Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 306/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Korzeniowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn (sprawozdawca)
SSN Józef Iwulski
w sprawie z powództwa W. W.
przeciwko Ministerstwu Spraw Zagranicznych /…/
o ustalenie istnienia stosunku pracy, przywrócenie do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 czerwca 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 20 kwietnia 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Powód W. W. wystąpił 11 marca 2005 r. z powództwem przeciwko
Ministerstwu Spraw Zagranicznych o przywrócenie do pracy. W odpowiedzi na
pozew strona pozwana Ministerstwo Spraw Zagranicznych wniosła o oddalenie
2
powództwa w całości. Pismami z 17 listopada 2004 r. i 14 marca 2005 r. powód
rozszerzył powództwo o roszczenia: wypłaty dodatku do służby cywilnej za okres
od stycznia 2003 r. do lutego 2004 r. w kwocie 1.701,44 zł, uzupełnienia
ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy o 724,78 zł, zwrot kaucji mieszkaniowej w
wysokości 1.123,43 zł oraz zwrotu opłaty za powierzchnię reprezentacyjną w
mieszkaniu przydzielonym przez placówkę w okresie od października 2003 r. do
lutego 2004 r. w kwocie 155,40 zł. Sąd Rejonowy wyrokiem częściowym z 28 lipca
2005 r. zasądził od pozwanego na rzecz powoda 10.149,65 zł wraz z ustawowymi
odsetkami od 18 listopada 2004 r. oraz oddalił powództwo w zakresie roszczenia o
zapłatę opłaty za powierzchnię reprezentacyjną oraz odsetki od powyższej kwoty
od 11 marca do 17 listopada 2004 r. Ostatecznie, w dalszym toku postępowania w
tej sprawie, wyrokiem z 2 lipca 2008 r. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego na
rzecz powoda 752,15 zł tytułem zwrotu potrąconej kaucji mieszkaniowej.
Postanowieniem z 2 kwietnia 2007 r. Sąd Rejonowy zawiesił postępowanie w
sprawie w zakresie przywrócenia powoda do pracy, ze względu na wniesienie
przez Prokuraturę aktu oskarżenia przeciwko powodowi o czyn z art. 284 51 k.k. w
związku z art. 270 § 2 k.k. w związku z art. 231 § 2 k.k., w związku z art. 11 § 2 k.k.
i w związku z art. 12 k.k., tj. fałszerstwo, działanie na szkodę interesu publicznego
w celu osiągnięcia korzyści majątkowej i przywłaszczenie - mające związek z
niniejszą sprawą. Ostatecznie powód w niniejszym postępowaniu wnosi o ustalenie,
że jego stosunek pracy nawiązany na podstawie mianowania z 23 września 2002 r.
trwa (ponieważ oświadczenie woli pozwanego z 27 lutego 2004 r. o rozwiązaniu
stosunku pracy jest nieważne jako sprzeczne z ustawą o służbie cywilnej),
ewentualnie o przywrócenie go do pracy.
Wyrokiem z 14 października 2011 r. Sąd Rejonowy w W. zasądził na rzecz
powoda od pozwanego 16.616,52 zł tytułem odszkodowania i w pozostałym
zakresie powództwo oddalił. Wyrokowi nadał rygor natychmiastowej wykonalności
w części nieprzekraczającej pełnego jednomiesięcznego wynagrodzenia powoda.
Sąd Rejonowy ustalił, że powód był zatrudniony w Ministerstwie Spraw
Zagranicznych od 1 listopada 1990 r. do 1 marca 2004 r. jako urzędnik służby
cywilnej, a od 1 października 2002 r. mianowany urzędnik służby cywilnej w oparciu
o art. 37 ust. 2 ustawy z 18 grudnia 1998 r. o służbie cywilnej (Dz. U. Nr 49, poz.
