Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 277/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 lipca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Katarzyna Gonera (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Staryk
Protokolant Joanna Porowska
w sprawie z powództwa A. H.
przeciwko D. G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 3 lipca 2013 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w G.
z dnia 21 czerwca 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Sąd Rejonowy w J. – Sąd Pracy wyrokiem z 15 lutego 2012 r., zasądził od
pozwanego D. G. na rzecz powoda A. H. kwotę 29.986,85 zł z ustawowymi
odsetkami od 23 września 2011 r. tytułem odszkodowania.
Powód pozwem z 23 września 2011 r. domagał się zasądzenia od
pozwanego kwoty 29.986,85 zł z odsetkami. Podał, że w 2002 r. rozpoczął
działalność gospodarczą pod nazwą F.H.U. „C.” A. H. i zawarł z pozwanym jako
pracownikiem umowę o pracę. Faktycznie prowadzeniem przedsiębiorstwa
zajmował się pozwany, który miał wypłacać powodowi kwoty po 1.000 zł
miesięcznie tytułem części zysków. Pozwany nadużył zaufania powoda, ponieważ
zawierał różnego rodzaju umowy handlowe w imieniu powoda, do czego nie był
upoważniony. Prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w J. z 6 lipca 2009 r.,
pozwany został uznany za winnego popełnienia czynów wyczerpujących znamiona
przestępstwa i skazany na karę łączną dwóch lat pozbawienia wolności z
warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres próby trzech lat oraz na
grzywnę. Pozwany swoim zachowaniem, które wyczerpało znamiona przestępstwa,
doprowadził do wszczęcia przeciwko powodowi szeregu postępowań
egzekucyjnych, w wyniku których powód poniósł szkodę w wysokości 29.986,85 zł.
Pozwany wniósł o oddalenie powództwa. Potwierdził, że wyrokiem Sądu
Rejonowego z 6 lipca 2009 r., został skazany za popełnienie przestępstw, jednak
czyny mu przypisane nie dotyczyły działań na szkodę powoda, lecz innych
podmiotów. Pozwany podkreślił, że nie został skazany za przestępstwa popełnione
na szkodę powoda, co wyraźnie wynika z sentencji wyroku z 6 lipca 2009 r. Powód
dowiedział się o szkodzie, z której wywodzi swoje roszczenie, w latach 2004/2005,
a kwoty należne kontrahentom zapłacił w lutym 2008 r. Niezależnie zatem od tego,
czy powód podstawy prawnej swojego roszczenia upatruje w art. 415 k.c., czy też
jako były pracodawca pozwanego w przepisach o odpowiedzialności pracownika,
jego roszczenie uległo przedawnieniu stosownie do treści art. 442 § 1 k.c. albo art.
291 § 2 k.p.
Sąd Rejonowy ustalił, że powód 2 października 2002 r. dokonał wpisu do
ewidencji przedsiębiorców swojej działalności pod nazwą F.H.U. „C.” A. H. z
siedzibą w J. W dniu 28 października 2002 r. powód zawarł z pozwanym umowę o
pracę na stanowisku specjalisty do spraw marketingu i logistyki w wymiarze 1/4
3
etatu. W dniu 29 października 2002 r. w Urzędzie Skarbowym zostało złożone
pełnomocnictwo udzielone przez A. H. - D. G. do reprezentowania F.H.U. „C.” A.
H. z siedzibą w J. w Urzędzie Skarbowym w sprawach prawno-podatkowych.
Pełnomocnictwo upoważniało pozwanego do składania w Urzędzie Skarbowym
dokumentów i oświadczeń i podpisywania ich własnym nazwiskiem. Od momentu
założenia F.H.U. „C.” A. H. powód nie interesował się jej działalnością. W 2005 r.
dowiedział się o potrąceniach komorniczych z otrzymywanego świadczenia
emerytalnego i o postępowaniach egzekucyjnych związanych z prowadzoną przez
niego działalnością gospodarczą. Powód uregulował z tego tytułu zadłużenia wobec
wierzycieli wraz z kosztami postępowań egzekucyjnych w łącznej kwocie
29.986,85 zł.
Sąd Rejonowy ustalił, że wykonując swoje obowiązki w firmie powoda,
pozwany dopuścił się szeregu nieprawidłowości, w wyniku czego firma popadła w
długi. Sąd Rejonowy prawomocnym wyrokiem z 6 lipca 2009 r., uznał pozwanego
za winnego popełnienia czynów wyczerpujących znamiona przestępstwa z art. 286
§ 1 k.k. w związku z art. 12 k.k. oraz z art. 270 § 1 k.k. w związku z art. 12 k.k.
Powód wezwał pozwanego do zapłaty kwoty 29.986,85 zł, na którą składały się
należności zapłacone wierzycielom oraz koszty postępowań egzekucyjnych
wszczętych przeciwko powodowi na skutek przestępstw popełnionych przez
pozwanego.
Sąd Rejonowy stwierdził, że powód jako pracodawca pozwanego poniósł
szkodę w związku z popełnieniem przez niego przestępstw. Na skutek działań
pozwanego, noszących znamiona przestępstw, powstały po stronie firmy długi,
które powód jako pracodawca pozwanego i właściciel F.H.U. „C.” A. H.
zobowiązany był spłacić, zaspokajając wierzycieli. Czyny, jakich się dopuścił
pozwany w czasie zatrudnienia w F.H.U. „C.”, popełnione zostały umyślnie, a zatem
odpowiada on za wyrządzoną szkodę w pełnej wysokości. Nie zasługuje na
uwzględnienie zarzut pozwanego, że został wprawdzie skazany za przestępstwo z
art. 286 k.k., ale czyny mu przypisane nie stanowiły działania na szkodę powoda,
lecz innych podmiotów.
