest ograniczony do zbadania zasadności
podniesionych w ramach wskazanych w niej podstaw zarzutów naruszenia prawa
materialnego lub procesowego bez oceny charakteru tych uchybień, tj. czy mają
one charakter kwalifikowany, przyjmowany przy wykładni art. 4171
§ 2 k.c.
(por. uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 27 września 2012 r.,
SK 4/11, OTK-A 2012, nr 8, poz. 97). Skarga kasacyjna zmierza do korekty wyroku
przez jego zmianę lub uchylenie i ma związek funkcjonalny z wcześniej toczącym
się postępowaniem. Uwzględnienie skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem
z art. 4241
k.p.c. opiera się więc na innych przesłankach niż orzeczenie
kasatoryjne, które zmierza do skorygowania rozstrzygnięcia sporu między
stronami postępowania sądowego. Dlatego uwzględnienie skargi kasacyjnej jest
konieczne, ale nie przesądzające dla przyjęcia, że uchylone orzeczenie sądu
drugiej instancji było niezgodne z prawem w znaczeniu przyjmowanym w art. 4171
§ 2 k.c. Kontrola kasacyjna nie jest bowiem ukierunkowana na ocenę charakteru
uchybień sądu drugiej instancji. Przyczyną uchylenia orzeczenia sądu drugiej
instancji wcale nie musi być kwalifikowane naruszenie prawa przez sąd drugiej
instancji przyjmowane przy wykładni art. 4241
k.p.c. w zw. z art. 4171
§ 2 k.c.
Podstawą przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania oprócz elementarnych
uchybień popełnionych przez sąd drugiej instancji – wypełniających przyczyny
przyjęcia skargi z art. 3989
§ 1 pkt 3 i 4 k.p.c. – może być istnienie istotnego
zagadnienia prawnego albo potrzeba wykładni przepisów prawa budzących
poważne wątpliwości (art. 3989
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c.). W takich sytuacjach
niepodzielenie przez Sąd Najwyższy stanowiska wyrażonego przez sąd drugiej
instancji - skutkujące uchyleniem zaskarżonego orzeczenia - nie może być
uznane jako kwalifikowane naruszenie prawa. Należy mieć także na uwadze,
że uchylone z przyczyn procesowych prawomocne orzeczenie sądu może po
ostatecznym rozpoznaniu sprawy okazać się zgodne z prawem materialnym
mającym zastosowanie do oceny żądania będącego przedmiotem postępowania.
Tymczasem w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że naruszenia
przepisów postępowania nie mogą same w sobie powodować odpowiedzialności
odszkodowawczej Skarbu Państwa, wówczas gdy mimo ich popełnienia treść
rozstrzygnięcia, jest zgodna z prawem, tj. w sposób prawidłowy orzeka
14
o przedstawionym pod osąd roszczeniu, mimo obrazy przepisów prawa
procesowego (por. postanowienie z dnia 30 września 2008 r., III CNP 50/08,
OSNC-ZD 2009, nr B, poz. 59 oraz wyroki: z dnia 22 stycznia 2010 r.,
V CNP 52/09 oraz z dnia 9 września 2011 r., I CSK 684/10, nie publ.).
Odmienna wykładnia, zakładająca, że sam wyrok kasatoryjny bez względu na
charakter stwierdzonych uchybień przesądza automatycznie o tym, że uchylone
orzeczenie sądu drugiej instancji jest niezgodne z prawem i uzasadnia
odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa na podstawie art. 4171
§ 2
k.c. prowadziłaby nieuchronnie do konieczności przyjęcia funkcjonowania dwóch,
istniejących obok siebie, reżimów odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu
Państwa za wydanie prawomocnych orzeczeń: jednego - mającego zastosowanie
do orzeczeń poddanych kontroli skargą o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia - w którym podstawą odpowiedzialności byłaby
bezprawność judykacyjna w znaczeniu przyjmowanym przy wykładni art. 4241
§ 1
k.p.c. w zw. z art. 4171
§ 2 k.c., a więc o charakterze kwalifikowanym -
oraz drugiego – mającego zastosowanie do prawomocnych orzeczeń
zaskarżonych skargą kasacyjną - w którym podstawę odpowiedzialności
Skarbu Państwa uzasadniałoby jakiekolwiek uchybienie przepisom prawa
procesowego i materialnego skutkujące uchyleniem przez Sąd Najwyższy
prawomocnego orzeczenia zaskarżonego skargą kasacyjną. W istocie
więc, w drugim rozważanym przypadku, zasada odpowiedzialności
odszkodowawczej Skarbu Państwa na podstawie art. 4171
§ 2 k.c. za
wydanie orzeczenia niezgodnego z prawem nie odbiegałby od zasady
odpowiedzialności odszkodowawczej wynikającej z art. 417 § 1 k.c., gdyż w obu
przypadkach jej podstawą byłaby obiektywna bezprawność, a nie bezprawność
kwalifikowana. Tego rodzaju wykładnia byłaby jednak sprzeczna z założeniem,
które legło u podstaw określenia odrębnych, w stosunku do ogólnych, zasad
odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa za wydanie orzeczenia
niezgodnego z prawem przyjmującym, że odpowiedzialność ta ograniczona jest
jedynie do kwalifikowanych uchybień sądów. Konieczność przyjęcia takiej
ograniczonej, w stosunku do ogólnej przewidzianej w art. 417 § 1 k.c., zasady
odpowiedzialności Skarbu Państwa za bezprawie judykacyjne była podyktowana
15
zaś koniecznością zrównoważenia chronionego Konstytucją prawa do
wynagrodzenia za szkody wyrządzone przez niegodne z prawem działanie organu
władzy publicznej (art. 77 ust. 1 Konstytucji) z zasadą niezawisłości sędziowskiej
(art. 178 ust. 1 Konstytucji). Z tych względów bezzasadny był zarzut naruszenia
art. 4171
§ 2 zd. 1 k.c. w zw. z art. 4241a
§ 2 k.p.c. i art. 42411
§ 2 k.p.c. oraz w zw.
z art. 4241b
k.p.c. Tym samym, wobec braku sprecyzowanych zarzutów
odnoszących się do ewentualnej błędnej kwalifikacji przez Sąd Apelacyjny
charakteru uchybienia popełnionego przez Sąd Okręgowy w uchylonym w części
wyroku Sądu Okręgowego z dnia 15 stycznia 2009 r., o sygn. akt …289/09,
bezzasadny był również zarzut naruszenia art. 365 k.p.c. przez niezasadne
nieuwzględnienie, zdaniem skarżącego, prawomocnego wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 6 maja 2010 r.
Z tych względów skarga kasacyjna podlegała oddaleniu na podstawie art.
39814
k.p.c. O kosztach postępowania kasacyjnego postanowiono na podstawie
art. 98 § 1 i 3 w zw. z art. 99, art. 3911
i art. 39821
k.p.c. oraz art. 11 ust. 3 ustawy
z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 169,
poz. 1417 ze zm.) przy uwzględnieniu przepisów § 13 ust. 4 pkt 2 w zw. z § 6 pkt
3 i § 2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r.
w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz.
1348 ze zm.).