3
483 ze zm.). Pismem z 9 sierpnia 2002 r. powodowi nadano stopień dyplomatyczny
[…]. Od 9 maja 2002 r. powód pełnił funkcję dyplomatyczną konsula w Konsulacie
[…]. Do jego obowiązków służbowych należało, między innymi, prowadzenie i
rozliczanie spraw spadkowych prowadzonych przez Konsulat […], uzyskiwanie
informacji o aktywach spadkowych, wydawanie zezwoleń na przewóz do Polski
zwłok lub prochów obywateli RP zmarłych w […] wraz z plombowaniem trumien i
urn, wydawanie zaświadczeń celnych wraz z przygotowaniem dokumentacji,
wydawanie zezwoleń na przewóz broni do Polski. W efekcie kontroli doraźnej
przeprowadzonej w dniach 30 stycznia - 6 lutego 2004 r. wykryto szereg
nieprawidłowości w prowadzeniu spraw konsularnych, dotyczących, między innymi
wydawania zezwoleń na przewóz zwłok i prochów ludzkich do Polski. W konkluzji
wskazano, że czynności w zakresie wydawania tych pozwoleń dokonywano poza
rejestrem konsularnym, pobierano opłaty za czynności konsularne poza systemem
kasowym placówki, nierzetelnie prowadzono rejestr wydanych zezwoleń. Zespół
kontrolny ustalił, że winny powyższych naruszeń jest W. W. Powód przyznał się do
zarzucanych mu nieprawidłowości, potwierdził wydanie zezwoleń poza systemem
konsularnym, przyznał się do popełnienia zarzutów dotyczących wydawania
pozwoleń na wywóz zwłok lub prochów ludzkich poza rejestrem konsularnym,
pobierania opłat za czynności konsularne poza systemem kasowym placówki,
wyraził wolę naprawienia wyrządzonej szkody. 2 marca 2004 r. powód zwrócił
3.615 […] tytułem „zaległych opłat konsularnych”. Dnia 17 lutego 2004 r. powód
został odwołany ze stanowiska […] w Konsulacie […]. O zamiarze rozwiązania z
nim stosunku pracy pozwany poinformował Związek Zawodowy Pracowników
Służby Zagranicznej, który nie zgłosił sprzeciwu. Pismem wręczonym powodowi 1
marca 2004 r., pozwany rozwiązał z nim stosunek pracy bez zachowania okresu
wypowiedzenia. Jako przyczynę pracodawca wskazał popełnienie w czasie trwania
stosunku pracy czynów, których przestępczy charakter jest oczywisty oraz utratę
nieposzlakowanej opinii. Jako podstawę prawną wskazano art. 52 k.p. Dnia 29
czerwca 2004 r. do Sądu Rejonowego wpłynął przeciwko powodowi akt oskarżenia.
Powoda oskarżono o to, że w okresie od 1 stycznia do 31 grudnia 2003 r. na
terenie Konsulatu […], będąc funkcjonariuszem publicznym zatrudnionym na
stanowisku I sekretarza, działając czynem ciągłym w celu osiągnięcia korzyści
4
majątkowej przekroczył swoje uprawnienia w ten sposób, że po uprzednim
sfałszowaniu 24 zezwoleń na przewiezienie zwłok lub szczątków ludzkich z […] do
Polski przywłaszczył sobie kwotę 12 205,60 zł uzyskaną z tytułu wystawionych
dokumentów, czym działał na szkodę Skarbu Państwa. Wyrokiem Sądu
Rejonowego z 15 września 2010 r. W. W. został uznany za winnego popełnienia
zarzucanego mu w akcie oskarżenia czynu z tą zmianą, że z jego opisu
wyeliminował znamię uprzedniego sfałszowania dokumentów i czyn ten
zakwalifikował jako występek. Oskarżonemu wymierzono karę 2 lat pozbawienia
wolności i grzywnę w wysokości 50 stawek dziennych po 20 zł każda. W ocenie
Sądu powództwo w części zasługiwało na uwzględnienie.
Jak wskazał Sąd pierwszej instancji, rozważenia w niniejszej sprawie
wymagała kwestia dopuszczalności rozwiązania z powodem stosunku pracy bez
zachowania okresu wypowiedzenia, w oparciu o art. 52 k.p. W tej kwestii Sąd
uznał, że ustawa z 18 grudnia 1998 r. o służbie cywilnej kompleksowo regulowała
ustanie stosunku pracy, stąd brak było podstaw do stosowania przepisów ogólnie
obowiązujących w stosunku do urzędnika służby cywilnej, podkreślając, że
analogiczne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 4 marca 2008 r. (II PK
177/07, OSNP 2009, nr 11-12, poz. 139). Pozwany nie miał zatem podstaw do
rozwiązania z powodem stosunku pracy bez zachowania okresu wypowiedzenia, w
oparciu o art. 52 k.p. Z tego względu sąd pierwszej instancji uznał za zasadne
roszczenie powoda w zakresie przywrócenia do pracy. Jednakże uznając
rozwiązanie umowy o pracę z powodem za niezgodne z prawem, zasądził w
miejsce przywrócenia do pracy odszkodowanie, w oparciu o art. 56 i 58 k.p. mając
na uwadze, że kwestie związane z roszczeniami w razie niezgodnego z prawem
rozwiązania umowy o pracę nie zostały uregulowane w ustawie o służbie cywilnej i
że w związku z powyższym należy zastosować przepisy Kodeksu pracy. Odnośnie
do roszczenia powoda o ustalenie, że jego stosunek pracy trwa, Sąd Rejonowy
uznał, roszczenie to sprowadza się faktycznie do żądania uznania rozwiązania
umowy za bezskuteczne, co nie zasługuje na uwzględnienie. Rozwiązanie z
powodem stosunku pracy, aczkolwiek dokonane w sposób niezgodny z prawem,
jest skuteczne i może być podważone wyłącznie w drodze odpowiedniego
powództwa przewidzianego kodeksem pracy. W związku z tym nie jest trafny
5
pogląd, zgodnie z którym art. 189 k.p.c. stanowi równorzędną podstawę prawną w
relacji do możliwości żądania przywrócenia do pracy (albo odszkodowania) na
podstawie art. 56 § 1 k.p. w związku z art. 67 k.p. Z tego względu sąd uznał
żądanie w zakresie ustalenia za niezasadne.