Sąd Rejonowy stwierdził, że nietrafny jest podniesiony przez pozwanego
zarzut przedawnienia. Zgodnie z art. 291 § 3 k.p., jeżeli pracownik umyślnie
4
wyrządził szkodę pracodawcy, do przedawnienia roszczenia o naprawienie tej
szkody stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego. Według art. 4421
§ 2 k.c., jeżeli
szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega
przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez
względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej
do jej naprawienia. Sąd stwierdził, że bieg terminu przedawnienia roszczeń powoda
należy liczyć od daty wydania wyroku karnego w sprawie VI K …/08, czyli od 6 lipca
2009 r., ponieważ dopiero tego dnia powód dowiedział się, że nie można go uznać
za pokrzywdzonego przestępstwem oszustwa dokonanego przez pozwanego, co w
konsekwencji oznacza brak możliwości zrekompensowania mu w postępowaniu
karnym strat poniesionych w wyniku działań oskarżonego. Bez względu na to, czy
zastosowanie w niniejszej sprawie znajdzie art. 4421
§ 1 k.c., czy art. 4421
§ 2 k.c.,
roszczenie będące przedmiotem postępowania nie uległo przedawnieniu, skoro
pozew w niniejszej sprawie wpłynął 23 września 2011 r., a pozwany dopuścił się
przestępstw w okresie od października 2002 r. do marca 2005 r. Zdaniem Sądu
Rejonowego zastosowanie w rozpoznawanej sprawie znajduje art. 4421
§ 2 k.c.,
ponieważ szkoda wynikła z przestępstwa popełnionego przez pozwanego, co
potwierdził wyrok wydany w sprawie karnej.
Powód udowodnił okoliczności uzasadniające odpowiedzialność
odszkodowawczą pozwanego jako swojego pracownika oraz wysokość powstałej
szkody. Powód wykazał, że w okresie zatrudnienia u niego pozwany wyrządził
szkodę osobom trzecim, za co został skazany prawomocnym wyrokiem, a powód
jako pracodawca zobowiązany do jej naprawienia uregulował z tego tytułu
zadłużenie wobec wierzycieli wraz z kosztami postępowań egzekucyjnych w łącznej
kwocie 29.986,85 zł. Pozwany umyślnie wyrządził szkodę i jest obowiązany do jej
naprawienia w pełnej wysokości.
Apelację od wyroku Sądu Rejonowego wniósł pozwany, zaskarżając wyrok w
całości. Zarzucił naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 291 §
2 k.p. oraz 4421
§ 1 i 2 k.c., polegającą na nieuwzględnieniu zarzutu przedawnienia
i przyjęciu, że do roszczenia powoda ma zastosowanie dwudziestoletni termin
przedawnienia przewidziany dla roszczeń o naprawienie szkody wynikłej ze zbrodni
lub występku, podczas gdy roszczenie powoda wobec pozwanego jest roszczeniem
5
regresowym pracodawcy wobec pracownika w rozumieniu art. 291 § 2 k.p. bądź
art. 4421
§ 1 k.c. w związku z art. 291 § 3 k.p. Apelujący zarzucił również
sprzeczność dokonanych ustaleń faktycznych Sądu z treścią zebranego materiału,
wynikającą z przyjęcia, że początek biegu terminu przedawnienia roszczenia
powoda stanowi dzień wydania wyroku w sprawie karnej przeciwko pozwanemu,
czyli 6 lipca 2009 r., podczas gdy jako początek biegu tego terminu przyjąć należy
dzień, w którym powód dokonał ostatecznej zapłaty kwot należnych jego
wierzycielom, a więc 12 lutego 2008 r. Pozwany wniósł o zmianę zaskarżonego
wyroku i oddalenie powództwa, ewentualnie uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu oraz
zasądzenie kosztów postępowania.
Sąd Okręgowy w G. – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 21
czerwca 2012 r., oddalił apelację.
Sąd Okręgowy stwierdził, że powód jako pracodawca pozwanego
niewątpliwie poniósł szkodę w związku z popełnieniem przez niego przestępstw.
Pozwany dopuścił się szeregu czynów, za które został skazany prawomocnym
wyrokiem. Przestępstwa te zostały popełnione umyślnie, a zatem zgodnie z art. 122
k.p. odpowiada on za wyrządzoną szkodę w pełnej wysokości.
Według art. 291 § 3 k.p., jeżeli pracownik umyślnie wyrządził szkodę, do
przedawnienia roszczenia o naprawienie szkody stosuje się przepisy Kodeksu
cywilnego. W rozpoznawanej sprawie należało rozważyć, czy zastosowanie
znajdzie art. 4421
§ 1 k.c., czy też art. 4421
§ 2 k.c.
Sąd Okręgowy nie podzielił stanowiska Sadu Rejonowego, że bieg terminu
przedawnienia w rozpoznawanej sprawie należy liczyć od dnia wydania wyroku w
sprawie VI K …/08, czyli od 6 lipca 2009 r. Zdaniem Sądu Okręgowego powód o
szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia dowiedział się 12 lutego
2008 r., kiedy ostatecznie naprawił szkodę wyrządzoną wierzycielom swojej firmy.