Wyrokiem zaskarżonym rozpoznawaną skargą kasacyjną, wydanym wskutek
apelacji obydwu stron, Sąd Okręgowy: (I) odrzucił apelację powoda w zakresie
rozszerzonego powództwa o 1.545,96 zł; (II) oddalił obie apelacje w pozostałym
zakresie i (III) zniósł między stronami koszty postępowania w instancji odwoławczej.
Sąd Okręgowy stwierdził, że obie apelacje podlegają oddaleniu, zaś
rozszerzone na etapie kontroli instancyjnej powództwo - odrzuceniu. Zdaniem Sądu
dokonana przez Sąd pierwszej instancji subsumcja zebranego w sprawie materiału
dowodowego, odpowiada prawu. W szczególności Sąd Okręgowy wskazał, że
wbrew stanowisku strony pozwanej, Sąd pierwszej instancji trafnie przyjął, że
pozwany nie miał podstaw do rozwiązania z powodem stosunku pracy bez
zachowania okresu wypowiedzenia w oparciu o art. 52 k.p. Jednocześnie
bezpodstawne jest także stanowisko wyrażone w apelacji powoda, że decyzja
pozwanego o rozwiązaniu z nim stosunku pracy w trybie art. 52 k.p. była od
początku nieważna. Także w tej kwestii Sąd odwoławczy podzielił zapatrywanie
Sądu Rejonowego, że rozwiązanie z powodem stosunku pracy, aczkolwiek
dokonane w sposób niezgodny z prawem, było skuteczne i mogło być podważone
wyłącznie w drodze odpowiedniego powództwa przewidzianego kodeksem pracy.
Wobec tego pracodawca skutecznie, aczkolwiek z naruszeniem przepisów ustawy
o służbie cywilnej z 1998 r., rozwiązał bez wypowiedzenia stosunek pracy powoda.
W odniesieniu do podniesionego przez pozwanego zarzutu niezastosowania
art. 8 k.p. w zakresie przesłanki nadużycia prawa przez powoda, Sąd Okręgowy
stwierdził, że ostatecznie nie wpływa on na wynik procesu. W ocenie Sądu nie ma
racji powód, wskazując, że wskutek bezzasadnego niewypłacania określonych
składników przysługującego mu wynagrodzenia, zmuszony był do sięgnięcia do
„dozwolonych prawem środków samopomocy”. Poza sporem pozostaje bowiem
prawomocne skazanie powoda za przestępstwo umyślne sprzeniewierzenia mienia
oraz przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów, którym sąd cywilny jest
związany (art. 11 k.p.c.). Prawomocność przedmiotowego wyroku - na co słusznie
6
wskazał Sąd Rejonowy - uniemożliwia wykonywanie powodowi pracy w służbie
cywilnej (wyrok SN z 18 grudnia 2003 r., I PK 157/03). W służbie cywilnej nie może
być zatrudniona osoba, która poniosła odpowiedzialność karną z tytułu popełnienia
przestępstwa z winy umyślnej. Z momentem bowiem, w którym członek korpusu
służby cywilnej utracił cechę niekaralności, niemożliwe staje się jego dalsze
zatrudnienie w tym korpusie. Z powyższego wprost wynika nie tylko niecelowość,
ale również niemożliwość ewentualnego przywrócenia powoda do pracy. Następnie
Sąd Okręgowy wskazał, że w tej sytuacji zasądzone przez Sąd Rejonowy
odszkodowanie, z jednej strony kompensuje pogwałcenie przez pozwanego w
sposób istotny przepisów ustawy o służbie cywilnej z 1998 r., polegające na
istotnym naruszeniu przepisów prawa przez pozwanego w zakresie rozwiązania
umowy o pracę, z drugiej, skutecznie izoluje powoda od powrotu do pracy na
stanowiskach związanych ze szczególnym zaufaniem a także związanych ze
sprawowaniem pewnego zakresu władzy publicznej. Wobec tego, w ocenie Sądu
odwoławczego, art. 8 k.p. został przez Sąd pierwszej instancji prawidłowo
zastosowany, zaś podniesiony w tym zakresie przez pozwanego zarzut jest
nieuzasadniony. Z tych względów obie apelacje podlegały oddaleniu na mocy art.