Od tej daty rozpoczął bieg trzyletni termin przedawnienia, który upłynął 12 lutego
2011 r. Nie upłynął jednak dwudziestoletni termin przedawnienia roszczenia
określony w art. 4421
§ 2 k.c., albowiem pozwany dopuścił się przestępstw
umyślnych określonych w art. 286 § 1 k.k. i 270 § 1 k.k. w związku z art. 12 k.k. w
okresie od października 2002 r. do marca 2005 r.
6
Powód poniósł szkodę na skutek przestępczego działania pozwanego, a
zatem zastosowanie znajduje art. 4421
§ 2 k.c. Wystarczy, że szkoda, którą poniósł
powód, pośrednio wynika z występku lub zbrodni, którego dopuścił się pozwany,
aby zastosować art. 4421
§ 2 k.c. Nie ma doniosłości zarzut apelacji, że skazanie
pozwanego nie dotyczyło działania na szkodę powoda, lecz innych podmiotów.
Wystarczy, że powód poniósł szkodę wskutek przestępczego działania pozwanego.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Okręgowego wniósł w imieniu
pozwanego jego pełnomocnik, zaskarżając wyrok ten w całości. Skarga kasacyjna
została oparta na podstawach: 1) naruszenia prawa materialnego przez błędną
wykładnię art. 291 § 2 k.p. oraz art. 4421
§ 1 i 2 k.c., wynikającą z zastosowania art.
4421
§ 2 k.c. w związku z art. 291 § 3 k.p., co polegało na nieuwzględnieniu zarzutu
przedawnienia i przyjęciu, że do roszczenia powoda ma zastosowanie
dwudziestoletni termin przedawnienia przewidziany dla roszczeń o naprawienie
szkody wynikłej ze zbrodni lub występku, podczas gdy roszczenie powoda wobec
pozwanego ma charakter roszczenia regresowego pracodawcy wobec pracownika
w rozumieniu art. 291 § 2 k.p. bądź art. 4421
§ 1 k.c. w związku z art. 291 § 3 k.p.;
2) naruszenia przepisów postępowania, które miało istotny wpływ na wynik sprawy,
a mianowicie art. 11 k.p.c., przez pominięcie przez sąd cywilny wiążącego ustalenia
co do osoby pokrzywdzonego, dokonanego w prawomocnym skazującym wyroku
karnym oraz przyjęcie, że dla uznania, iż do odpowiedzialności pozwanego
względem powoda zastosowanie ma art. 4421
§ 2 k.c., wystarczy, że szkoda, jaką
poniósł powód, wynika pośrednio z przestępnego działania pozwanego.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu
pierwszej instancji i oddalenie powództwa w całości, ewentualnie o przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji oraz zasądzenie
kosztów postępowania kasacyjnego.
Konieczność przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania skarżący uzasadnił
tym, że skarga jest oczywiście uzasadniona, ponieważ Sąd drugiej instancji wydał
swoje orzeczenie z zastosowaniem niewłaściwych przepisów, po dokonaniu błędnej
wykładni przepisów dotyczących kwestii przedawnienia roszczeń o naprawienie
szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym (w tym szkody wynikłej ze zbrodni lub
7
występku) oraz przedawnienia roszczeń wynikających ze stosunku pracy, w tym
roszczeń regresowych pracodawcy wobec pracownika.
Skarżący podniósł również, że w sprawie występuje istotne zagadnienie
prawne, dotyczące udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy do roszczeń pracodawcy
o naprawienie szkody wynikłej ze zbrodni lub występku, a wyrządzonej przez
pracownika, skazanego za to przestępstwo prawomocnym wyrokiem sądu karnego,
ma zastosowanie dwudziestoletni termin przedawnienia wynikający z art. 4421
§ 2
k.c., w sytuacji, gdy pracodawca ten nie został uznany w postępowaniu karnym za
pokrzywdzonego czynem popełnionym przez pracownika. Zgodnie z art. 11 zdanie
pierwsze k.p.c. sąd cywilny związany jest ustaleniami wydanego w postępowaniu
karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa.
Skoro w postępowaniu karnym powód nie został uznany za pokrzywdzonego, nie
może on w postępowaniu cywilnym wywodzić swojej szkody z występku, za który
został skazany pozwany. Tym samym brak jest przesłanek do przyjęcia, że
roszczenie o naprawienie szkody powoda podlega dwudziestoletniemu terminowi
przedawnienia i nie jest zależne od daty powzięcia wiadomości o szkodzie i osobie
obowiązanej do jej naprawienia. Skoro w postępowaniu karnym powód nie został
uznany za pokrzywdzonego, nie może w postępowaniu cywilnym dochodzić swojej
szkody z występku, za który pozwany został skazany. Bezsporne jest, że szkoda po
stronie powoda powstała w związku z działaniami pozwanego. Ze względu na brak
tożsamości podmiotowej co do osoby uznanej prawomocnym wyrokiem karnym za
pokrzywdzonego i osoby, która wytoczyła powództwo w niniejszej sprawie, powód
nie może, przy dochodzeniu swojego roszczenia w postępowaniu cywilnym,
odpierając zarzut przedawnienia, powoływać się na dwudziestoletni termin
przedawnienia wynikający z art. 4421
§ 2 k.c. Sąd drugiej instancji przyjął jako
początek biegu terminu przedawnienia 12 lutego 2008 r. Pozew w niniejszej
sprawie wpłynął 23 września 2011 r. Termin przedawnienia roszczenia powoda
upłynął najpóźniej 12 lutego 2011 r. Wytaczając powództwo po tej dacie, powód nie
mógł skutecznie dochodzić naprawienia szkody wyrządzonej mu przez pozwanego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
8
Skarga kasacyjna nie ma uzasadnionych podstaw.
1. Nie jest uzasadniony kasacyjny zarzut naruszenia art. 11 k.p.c., do czego
miało dojść – zdaniem pozwanego – w wyniku pominięcia przez Sąd Okręgowy
wiążącego ustalenia co do osób pokrzywdzonych, dokonanego w prawomocnym
skazującym wyroku karnym oraz przyjęcia, że dla uznania, iż do odpowiedzialności
pozwanego wobec powoda ma zastosowanie art. 4421
§ 2 k.c., wystarczy, że
szkoda, jaką poniósł powód, wynika pośrednio z przestępnego działania
pozwanego.
Powyższy zarzut przypisuje związaniu sądu cywilnego prawomocnym
wyrokiem karnym szerszy zakres, niż to wynika z treści normatywnej art. 11 k.p.c.
oraz celu tej instytucji. Zgodnie z treścią art. 11 zdanie pierwsze k.p.c., ustalenia
wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do
popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. Związanie sądu
cywilnego, o którym mowa w art. 11 k.p.c., dotyczy związania ustaleniami sądu
karnego w zakresie znamion przestępstwa popełnionego przez osobę skazaną
wyrokiem karnym. Ustalenia prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia
przestępstwa wiążą sąd cywilny w sprawie o naprawienie szkody wynikającej z
przestępstwa w tym znaczeniu, że pozwany (uprzednio skazany za przestępstwo)
nie może już udowadniać przed sądem cywilnym, że nie popełnił przypisanego mu
czynu zabronionego, że nie można przypisać mu winy, albo że dokonał go na
kwotę mniejszą, niż ustalona w sentencji wyroku skazującego (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z 5 stycznia 1970 r., I PR 91/69, OSNCP 1970, nr 11, poz. 197; z 10
kwietnia 1981 r., IV CR 101/81, LexPolonica nr 321314; z 18 sierpnia 2009 r., I PK
60/90, OSNP 2011, nr 7-8, poz. 101). Z art. 11 k.p.c. nie wynika natomiast zakaz
ustalenia przez sąd w postępowaniu cywilnym wszelkich innych okoliczności
nienależących do istoty przestępstwa, a mających znaczenie dla oceny zasadności
zgłoszonego powództwa o odszkodowanie za szkodę wyrządzoną popełnieniem
przestępstwa (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 2 grudnia 1971 r.,
II CR 529/71, LexPolonica nr 322294). W orzeczeniu z 31 grudnia 1936 r., C.II.
1954/36 (OSN 1937, poz. 267) Sąd Najwyższy przyjął, że w sporze o
wynagrodzenie szkody spowodowanej przywłaszczeniem cudzych rzeczy
ruchomych, ustalenia sądu karnego wiążą sąd cywilny tylko o tyle, o ile dotyczą
9
popełnienia przestępstwa, natomiast ogólną wysokość szkody sąd cywilny powinien
ustalić samoistnie. Z kolei w wyroku z dnia 4 maja 1965 r., I PR 116/65 (OSPiKA
1966 nr 12, poz. 280) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że wynikające z wyroku
karnego skazanie pozwanego za przestępstwo nie wyklucza ustalenia przez sąd
cywilny braku szkody po stronie powoda, skoro zobowiązanie pozwanego do
naprawienia szkody mogło wygasnąć wskutek potrącenia, przedawnienia, prekluzji,
wyrównania szkody, wreszcie jej skompensowania.
Wykładnia art. 11 k.p.c. (oraz jego odpowiednika w k.p.c. z 1930 r.,
poprzednio obowiązującego art. 7 § 1 d.k.p.c.) była zatem przedmiotem bogatego i
jednolitego orzecznictwa Sądu Najwyższego, w którym przyjmuje się, między
innymi, że wyrok skazujący z reguły nie wiąże sądu cywilnego w zakresie
wysokości szkody wskazanej przez sąd karny w sentencji wyroku, a wyjątek od tej
zasady stanowią sprawy dotyczące prawomocnego skazania w postępowaniu
karnym za zabór mienia w celu przywłaszczenia lub za przywłaszczenie konkretnej
rzeczy. Wówczas określona w wyroku karnym wartość rzeczy będącej przedmiotem
zagarnięcia lub przywłaszczenia staje się elementem istoty przypisanego sprawcy
przestępstwa i jako taka wiąże sąd cywilny (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z
17 kwietnia 1961 r., 1 CR 467/60, OSNCP 1963 nr 1, poz. 13), zwłaszcza gdy
wartość ta wyznacza granicę między przestępstwem i wykroczeniem. Podobnie nie
jest wiążące ustalenie przez sąd karny w sentencji wyroku kręgu osób
pokrzywdzonych przestępstwem. Krąg osób poszkodowanych czynem
zabronionym wyznaczany przez prawo cywilne jest bowiem zdecydowanie szerszy.
Wiążąca jest jedynie sentencja wyroku karnego. Uzasadnienie wyroku sądu
karnego stanowi dowód tylko tego, że sąd karny w określony sposób ustalił i ocenił
fakty, nie stanowi zaś dowodu ich istnienia, nie może więc w sprawie cywilnej
zastąpić dokonania przez sąd cywilny samodzielnych ustaleń (wyrok Sądu
Najwyższego z 11 grudnia 1967 r., II PR 155/67, LEX nr 6258). Związanie sądu
cywilnego nie obejmuje uzasadnienia wyroku karnego, chociaż wyrok wiąże także
ustaleniami odnośnie do znamion czynu, miejsca, czasu i sytuacji, w jakiej czyn
przestępny został popełniony (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z 21 listopada 1967 r., III PZP 34/67, OSNC 1968, nr 6, poz. 94; wyroki Sądu
10
Najwyższego z 6 marca 1974 r., II CR 46/74, OSP 1975, nr 3, poz. 63; z 18 lipca
1972 r., I PR 343/71, OSNC 1973, nr 4, poz. 65).