385 k.p.c., o czym Sąd Okręgowy orzekł jak w pkt. 2 sentencji wyroku. Pozew w
zakresie powództwa rozszerzonego o łączną kwotę 1.545,96 zł brutto wraz z
odsetkami Sąd Okręgowy odrzucił na podstawie art. 383 k.p.c., jako
niedopuszczalny w postępowaniu apelacyjnym.
W skardze kasacyjnej pozwany zaskarżył powyższy wyrok w całości,
wnosząc o jego uchylenie w całości i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania, ewentualnie o
uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu
Rejonowego w całości i orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie powództwa
oraz zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów postępowania.
Skarżący zarzucił zaskarżonemu wyrokowi naruszenie prawa materialnego -
art. 8 k.p., przez błędne przyjęcie że zachodzą przesłanki do zasądzenia
odszkodowania w miejsce przywrócenia do pracy, w sytuacji gdy na podstawie tego
przepisu należało ocenić zasadność samego powództwa z uwagi na popełnienie
przez powoda w trakcie zatrudnienia w służbie cywilnej oczywistego przestępstwa.
7
W odpowiedzi na skargę powód wniósł o jej oddalenie oraz zasądzenie od
pozwanego na rzecz powoda kosztów procesu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga zasługuje na uwzględnienie, ponieważ trafny okazał się zarzut
naruszenia art. 8 k.p. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd Okręgowy
wskazał, że przedstawiony w apelacji strony pozwanej zarzut niezastosowania art.
8 k.p. w zakresie nadużycia prawa przez powoda „ostatecznie” nie ma wpływu na
wynik procesu. Jednocześnie Sąd uznał, że art. 8 k.p. został prawidłowo przez Sąd
pierwszej instancji zastosowany. Tymczasem Sądy – Rejonowy i Okręgowy, nie
dokonały oceny okoliczności sprawy w świetle dyspozycji art. 8 k.p. W
szczególności Sąd Okręgowy stwierdził, że ze względu na fakt prawomocnego
skazania powoda za przestępstwo umyślne sprzeniewierzenia mienia oraz
przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów i stanowiska Sądu
Najwyższego, iż w służbie cywilnej nie może być zatrudniona osoba, która poniosła
odpowiedzialność karną z tytułu popełnienia przestępstwa z winy umyślnej (wyrok z
18 grudnia 2003 r., I PK 157/03), przywrócenie powoda do pracy (jego dalsze
zatrudnienie w korpusie służby cywilnej) było nie tylko niecelowe, lecz także
niemożliwe. Następnie Sąd Okręgowy uznał, że skoro jednak pozwana dopuściła
się istotnego naruszeniu przepisów prawa w zakresie rozwiązania umowy o pracę,
to zasądzone przez Sąd Rejonowy odszkodowanie, z jednej strony kompensuje
pogwałcenie przez pozwanego w sposób istotny przepisów ustawy o służbie
cywilnej z 1998 r., z drugiej, skutecznie izoluje powoda od powrotu do pracy na
stanowiskach związanych ze szczególnym zaufaniem a także związanych ze
sprawowaniem pewnego zakresu władzy publicznej. Sąd Okręgowy nie rozważał
więc zasadności powództwa o przywrócenie do pracy w kontekście jego zgodności
z zasadami współżycia społecznego, lecz ograniczył się do oceny celowości i
możliwości przywrócenia powoda do pracy, uznając, że dokonana przez Sąd
Rejonowy „subsumpcja zebranego w sprawie materiału dowodowego”, w tym
uznanie, że roszczenie powoda o przywrócenie do pracy było zasadne, odpowiada
prawu. W istocie rzeczy Sąd Okręgowy uznał zatem, że roszczenie powoda o
8
przywrócenie do pracy było zasadne, ponieważ pracodawca naruszył przepisy o
rozwiązaniu stosunku pracy, jednakże ze względu na popełnienie przez powoda
umyślnego przestępstwa (będącego przyczyną rozwiązania stosunku pracy)
przywrócenie go do pracy było niecelowe i niemożliwe. Rozważania te potwierdzają
trafność zarzutu, że Sąd Okręgowy nie zastosował art. 8 k.p., przez niedokonanie w
jego świetle oceny zasadności powództwa z uwagi na popełnienie przez powoda w
trakcie zatrudnienia w służbie cywilnej oczywistego przestępstwa Tymczasem
należy wziąć pod uwagę, że art. 8 k.p. i zawarty w nim zakaz wykonywania praw
podmiotowych w sposób sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem
prawa i zasadami współżycia społecznego należy do prawa przedmiotowego i
materialnego. Jego zastosowanie pozostaje w kompetencji sądu, zgodnie z
podstawowymi zasadami określającymi relacje między stroną a sądem w procesie
cywilnym (da mihi factum, dabo tibi ius oraz facta probantur, iura novit curia). W
rezultacie, sąd rozstrzyga sprawę wyznaczoną przez powództwo, w którym powód
określa żądanie i przytacza uzasadniające je okoliczności faktyczne (art. 187 § 1
pkt 1 i 2 k.p.c.). Natomiast sąd rozstrzyga pozytywnie lub negatywnie o żądaniu
powództwa, oceniając czy ma ono, w ustalonym stanie faktycznym oparcie w
prawie materialnym. Ocena ta musi uwzględniać także dyspozycje wynikające z art.