Moc wiążąca wyroków karnych została wprowadzona dla uniknięcia
możliwości wydawania na podstawie tych samych stanów faktycznych różnych
orzeczeń w sprawach cywilnych i karnych (wyrok Sądu Najwyższego z 8 stycznia
2004 r., I CK 137/03, niepublikowany). W orzecznictwie Sądu Najwyższego
akcentuje się konieczność traktowania art. 11 k.p.c., ustanawiającego związanie
sądu cywilnego ustaleniami prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia
przestępstwa, jako normy szczególnej, będącej wyjątkiem od zasady swobodnej
oceny dowodów i poczynionych w wyniku tej oceny ustaleń sądu cywilnego (wyrok
z 20 lipca 2007 r., I CSK 105/07, LEX nr 287769). Z utrwalonego orzecznictwa
Sądu Najwyższego wynika jednocześnie, że sąd cywilny wiążą tylko zawarte w
sentencji wyroku karnego skazującego ustalenia okoliczności dotyczące osoby
sprawcy czynu przypisanego oskarżonemu i przedmiotu przestępstwa (orzeczenie
Sądu Najwyższego z 18 maja 1965 r., I PR 130/63, niepublikowane; wyrok z 8
stycznia 2004 r., I CK 137/03, niepublikowany; postanowienie z 28 sierpnia 2002 r.,
II UK 41/02, LEX nr 571979). Podsumowując, według art. 11 k.p.c. sąd orzekający
w postępowaniu cywilnym jest związany tylko ustaleniami co do popełnienia
przestępstwa (zbrodni lub występku) zawartymi w sentencji prawomocnego wyroku
skazującego, czyli tylko ustaleniami dotyczącymi osoby sprawcy i przedmiotu
przestępstwa. Ani wyrok uniewinniający, ani też inne orzeczenia sądu karnego nie
mają mocy wiążącej przy rozpoznawaniu sprawy cywilnej, a prawomocne skazanie
nie jest konieczną przesłanką jej rozstrzygnięcia także dlatego, że pojęcie winy w
rozumieniu prawa karnego nie jest identyczne z pojęciem winy w prawie cywilnym.
Przepis ten nie ogranicza samodzielnego ustalania w postępowaniu cywilnym
okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy cywilnej.
Dopuszczalne jest zatem dochodzenie w postępowaniu cywilnym świadczeń
ponad orzeczony w wyroku karnym wymiar obowiązku naprawienia szkody przez
oskarżonego pokrzywdzonemu (wyroki Sądu Najwyższego: z 20 lipca 2007 r.,
I CSK 105/07, LEX nr 287769, z 22 lipca 2009 r., I UK 52/09 LEX nr 529677). To
samo dotyczy możliwości dochodzenia odszkodowania przez osoby, które nie
zostały w sentencji wyroku karnego skazującego wymienione jako bezpośrednio
11
pokrzywdzone przestępstwem. Pominięcie tych osób w sentencji wyroku nie
oznacza, że szkoda nie została im wyrządzona albo że nie została wyrządzona
przestępstwem (nie wynikła z przestępstwa). Ustalenia w tym zakresie należą do
sądu rozpoznającego sprawę cywilną, który w odniesieniu do dokonanych
samodzielnie ustaleń stosuje przepisy o przedawnieniu (w tym art. 291 k.p. oraz
art. 4421
k.c.).
Ustalenia sądu karnego nie powodują zatem całkowitego ograniczenia
dokonywania w sprawie cywilnej ustaleń dotyczących okoliczności wyrządzenia
szkody, ujmowanej zgodnie z rozumieniem tego pojęcia w prawie cywilnym, w
szczególności jej rozmiaru (wysokości), postaci (damnum emergens, lucrum
cessans – art. 361 § 2 k.c.), a także ustalenia kręgu osób poszkodowanych, który
może być szerszy niż krąg osób uznanych w postępowaniu karnym za
pokrzywdzone czynem przestępczym. Taka sytuacja miała miejsce w
rozpoznawanej sprawie. W stosunku do powoda (poszkodowanego pracodawcy),
który nie został uznany w wyroku karnym za bezpośrednio pokrzywdzonego
przestępstwem, należało przeprowadzić postępowanie dowodowe, z zachowaniem
zasad postępowania cywilnego, co dokonały Sądy orzekające w niniejszej sprawie,
uznając powoda za osobę, która poniosła szkodę w wyniku działań pozwanego
(pracownika), zakwalifikowanych przez sąd karny jako przestępstwa, przy czym
szkoda poniesiona przez powoda pozostawała w normalnym związku
przyczynowym (art. 361 § 1 k.c.) z czynami pozwanego.