8 k.p. Jeżeli więc strona pozwana żąda oddalenia powództwa i jednocześnie
wskazuje fakty, z których wynika sprzeczność działania strony przeciwnej z
zasadami współżycia społecznego, to sąd powinien dokonać oceny żądania pozwu
z tymi zasadami, nawet gdyby strona wprost na te zasady się nie powołała. Należy
też przypomnieć powszechnie akceptowaną w orzecznictwie Sądu Najwyższego
tezę, zgodnie z którą stosowanie art. 8 k.p. (art. 5 k.c.) pozostaje w nierozłącznym
związku z całokształtem okoliczności konkretnej sprawy (wyrok SN z 22 lipca
2009 r., I PK 48/09, postanowienie SN z 11 kwietnia 2003 r., I PK 558/02, OSNP
2004 nr 16, poz. 283; wyrok SN z 22 listopada 1994 r., II CRN 127/94,
Lex nr 82293; wyrok SN z 11 września 1961 r., I CR 693/61, OSNCP 1963, z. 2,
poz. 31; wyrok SN z 22 lipca 2009 r., PK 48/09, LEX nr 529757). Oznacza to, w
pierwszej kolejności obowiązek szczegółowego rozpatrzenia przez sądy tych
okoliczności, czego w niniejszej sprawy Sądy nie uczyniły. Po drugie zaś, zdaniem
Sądu Najwyższego w obecnym składzie, z obowiązku rozważenia całokształtu
9
okoliczności konkretnej sprawy wynika konieczność oceny zachowania się obu
stron, z uwzględnieniem motywów i przyczyn, a także stopnia naganności
postępowania każdej z nich. Tylko takie rozpatrzenie sprawy pozwala na ocenę,
czy prawo podmiotowe zasługuje na ochronę i jednocześnie, czy zarzut jego
nadużycia przedstawiony przez drugą stronę jest uzasadniony w świetle art. 8 k.p.
(zob. wyrok SN z 20 stycznia 2011 r., I PK 135/10, LEX nr 794776). Ponadto warto
zwrócić uwagę na to, że zgodnie z ugruntowanym stanowiskiem Sądu
Najwyższego, sąd nie powinien zasądzać odszkodowania, gdy postępowanie
pracownika było tak naganne, że pomimo naruszenia przez pracodawcę prawa
przy rozwiązywaniu stosunku pracy, udzielenie pracownikowi ochrony prawnej w
postaci odszkodowania pozostawałoby, w świetle art. 8 k.p., w sprzeczności ze
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia
społecznego (zob. np. wyroki SN z: 17 września 1997 r., I PKN 273/97, OSNP 1998
Nr 13, poz. 394; 26 listopada 2002 r., I PKN 535/01, LEX nr 1165843; 10 marca
2005 r., II PK 242/04, LEX nr 395076; 20 stycznia 2011 r., I PK 112/10, LEX nr
738389; 4 kwietnia 2012 r., I PK 123/11, LEX nr 1227961). W szczególności Sąd
Najwyższy odniósł ten pogląd do wypadków, w których przyczyną rozwiązania
stosunku pracy było popełnienie przez pracownika umyślnego przestępstwa na
szkodę pracodawcy (I PKN 273/97; I PK 123/11).
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie art.
108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.