W rozpoznawanej sprawie nie doszło – wbrew temu, co twierdzi skarżący –
do nieprawidłowej oceny zakresu związania sądu cywilnego prawomocnym
wyrokiem skazującym pozwanego pracownika za przestępstwo. Według
poczynionych przez Sądy meriti ustaleń faktycznych pozwany został prawomocnie
skazany za popełnienie przestępstw z art. 286 § 1 k.k. w związku z art. 12 k.k. oraz
z art. 270 § 1 k.k. w związku z art. 12 k.k, polegających na tym, że w okresie od
października 2002 r. do marca 2005 r., działając czynem ciągłym w krótkich
odstępach czasu, w celu uzyskania korzyści majątkowej, będąc zatrudnionym w
Firmie Handlowo-Usługowej „C.” i nie będąc do tego upoważnionym, bez zgody i
wiedzy właściciela, zawierał w imieniu tego podmiotu kontrakty handlowe z innymi
podmiotami, zaprzestając następnie spłaty tak powstałych finansowych zobowiązań
12
w kwocie łącznej nie mniejszej niż 17.745,29 zł. Zobowiązania te powiększone o
odsetki i koszty egzekucyjne obciążyły właściciela F.H.U. „C.” - A. H. Wiążące
ustalenia prawomocnego wyroku karnego skazującego nie oznaczają w tym
przypadku, że pozwany nie wyrządził szkody pracodawcy, ponieważ pracodawca
nie został uznany w wyroku karnym za pokrzywdzonego przestępstwem. Status
pokrzywdzonego miały te podmioty, które zostały bezpośrednio dotknięte
przestępstwem oszustwa. W niczym nie umniejsza to możliwości przyznania
powodowi statusu poszkodowanego w rozumieniu prawa cywilnego.
W rozpoznawanej sprawie Sądy meriti dokonały oceny, że powód jako
pracodawca pozwanego poniósł szkodę w związku z popełnieniem przez
pozwanego przestępstw, za które pracownik został prawomocnie skazany. Powód
musiał bowiem spłacić zadłużenie powstałe w następstwie działań pozwanego w
stosunku do kontrahentów F.H.U. „C”. Nie zasługuje zatem na uwzględnienie zarzut
skarżącego, że skoro został skazany za popełnienie przestępstwa z art. 286 § 1
k.k., ale czyny mu przypisane nie obejmowały działań na szkodę powoda, tylko
innych podmiotów, to nie można przyjąć, że szkoda powoda wynikła z
przestępstwa. Działania pozwanego, uznane za przestępcze, spowodowały
zadłużenie prowadzonej przez powoda firmy. W konsekwencji prowadzonych
postępowań egzekucyjnych powód uregulował zadłużenie, jakie powstało w wyniku
działań pozwanego podjętych w trakcie zatrudnienia u powoda. Powód uregulował
zadłużenie wobec wierzycieli wraz z odsetkami i kosztami postępowań
egzekucyjnych, w łącznej kwocie 29.986,85 zł stanowiącej szkodę powstałą w jego
majątku. Szkoda powoda pozostawała w związku przyczynowym z przestępstwami
popełnionymi przez pozwanego (art. 361 § 1 k.c.) i w tym znaczeniu wynikła z
występku w rozumieniu art. 4421
§ 2 k.c. Ocena tej kwestii leżała poza treścią
art. 11 k.p.c.
2. Nie jest również uzasadniony zarzut naruszenia prawa materialnego przez
błędną wykładnię art. 291 § 2 k.p. oraz art. 4421
§ 1 i 2 k.c., wynikającą z
zastosowania art. 4421
§ 2 k.c. w związku z art. 291 § 3 k.p. Skarżący zarzuca, że
Sąd Okręgowy niezasadnie nie uwzględnił zarzutu przedawnienia roszczenia,
przyjmując, że do roszczenia powoda ma zastosowanie dwudziestoletni termin
przedawnienia przewidziany dla roszczeń o naprawienie szkody wynikłej ze zbrodni
13
lub występku. Zdaniem skarżącego roszczenie powoda uległo przedawnieniu,
ponieważ w sprawie miał zastosowanie trzyletni termin przedawnienia, wynikający z
art. 291 § 2 k.p. lub art. 4421
§ 1 k.c.
Stanowisko pozwanego jest nietrafne. Zgodnie z art. 4421
§ 1 k.c.,
roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega
przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział
się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia, jednakże termin ten nie
może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące
szkodę. Jeżeli zaś szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o
naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia
popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o
szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia (art. 4421
§ 2 k.c.). W związku z
podniesionym zarzutem przedawnienia, problemem wymagającym rozstrzygnięcia
była kwestia, czy szkoda powstała po stronie powoda, w postaci pokrycia przez
niego kwot należnych wierzycielom z tytułu zobowiązań zaciągniętych przez
pozwanego, „wynikła ze zbrodni lub występku” w rozumieniu art. 4421
§ 2 k.c.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażany jest pogląd, że roszczenie o
naprawienie szkody wyrządzonej przez bank deliktem własnym (art. 415 k.c.)
przedawnia się w terminie określonym w art. 442 § 1 k.c., a nie w art. 442 § 2 k.c.
(obecnie art. 4421
§ 1 i 2 k.c.), także wtedy, gdy pracownik tego banku wyrządził
kontrahentowi szkodę w wyniku popełnienia przestępstwa (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z 19 listopada 2009 r., IV CSK 257/09, OSNC 2010 nr 5, poz. 81, z
glosą P. Grudzińskiego LEX/el nr 558801; z 15 lipca 2010 r., IV CSK 146/10, OSNC
2011, nr 3, poz. 32; z 21 października 2010 r., IV CSK 236/10, LEX nr 943484; z 11
lutego 2003 r., V CKN 1664/00, OSNC 2004 nr 5, poz. 75). W stanie faktycznym
rozpoznawanej sprawy powołany sposób wykładni przepisów o przedawnieniu nie
ma jednak zastosowania, ponieważ powód nie odpowiada za delikt własny (art. 415
k.c.), lecz za zachowanie swojego pracownika będące przestępstwem (art. 120
k.p.), czyli za cudzy delikt. Zgodnie z art. 120 k.p., w razie wyrządzenia przez
pracownika przy wykonywaniu przez niego obowiązków pracowniczych szkody
osobie trzeciej, zobowiązany do naprawienia szkody jest wyłącznie pracodawca
(§ 1); wobec pracodawcy, który naprawił szkodę wyrządzoną osobie trzeciej,
14
pracownik ponosi odpowiedzialność przewidzianą w przepisach Kodeksu pracy
(§ 2), co oznacza, że jeżeli pracownik umyślnie wyrządził szkodę, jest obowiązany
do jej naprawienia w pełnej wysokości (art. 122 k.p.). Do przedawnienia roszczeń
pracodawcy wobec pracownika wynikających ze stosunku pracy stosuje się art. 291
k.p., który w przypadku umyślnego wyrządzenia szkody przez pracownika nakazuje
stosować do przedawnienia roszczenia o naprawienie tej szkody przepisy Kodeksu
cywilnego (§ 2), w szczególności art. 4421
k.c.
Powód jako pracodawca pozwanego niewątpliwie poniósł szkodę w związku
z popełnieniem przez niego przestępstw, za które pozwany został skazany
prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego z 6 lipca 2009 r., VI K …/08. Pozwany
został skazany za przestępstwa oszustwa (art. 286 § 1 k.k.) oraz fałszowania
podpisu (art. 270 § 1 k.k.). Sąd karny przyjął przy tym, że skazany działał
bezpośrednio na szkodę przedsiębiorców wymienionych w wyroku z 6 lipca 2009 r.,
VI K …/08, z którymi w czasie swojego zatrudnienia w firmie powoda, nie będąc do
tego upoważnionym i bez zgody i wiedzy właściciela, zawierał kontrakty handlowe,
zaprzestając spłaty zobowiązań finansowych. Należy przyznać rację pozwanemu,
że zgodnie z konstrukcją tych przestępstw sąd karny nie mógł uznać A. H. za
pokrzywdzonego tymi przestępstwami i w konsekwencji nie mógł zrekompensować
mu w postępowaniu karnym poniesionej szkody. Powód jednak niewątpliwie poniósł
szkodę w związku z popełnieniem przez pozwanego przestępstwa, ponieważ na
skutek postępowań egzekucyjnych prowadzonych przeciwko niemu naprawił
szkodę pokrzywdzonym, wyrządzoną przez przestępcze działania powoda. Szkoda,
jaka powstała w mieniu powoda, wyniosła 29.986,85 zł, obejmując uregulowane
zadłużenie wobec wierzycieli F.H.U. „C.” wraz z odsetkami i kosztami postępowań
egzekucyjnych.
Sąd Najwyższy w swoim orzecznictwie wskazuje na konieczność istnienia
zwykłego (adekwatnego) związku przyczynowego między przestępstwem a szkodą
dla zastosowania art. 442 § 2 k.c. (obecnie 4421
§ 2 k.c.) (por. wyroki: z 25 stycznia
2002 r., II UKN 797/00, OSNP 2003 nr 22, poz. 548; z 5 maja 2009 r., I PK 13/09,
OSNP 2011 nr 1-2 i OSP 2011 nr 9, poz. 91, z glosą M. Tomaszewskiej; z 26 lipca
2012 r., I PK 18/12, niepublikowany). Szkodą wynikłą z przestępstwa w rozumieniu
art. 4421
§ 2 k.c. jest nie tylko szkoda będąca ustawowym znamieniem
15
przestępstwa, ale także szkoda pozostająca z nim w związku przyczynowym
(będąca skutkiem przestępstwa, a więc wynikła z niego). Inaczej mówiąc, między
zachowaniem sprawcy a jego skutkiem stanowiącym ustawowe znamię
przestępstwa musi istnieć związek przyczynowy i wina sprawcy w znaczeniu prawa
karnego. Natomiast dla zastosowania art. 4421
§ 2 k.c. wystarczające jest, że
między skutkiem stanowiącym znamię przestępstwa a szkodą w znaczeniu prawa
cywilnego istnieje adekwatny związek przyczynowy (art. 361 § 1 k.c.) (por. wyrok
Sądu Najwyższego z 26 lipca 2012 r., I PK 18/12, niepublikowany).
Według art. 122 k.p., jeżeli pracownik umyślnie wyrządził szkodę
pracodawcy, jest zobowiązany do jej naprawienia w pełnej wysokości. Z kolei
według art. 291 § 3 k.p., jeżeli pracownik umyślnie wyrządził szkodę, do
przedawnienia roszczenia o jej naprawienie stosuje się przepisy Kodeksu
cywilnego. Ustalenie, że pokrycie przez powoda zadłużenia wobec wierzycieli
F.H.U. „C.” A. H., powstałego na skutek działań pozwanego pracownika, było
skutkiem popełnienia przestępstwa (pozostawało z nim w adekwatnym związku
przyczynowym, o jakim stanowi art. 361 § 1 k.c.), prowadzi do logicznego wniosku,
że szkoda „wynikła z przestępstwa”. W takiej sytuacji roszczenie o jej naprawienie
ulega przedawnieniu na podstawie art. 4421
§ 2 k.c., który stanowi, że jeżeli szkoda
wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega
przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez
względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej
do jej naprawienia.
Sądy obu instancji ustaliły normalny związek przyczynowy między szkodą,
jaka powstała w mieniu pracodawcy, a czynami, jakich dopuścił się pozwany
(pracownik powoda) prawomocnie skazany za popełnienie przestępstw
bezpośrednio na szkodę kontrahentów powoda, a pośrednio na szkodę samego
powoda. W skardze kasacyjnej nie podniesiono zarzutu naruszenia art. 361 § 1
k.c., wiążące zatem było ustalenie Sądów, że szkoda, jaką poniósł powód
pokrywając zadłużenie wobec kontrahentów swojej firmy, stanowiła normalne
następstwo popełnienia przez pozwanego przestępstw na szkodę kontrahentów
firmy powoda. Podsumowując ten wątek rozważań należy stwierdzić, że pozwany
nie ma racji, zarzucając obrazę art. 4421
§ 1 i 2 k.c. w wyniku przyjęcia przez Sąd
16
Okręgowy, że w rozpoznanej sprawie miał zastosowanie dwudziestoletni termin
przedawnienia.
Kolejna kwestia wymagająca rozważenia, łącząca się z przedawnieniem
roszczenia regresowego pracodawcy o odszkodowanie, dotyczy ustalenia początku
biegu okresu przedawnienia roszczenia. O powstaniu roszczenia regresowego (art.
120 § 2 k.p.) decyduje chwila naprawienia szkody przez osobę do tego obowiązaną
(w tym przypadku powoda jako pracodawcę), a nie chwila wyrządzenia szkody
przez bezpośredniego sprawcę szkody (w tym przypadku pozwanego jako
pracownika). Przedawnieniu podlegają bowiem roszczenia wymagalne. Jak wynika
z orzecznictwa Sądu Najwyższego, termin przedawnienia roszczenia z art. 120 § 2
k.p. rozpoczyna bieg od chwili naprawienia szkody przez pracodawcę. Roszczenie
regresowe pracodawcy w stosunku do pracownika, który przy wykonywaniu
obowiązków pracowniczych wyrządził szkodę osobie trzeciej, powstaje z chwilą
zaspokojenia przez pracodawcę roszczeń osoby trzeciej. Termin przedawnienia
roszczenia regresowego pracodawcy liczy się od chwili naprawienia szkody, a nie
od chwili jej wyrządzenia przez pracownika (por. wyroki Sądu Najwyższego: z 12
lipca 1968 r., I CR 265/68, OSNC 1969, nr 7- 8, poz. 138; 18 lutego 1977 r., IV PR
53/77, OSNC 1977, nr 10, poz. 195; z 7 sierpnia 1981 r., IV PR 239/81, OSNC
1982, nr 2-3, poz. 38; z 16 września 1997 r., I PKN 261/97, OSNP 1998, nr 18, poz.
535; z 28 czerwca 2005 r., III PK 45/05, niepublikowany). Bieg przedawnienia
roszczenia regresowego rozpoczyna się nie wcześniej niż od dnia naprawienia
szkody przez tego, kto – mimo braku winy – zaspokoił poszkodowanego (wyrok
Sądu Najwyższego z 30 czerwca 1983 r., IV CR 200/83, LEX nr 138651).
Gdyby przyjąć, zgodnie z powyższym założeniem, że roszczenie regresowe
powoda-pracodawcy stało się wymagalne z chwilą ostatecznego naprawienia przez
niego szkody wierzycielom prowadzonej przez niego firmy, co – jak ustaliły Sądy
obu instancji – miało miejsce 12 lutego 2008 r. (do tego dnia nastąpiły spłaty
wierzycieli), chociaż szkoda powstała już wcześniej, a mianowicie poczynając od
2005 r., kiedy to, jak ustalił Sąd Rejonowy, doszło do pierwszych potrąceń
należności ze świadczeń emerytalnych powoda, należałoby również przyjąć, że do
dnia wytoczenia powództwa (23 września 2011 r.). roszczenie uległo
przedawnieniu, stosownie do trzyletniego terminu przedawnienia, wynikającego z
17
art. 4421
§ 1 k.c. Jednak w rozpoznawanej sprawie, jak prawidłowo przyjęły Sądy
obu instancji, ma zastosowanie art. 4421
§ 2 k.c. i wynikający z niego
dwudziestoletni termin przedawnienia liczony od dnia popełnienia przestępstwa.
Pozwany został prawomocnie skazany za przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. i art. 270
§ 1 k.k. w związku z art. 12 k.k., występujące w tak zwanym ciągu przestępstw,
popełnionych od października 2002 r. do marca 2005 r. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego przyjmuje się, że szkoda może być następstwem ciągu zdarzeń,
ściśle ze sobą powiązanych, przy czym kolejne zdarzenia wpływają jedynie na
rozmiar tej szkody. Wówczas pierwsze zdarzenie określa początek biegu terminu
przedawnienia (por. wyrok Sądu Najwyższego z 31 października 1974 r., II CR
594/74, OSN 1975, nr 12, poz. 175). Jednak w wyroku z 18 lipca 1972 r., I PR
343/71 (OSN 1973, nr 4, poz. 65) Sąd Najwyższy uznał, że jeżeli do wyrządzenia
szkody dochodzi przestępstwem ciągłym, polegającym na wykorzystaniu trwałej
sposobności do jego popełnienia, bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się z
dniem, kiedy sposobność ta ustała. W rozpoznawanej sprawie niezależnie od tego,
czy przyjąć, że bieg przedawnienia rozpoczął się z dniem popełnienia pierwszego
(października 2002 r.) czy ostatniego (marzec 2005 r.) z ciągu czynów
przestępnych, do dnia wytoczenia powództwa (23 września 2011 r.) nie upłynął
jeszcze dwudziestoletni termin przedawnienia roszczenia o odszkodowanie liczony
od popełnienia przestępstwa.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną na
podstawie art. 39814
k.p.c.